Генерация напряженного состояния литосферы Земли и Марса, обусловленная переориентацией их фигур

Генерация напряженного состояния литосферы Земли и Марса, обусловленная переориентацией их фигур

Выполнено компьютерное моделирование переориентации фигуры литосферы Земли и Марса. Показано, что фигура поверхности литосферы имеет иную ориентацию, чем фигура геоида (ареоида), и в процессе эволюционного саморазвития планеты в результате действия эндогенных и гравитационно-ротационных сил происход...

Повний опис

Збережено в:
Бібліографічні деталі
Дата:2018
Автори: Церклевич, А.Л., Заяц, А.С., Шило, Е.А., Шило, О.М.
Формат: Стаття
Мова:Russian
Опубліковано: Головна астрономічна обсерваторія НАН України 2018
Назва видання:Кинематика и физика небесных тел
Теми:
Динамика и физика тел Солнечной системы
Онлайн доступ:https://nasplib.isofts.kiev.ua/handle/123456789/149698
Теги: Додати тег
Немає тегів, Будьте першим, хто поставить тег для цього запису!
Назва журналу:Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine
Цитувати:Генерация напряженного состояния литосферы Земли и Марса, обусловленная переориентацией их фигур / А.Л. Церклевич, А.С. Заяц, Е.А. Шило, О.М. Шило // Кинематика и физика небесных тел. — 2018. — Т. 34, № 1. — С. 30-56. — Бібліогр.: 24 назв. — рос.

Репозитарії

Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine
id nasplib_isofts_kiev_ua-123456789-149698
record_format dspace
spelling nasplib_isofts_kiev_ua-123456789-1496982025-02-23T19:50:39Z Генерация напряженного состояния литосферы Земли и Марса, обусловленная переориентацией их фигур Генерація напруженого стану літосфери Землі та Марса, обумовлена переорієнтацією їхніх фігур Generation of the stressed state of the lithosphere of the Earth and Mars caused by the reorientation of their figures Церклевич, А.Л. Заяц, А.С. Шило, Е.А. Шило, О.М. Динамика и физика тел Солнечной системы Выполнено компьютерное моделирование переориентации фигуры литосферы Земли и Марса. Показано, что фигура поверхности литосферы имеет иную ориентацию, чем фигура геоида (ареоида), и в процессе эволюционного саморазвития планеты в результате действия эндогенных и гравитационно-ротационных сил происходит перераспределение масс, что приводит к напряженному состоянию литосферы. Решение этой задачи рассматривается на примере аппроксимации высот поверхности литосферы двухосным эллипсоидом с семью параметрами. Виконано комп'ютерне моделювання переорієнтації фігури літосфери Землі та Марса. Показано, що фігура поверхні літосфери має іншу орієнтацію, ніж фігура геоїда (ареоїда), і у процесі еволюційного саморозвитку планети в результаті дії ендогенних і гравітаційно-ротаційних сил відбувається перерозподіл мас, що призводить до напруженого стану літосфери. Вирішення цієї задачі розглядається на прикладі апроксимації висот поверхні літосфери двовісним еліпсоїдом із сімома параметрами. The computer simulation of the reorientation of the Earth and Mars lithosphere figure has been performed, which due to the dynamic redistribution of masses, allowed to reveal certain regularities of the structure-forming processes. It has been shown that the shape of the lithosphere surface has a different orientation relatively to the geoids» (aroids) figure. This causes redistribution of masses leading to a strained state of the lithosphere as a result of endogenous and gravitational-rotational forces action in the evolutionary processes of planet's self-development. 2018 Article Генерация напряженного состояния литосферы Земли и Марса, обусловленная переориентацией их фигур / А.Л. Церклевич, А.С. Заяц, Е.А. Шило, О.М. Шило // Кинематика и физика небесных тел. — 2018. — Т. 34, № 1. — С. 30-56. — Бібліогр.: 24 назв. — рос. 0233-7665 https://nasplib.isofts.kiev.ua/handle/123456789/149698 528.2+551 ru Кинематика и физика небесных тел application/pdf Головна астрономічна обсерваторія НАН України
institution Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine
collection DSpace DC
language Russian
topic Динамика и физика тел Солнечной системы
Динамика и физика тел Солнечной системы
spellingShingle Динамика и физика тел Солнечной системы
Динамика и физика тел Солнечной системы
Церклевич, А.Л.
Заяц, А.С.
Шило, Е.А.
Шило, О.М.
Генерация напряженного состояния литосферы Земли и Марса, обусловленная переориентацией их фигур
Кинематика и физика небесных тел
description Выполнено компьютерное моделирование переориентации фигуры литосферы Земли и Марса. Показано, что фигура поверхности литосферы имеет иную ориентацию, чем фигура геоида (ареоида), и в процессе эволюционного саморазвития планеты в результате действия эндогенных и гравитационно-ротационных сил происходит перераспределение масс, что приводит к напряженному состоянию литосферы. Решение этой задачи рассматривается на примере аппроксимации высот поверхности литосферы двухосным эллипсоидом с семью параметрами.
format Article
author Церклевич, А.Л.
Заяц, А.С.
Шило, Е.А.
Шило, О.М.
author_facet Церклевич, А.Л.
Заяц, А.С.
Шило, Е.А.
Шило, О.М.
author_sort Церклевич, А.Л.
title Генерация напряженного состояния литосферы Земли и Марса, обусловленная переориентацией их фигур
title_short Генерация напряженного состояния литосферы Земли и Марса, обусловленная переориентацией их фигур
title_full Генерация напряженного состояния литосферы Земли и Марса, обусловленная переориентацией их фигур
title_fullStr Генерация напряженного состояния литосферы Земли и Марса, обусловленная переориентацией их фигур
title_full_unstemmed Генерация напряженного состояния литосферы Земли и Марса, обусловленная переориентацией их фигур
title_sort генерация напряженного состояния литосферы земли и марса, обусловленная переориентацией их фигур
publisher Головна астрономічна обсерваторія НАН України
publishDate 2018
topic_facet Динамика и физика тел Солнечной системы
url https://nasplib.isofts.kiev.ua/handle/123456789/149698
citation_txt Генерация напряженного состояния литосферы Земли и Марса, обусловленная переориентацией их фигур / А.Л. Церклевич, А.С. Заяц, Е.А. Шило, О.М. Шило // Кинематика и физика небесных тел. — 2018. — Т. 34, № 1. — С. 30-56. — Бібліогр.: 24 назв. — рос.
series Кинематика и физика небесных тел
work_keys_str_mv AT cerklevičal generaciânaprâžennogosostoâniâlitosferyzemliimarsaobuslovlennaâpereorientaciejihfigur
AT zaâcas generaciânaprâžennogosostoâniâlitosferyzemliimarsaobuslovlennaâpereorientaciejihfigur
AT šiloea generaciânaprâžennogosostoâniâlitosferyzemliimarsaobuslovlennaâpereorientaciejihfigur
AT šiloom generaciânaprâžennogosostoâniâlitosferyzemliimarsaobuslovlennaâpereorientaciejihfigur
AT cerklevičal generacíânapruženogostanulítosferizemlítamarsaobumovlenapereoríêntacíêûíhníhfígur
AT zaâcas generacíânapruženogostanulítosferizemlítamarsaobumovlenapereoríêntacíêûíhníhfígur
AT šiloea generacíânapruženogostanulítosferizemlítamarsaobumovlenapereoríêntacíêûíhníhfígur
AT šiloom generacíânapruženogostanulítosferizemlítamarsaobumovlenapereoríêntacíêûíhníhfígur
AT cerklevičal generationofthestressedstateofthelithosphereoftheearthandmarscausedbythereorientationoftheirfigures
AT zaâcas generationofthestressedstateofthelithosphereoftheearthandmarscausedbythereorientationoftheirfigures
AT šiloea generationofthestressedstateofthelithosphereoftheearthandmarscausedbythereorientationoftheirfigures
AT šiloom generationofthestressedstateofthelithosphereoftheearthandmarscausedbythereorientationoftheirfigures
first_indexed 2025-11-24T18:45:39Z
last_indexed 2025-11-24T18:45:39Z
_version_ 1849698485973024768
fulltext ÄÈÍÀÌÈÊÀ È ÔÈÇÈÊÀ ÒÅË ÑÎËÍÅ×ÍÎÉ ÑÈÑÒÅÌÛ ÓÄÊ 528.2+551 À. Ë. Öåð êëå âè÷, À. Ñ. Çà ÿöü, Å. À. Øè ëî, Î. Ì. Øè ëî Íà öè î íàëü íûé óíè âåð ñè òåò «Ëüâîâ ñêàÿ ïî ëè òåõ íè êà» óë. Ñ. Áàí äå ðû 12, Ëüâîâ, 79013 anatoltser@gmail.com Ãå íå ðà öèÿ íà ïðÿ æåí íî ãî ñî ñòî ÿ íèÿ ëè òîñ ôå ðû Çåì ëè è Ìàð ñà, îá óñëîâ ëåí íàÿ ïå ðå îðè åí òà öè åé èõ ôèãóð Âû ïîë íå íî êîì ïüþ òåð íîå ìî äå ëè ðî âà íèå ïå ðå îðè åí òà öèè ôè ãó ðû ëè òîñ ôå ðû Çåì ëè è Ìàð ñà. Ïî êà çà íî, ÷òî ôè ãó ðà ïî âåð õíîñ òè ëè - òîñ ôå ðû èìå åò èíóþ îðè åí òà öèþ, ÷åì ôè ãó ðà ãå î è äà (àðå î è äà), è â ïðî öåñ ñå ýâî ëþ öè îí íî ãî ñà ìî ðàç âè òèÿ ïëà íå òû â ðå çóëü òà òå äå - éñòâèÿ ýí äî ãåí íûõ è ãðà âè òà öè îí íî-ðî òà öè îí íûõ ñèë ïðî èñ õî äèò ïå ðåðàñ ïðå äå ëå íèå ìàññ, ÷òî ïðè âî äèò ê íà ïðÿ æåí íî ìó ñî ñòî ÿ íèþ ëè òîñ ôå ðû. Ðå øå íèå ýòîé çà äà ÷è ðàñ ñìàò ðè âà åò ñÿ íà ïðè ìå ðå àï - ïðîê ñè ìà öèè âû ñîò ïî âåð õíîñ òè ëè òîñ ôå ðû äâóõ îñíûì ýë ëèï ñî è äîì ñ ñåìüþ ïà ðà ìåò ðà ìè. Ââå äÿ ïî íÿ òèå «ýâî ëþ öè îí íî ãî îò êëî íå íèÿ îò âå ñà» è ïðåä ïî ëî æèâ, ÷òî òàí ãåí öè àëü íûå ñèëû ïðî ïîð öè î íàëü íû óãëó ìåæ äó íà ïðàâ ëå íè åì ëèíèè îò âå ñà â ïðî øåä øóþ ãå î ëî ãè ÷åñ êóþ ýïî õó è íû íåø íèì íà ïðàâ ëå íè åì â çà äàí íîé òî÷ êå, ðàñ ñ÷è òà íû äå - éñòâó þ ùèå ãî ðè çîí òàëü íûå ñèëû â âåð õíåé îá îëî÷ êå ïëà íå òû. Âû - ÷èñ ëåí íûå ïîëÿ âåê òî ðîâ òàí ãåí öè àëü íûõ ñèë ïî êà çû âà þò õîðîøåå ñîâïàäåíèå ñ íà ïðàâ ëå íè åì ïðî ñòðà íñòâåí íî-âðå ìåí íî ãî ïå ðå ìå ùå - íèÿ ìà òå ðè êîâ è òåê òî íè ÷åñ êèõ ïëèò íà Çåì ëå è ñî ãëà ñó þò ñÿ ñ ðå - çóëü òà òà ìè èç ìå ðå íèé ãî ðè çîí òàëü íûõ ñî ñòàâ ëÿ þ ùèõ âåê òî ðîâ ñìå ùå íèé ñòàí öèé GNSS. Ýòî äîñ òà òî÷ íî óáå äè òåëü íî ñâè äå ò - åëüñòâó åò î òîì, ÷òî ëè òîñ ôåð íûå ìàñ ñû ïðè äëè òåëü íîì âîçäåéñò - âèè âèõ ðå âûõ ðî òà öè îí íî-ãðà âè òà öè îí íûõ ñèë ïðè îá ðå òà þò ñâî - éñòâà ïî ëçó ÷åñ òè.  ðå çóëü òà òå âçà è ìî äå éñòâó þ ùèå áëî êè è ïëè òû â ðàì êàõ âèõ ðå âîé ðî òà öè îí íî-ãðà âè òà öè îí íîé ìî äå ëè ìî ãóò áûòü ñâÿ çàí íû ìè óïðó ãè ìè ïî ëÿ ìè, êî òî ðûå ñî çäà þò åäè íîå ïëà íå òàð íîå ãå î äè íà ìè ÷åñ êîå ïîëå, ôîð ìè ðó þ ùåå ýâîëþöèîííîå ñîñòîÿíèå ãå î ñ - ðå äû. Êëþ÷åâûå ñëîâà: ôèãóðà ïîâåðõíîñòè ëèòîñôåðû, ãåîèä, àðåîèä, ãðà - âèòàöèîííî-ðîòàöèîííûå ñèëû, ýâîëþöèîííîå îòêëîíåíèå îòâå ñà, òàí ãåíöèàëüíûå ìàññîâûå ñèëû. 30 ÊÈÍÅÌÀÒÈÊÀ È ÔÈÇÈÊÀ ÍÅÁÅÑÍÛÕ ÒÅË òîì 34 ¹ 1 2018 © À. Ë. ÖÅÐ ÊËÅ ÂÈ×, À. Ñ. ÇÀ ßÖÜ, Å. À. ØÈ ËÎ, Î. Ì. ØÈ ËÎ, 2018 31 ÃÅÍÅÐÀÖÈß ÍÀÏÐßÆÅÍÍÎÃÎ ÑÎÑÒÎßÍÈß ËÈÒÎÑÔÅÐÛ ÂÂÅÄÅÍÈÅ Ñðå äè ïëà íåò çåì íîé ãðóï ïû îò íî ñè òåëü íî áûñ òðîå âðà ùà òåëü íîå äâè æå íèå èìå þò Çåì ëÿ è Ìàðñ, êî òî ðûå, âå ðî ÿò íî, â ïðî öåñ ñå ýâî ëþ - öèè èç ìå íÿ ëè îðè åí òà öèþ ôè ãó ðû è óãëî âóþ ñêî ðîñòü. Âà ðè à öèè ðî - òà öè îí íî ãî ðå æè ìà äâè æå íèÿ ýòèõ ïëà íåò êàê êîñ ìè ÷åñ êèõ òåë, à òàê - æå ýí äî ãåí íûå è ýê çî ãåí íûå ïðî öåñ ñû ïðè âî äÿò ê òðàíñ ôîð ìà öèè ôè - ãó ðû âíåø íåé ïî âåð õíîñ òè ëè òîñ ôå ðû íà ïðî òÿ æå íèè ãå î ëî ãè ÷åñ êîé èñ òî ðèè. Ñî ïó òñòâó þ ùèì ôàê òî ðîì ýòèõ ïðî öåñ ñîâ ÿâ ëÿ åò ñÿ íà ðó øå - íèå íà ïðÿ æåí íî-äå ôîð ìè ðî âàí íî ãî ñî ñòî ÿ íèÿ ëè òîñ ôå ðû. Ìîæ íî ïðåä ïî ëî æèòü, ÷òî äî ìè íè ðó þ ùèì èñ òî÷ íè êîì ñèë, âëè ÿ þ ùèì íà ðàâ íî âåñ íîå ñî ñòî ÿ íèå ïëà íå òû (ñî ñòî ÿ íèå ãå î è çîñ òà çèè [15]), ñ áîëü - øîé âå ðî ÿò íîñ òüþ ÿâ ëÿ þò ñÿ èç ìå íå íèÿ óãëî âîé ñêî ðîñ òè è ïå ðå îðè - åí òà öèÿ ôè ãó ðû ïî âåð õíîñ òè ëè òîñ ôå ðû îò íî ñè òåëü íî ôè ãó ðû, êî òî - ðàÿ îá îá ùåí íî ïðåä ñòàâ ëÿ åò ãå î èä Çåì ëè èëè àðå î èä Ìàð ñà. Óðî âåí íóþ ïî âåð õíîñòü (ãå î èä èëè àðå î èä) â ñðàâ íå íèè ñ ôè çè - ÷åñ êîé ïî âåð õíîñ òüþ â ïëà íå òàð íîì ìàñ øòà áå îò ëè ÷à åò áî ëåå óñòîé - ÷è âîå (ñòà áèëü íîå) ñî ñòî ÿ íèå, òàê êàê íà åå ôîð ìè ðî âà íèå îêà çû âà åò íà è áîëü øåå âëè ÿ íèå ðàñ ïðå äå ëå íèå íå îäíî ðîä íûõ ìàí òèé íûõ ìàññ. Îá ýòîì ñâè äå ò åëüñòâó þò äàí íûå ñåé ñìè ÷åñ êîé òî ìîã ðà ôèè, êî òî ðûå óêà çû âà þò íà ãëó áî êèå ìàí òèé íûå íå îäíî ðîä íîñ òè â ãî ðè çîí òàëü íîì ïðî ñòè ðà íèè, à ñó ùåñ òâî âà íèå êðóï íåé øèõ ìàí òèé íûõ ãî ðÿ ÷èõ òî ÷åê ïîä òâåð æäà åò ñÿ èõ óñòîé ÷è âûì ïî ëî æå íè åì âî âðå ìå íè è ïðî ñòðà - íñòâå. Åñëè ïðè íÿòü ýòî ïðåä ïî ëî æå íèå, òî äè íà ìè ÷åñ êóþ ýâî ëþ öèþ ôè ãó ðû Çåì ëè è Ìàð ñà ìîæ íî ðàñ ñìàò ðè âàòü êàê ñëå äñòâèå ïðî öåñ ñà ïå ðåðàñ ïðå äå ëå íèÿ ìàññ â ñè ëî âîì ïî ëå. Âíåø íèì ïðî ÿâ ëå íè åì ýòî ãî ïðî öåñ ñà ÿâ ëÿ åò ñÿ ôè ãó ðà ïëà íå òû, êî òî ðàÿ ïîä äå éñòâè åì ðî òà öè îí - íî-ãðà âè òà öè îí íûõ ñèë ïðè îá ðå òà åò ôîð ìó ñ ìè íè ìàëü íîé ïî òåí öè - àëü íîé ýíåð ãè åé.  òî æå âðå ìÿ, î÷å âèä íî, îêà çû âà þò âëè ÿ íèå è äðó - ãèå ñè ëû, êî òî ðûå îïðå äå ëÿ þò õîä âíóò ðåí íèõ ïðî öåñ ñîâ, è íà ïðàâ ëå - íû ïðî òèâ äå éñòâèÿ ãðà âè òà öè îí íûõ ñèë. Òà êèì îá ðà çîì, äå éñòâèå ýòèõ ïðî òè âî ïî ëîæ íûõ ñèë ôîð ìè ðó åò îá ùåå íà ïðÿ æåí íî-äå ôîð ìà öè îí íîå ïî ëå èç-çà äå ôîð ìà öèè òî ïî ëî - ãèè ïî âåð õíîñ òè ïëà íå òû è ñî îò âå òñòâó þ ùåé äè íà ìè ÷åñ êîé ðå àê öèè, âîç íè êà þ ùåé âñëå äñòâèå ïå ðåðàñ ïðå äå ëå íèÿ ìàññ. Ýòè ìàñ ñû íà õî - äÿò ñÿ ïîä âëè ÿ íè åì ñèë, äå éñòâèå êî òî ðûõ ïî ðîæ äà åò ïðî öåñ ñû ïå ðå - õî äà îò îä íî ãî ñî ñòî ÿ íèÿ âðå ìåí íî ãî ðàâ íî âå ñèÿ ê äðó ãî ìó â ðàç ëè÷ - íûõ âðå ìåí íûõ è ïðî ñòðà íñòâåí íûõ ìàñ øòà áàõ â ïëà íå òàð íîì ïî ëå íà ïðÿ æå íèé è äå ôîð ìà öèé.  çà âè ñè ìîñ òè îò ôè çè êî-ìå õà íè ÷åñ êèõ ñâîéñòâ ïî ðîä ñòðóê òóð íîé ñðå äû, çíà ÷å íèé è ìàñ øòà áîâ ãå î ìåò ðè - ÷åñ êèõ ïà ðà ìåò ðîâ òåê òî íè ÷åñ êèõ ôîðì è ïðî äîë æè òåëü íîñ òè äå - éñòâèÿ ñèë, ýòîò íå ïðå ðûâ íûé ïðî öåññ ðå àê öèè èìå åò ñâîþ êðè òè ÷åñ - êóþ ãðà íè öó íà ïðÿ æå íèé. Ïîñ ëå äîñ òè æå íèÿ êðè òè ÷åñ êî ãî íà ïðÿ æå - íèÿ ôè ãó ðà ïëà íå òû òðàíñ ôîð ìè ðó åò ñâîþ ôîð ìó, à ýòî ïðè âî äèò ê òî - ìó, ÷òî â ðàç íûõ íà ïðàâ ëå íè ÿõ íà åå ïî âåð õíîñ òè ìî ãóò ïðî èñ õî äèòü ðàç ðó øå íèÿ â âè äå òðå ùèí ðå ãè î íàëü íî ãî ìàñ øòà áà, îá ðà çî âà íèÿ ëè - íå à ìåí òíûõ ñòðóê òóð è ãè ãà íò ñêèõ ãå î ëî ãè ÷åñ êèõ ðàçëîìîâ. Êðî ìå òî ãî, ìîæ íî ïî ëà ãàòü, ÷òî íà èí òåã ðàëü íîå ïî ëå íà ïðÿ æå - íèé â ýë ëèï ñî è äàëü íûõ îá îëî÷ êàõ ïëà íå òû ïî ìè ìî ãðà âè òà öè îí - íî-ðî òà öè îí íûõ ñèë, ñâÿ çàí íûõ ñ ïëà íå òàð íûì ïå ðåðàñ ïðå äå ëå íè åì ìàññ, âëè ÿ þò äðó ãèå ôàê òî ðû, êî òî ðûå ïðî ÿâ ëÿ þò ñÿ âî âçà è ìî äå éñ - òâèè âå ùåñ òâà â òå ëå ïëà íå òû â ðå ãè î íàëü íîì èëè ëî êàëü íîì ìàñ øòà - áå íà ïðî òÿ æå íèè ãå î ëî ãè ÷åñ êî ãî âðå ìå íè. Ïî ý òî ìó ó÷åò âñåõ ôàê òî - ðîâ, âîç äå éñòâó þ ùèõ íà íà ïðÿ æåí íîå ñî ñòî ÿ íèå â îá îëî÷ êàõ ïëà íå - òû, ïðåä ñòàâ ëÿ åò ñÿ äî âîëü íî ñëîæ íîé ïðî áëå ìîé. Ìîæ íî ëèøü âû - ñêà çàòü ðÿä ïðåä ïî ëî æå íèé î âîç ìîæ íûõ ïðè ÷è íàõ âîç íèê íî âå íèÿ ïëà íå òàð íûõ íà ïðÿ æå íèé, ñðå äè íèõ â ïåð âóþ î÷å ðåäü âû äå ëèì ãðà - âè òà öè îí íîå âçà è ìî äå éñòâèå îá îëî ÷åê ïëà íåò. Êðî ìå òî ãî, ýòî äå - éñòâèå öåí òðî áåæ íûõ è èíåð öè îí íûõ ñèë, ñâÿ çàí íûõ ñ âðà ùå íè åì è ïå ðå ìå ùå íè åì ïî ëþ ñà ïëà íå òû, à òàêæå ïåðåðàñïðåäåëåíèå ìàññû, âû çâàí íûå õèìè÷åñêè-ïëîòíîñòíîé äèôôåðåíöèàöèåé âåùåñòâà è êîíâåêöèîííûìè ïðîöåññàìè, ïåðåìåùåíèåì ÿäðà, äåãàçàöèåé Çåìëè è òîìó ïîäîáíîå. Öåëü äàí íîé ðà áî òû ïî êà çàòü, êàê â ïðî öåñ ñå ýâî ëþ öè îí íî ãî ñà - ìî ðàç âè òèÿ ïëà íå òû â ðå çóëü òà òå äå éñòâèÿ ðî òà öè îí íî-ãðà âè òà öè îí - íûõ ñèë ïðî èñ õî äèò ïå ðåðàñ ïðå äå ëå íèå ìàññ, êî òî ðîå ïðè âî äèò ê íà - ïðÿ æåí íî-äå ôîð ìè ðî âàí íî ìó ñî ñòî ÿ íèþ ëè òîñ ôå ðû è êàê ñëå äñòâèå ê òðàíñ ôîð ìà öèè ôè ãó ðû ïî âåð õíîñ òè Çåì ëè è Ìàð ñà. Óêà çàí íûå ñè - ëû, ñ íà øåé òî÷ êè çðå íèÿ, ÿâ ëÿ þò ñÿ íà è áî ëåå ðå à ëèñ òè÷ íû ìè, à íå ãè - ïî òå òè ÷åñ êè ìè ñè ëà ìè, è ïî ñòðî å íèå ìå õà íè êî-ìà òå ìà òè ÷åñ êèõ ìî - äå ëåé ñ èõ èñ ïîëü çî âà íè åì ìîæåò ðàñêðûòü íîâûå âîçìîæíîñòè â èíòåðïðåòàöèè òåêòîíè÷åñêèõ ïðîöåññîâ èññëåäóåìûõ ïëàíåò. ÏÎÑÒÀÍÎÂÊÀ ÇÀÄÀ×È Î ïå ðå ìå ùå íèè ìàã íèò íî ãî ïî ëþ ñà èç âåñ òíî äàâ íî, îäíà êî è ãå îã ðà - ôè ÷åñ êîå ïî ëî æå íèå ïî ëþ ñà âðà ùå íèÿ ïëà íå òû ìî æåò èç ìå íÿòü ñÿ. Èìå åò ñÿ â âèäó ïå ðå ìå ùå íèå ïî ëþ ñà â ñèñ òå ìå êî îð äè íàò, ñâÿ çàí íîé ñ êî ðîé, îò íî ñè òåëü íî ïî ëî æå íèÿ ïî ëþ ñà, êî îð äè íà òû êî òî ðî ãî óñëîâ íî ïðè íÿ òû â êà ÷åñ òâå íà ÷àëü íîé ýïî õè. Èçâåñ òíî, ÷òî îñü ìàê - ñè ìàëü íî ãî ìî ìåí òà èíåð öèè âðà ùà þ ùåé ñÿ ïëà íå òû ñòðå ìèò ñÿ ñî - âïà äàòü ñ îñüþ âðà ùå íèÿ. Õîòÿ îñü âðà ùå íèÿ ôèê ñè ðó åò ñÿ â ïðî ñòðà - íñòâå ñî ãëàñ íî çà êî íó ñî õðà íå íèÿ ìî ìåí òà êî ëè ÷åñ òâà äâè æå íèÿ (ñî - õðà íÿ åò ñÿ íà ïðàâ ëå íèå è âå ëè ÷è íà ìî ìåí òà èì ïóëü ñà), ïðî öåñ ñû âíóò ðè ïëà íå òû ìî ãóò èç ìå íèòü ìî ìåíò èíåð öèè è ïå ðå îðè åí òè ðî - âàòü ïî âåð õíîñòü ëè òîñ ôå ðû îò íî ñè òåëü íî ïî ëþ ñà îñè âðà ùå íèÿ. Íå - áåñ íûå âîç ìó ùå íèÿ îðáè òû ïëà íå òû ìî ãóò òàê æå ïðè âî äèòü ê ìåä - ëåí íûì èç ìå íå íè ÿì îðè åí òà öèè íà ïðàâ ëå íèÿ îñè âðà ùå íèÿ, è õîòÿ ýòè èç ìå íå íèÿ, âîç ìîæ íî, ñâÿ çà íû ñ òåê òî íè ÷åñ êè ìè öèê ëà ìè, êî òî - ðûå èç ó÷à þò ñÿ ãå î ëî ãà ìè, îäíà êî ïîêà â íà ó÷íîé ëè òå ðà òó ðå íåò ïðÿ - ìûõ ðàñ ÷åò íûõ äî êà çà òåëüñòâ, êàê òà êèå èç ìå íå íèÿ ìî ãóò âëè ÿòü íà åå òåê òî íè ÷åñ êóþ àêòèâèçàöèþ [6, 16]. 32 À. Ë. ÖÅÐÊËÅÂÈ×, À. Ñ. ÇÀßÖÜ, Å. À. ØÈËÎ, Î. Ì. ØÈËÎ Â ñâî åì èñ ñëå äî âà íèè Ó. Êý ðè [7] íà è áî ëåå îá ñòî ÿ òåëü íî êîñ íóë - ñÿ ïðî áëå ìû ïå ðå ìå ùå íèÿ ïî ëþ ñà âðà ùå íèÿ Çåì ëè. Îí ïðè âî äèò îöåí êè ñìå ùå íèÿ îñè âðà ùå íèÿ ïëà íå òû çà äëè òåëü íûé ïå ðè îä åå èñ - òî ðèè, êî òî ðûå áû ëè ïî ëó ÷å íû íà îñíî âà íèè ìíî ãî ëåò íèõ ïðÿ ìûõ ðå - êî íñòðóê öèé ãî äè÷ íûõ êðó ãî âûõ ïå ðå ìå ùå íèé ïî ëþ ñîâ âðà ùå íèÿ Çåì ëè ïî ïà ëå î ìàã íèò íûì è ïà ëå îê ëè ìà òè ÷åñ êèì äàí íûì. Àíàëîãè÷ íûå ðàáîòû áû ëè âû ïîë íå íû À. Â. Äî ëèö êèì [4].  ïî - ñëåä íåå âðå ìÿ ãå î ëî ãà ìè À. Ìà ëó ôîì ñ ñî òðóä íè êà ìè [23] áû ëè âû - ñêà çà íû ïðåä ïî ëî æå íèå î òîì, ÷òî 800 ìëí ëåò íà çàä ïðî è çîø ëî ñìå - ùå íèå ãå îã ðà ôè ÷åñ êèõ ïî ëþ ñîâ Çåì ëè. Îíè îá íà ðó æè ëè, èç ó÷àÿ ìàã - íèò íûå ïî ëåç íûå èñ êî ïà å ìûå â äðåâ íèõ îñà äî÷ íûõ ïî ðî äàõ íîð âåæ - ñêî ãî àð õè ïå ëà ãà, ÷òî ñå âåð íûé ìàã íèò íûé ïî ëþñ òîã äà ñìåñ òèë ñÿ ñðà çó íà 50° çà 20 ìëí ëåò. À ïî ñêîëü êó òåê òî íè ÷åñ êèå ïëè òû äâè æóò - ñÿ íà ìíî ãî ìåä ëåí íåå, òî ýòî ñìå ùå íèå ïî âåð õíîñ òè îò íî ñè òåëü íî ÿä - ðà, ãäå ôîð ìè ðó åò ñÿ ìàã íèò íîå ïî ëå, ìîæ íî îá ú ÿñ íèòü ïå ðå îðè åí òè - ðî âà íè åì çåì íî ãî øà ðà, òî åñòü îò íî ñè òåëü íî áûñ òðûì èç ìå íå íè åì ïî ëî æå íèÿ îñè âðà ùå íèÿ. Òà êîé ïðî öåññ ìî æåò íà ÷àòü ñÿ ïî ñëå âîç - íèê íî âå íèÿ íåêîòîðîãî çàìåòíîãî äèñáàëàíñà ìàññ â ìàíòèè èëè â ëèòîñôåðå. Àíàëîãè÷íîå ñîáûòèå, âåðîÿòíî, ïðîèçîøëî íà Ìàðñå â ïðîöåññå çàðîæäåíèÿ ãè ãà íòñêî ãî âóëêàíà Olympus Mons è äðóãèõ áîëüøèõ âóëêàíîâ íàãîðüÿ Tharsis. Òàê, íà øè èñ ñëå äî âà íèÿ [18] äà þò îñíî âà íèÿ óòâåð æäàòü, ÷òî â ïðî öåñ ñå ãå î ëî ãè ÷åñ êîé ýâî ëþ öèè Çåì ëè è Ìàð ñà âîç íè êà ëè òåê òî íè - ÷åñ êèå ñòðóê òó ðû ïëà íå òàð íî ãî ìàñ øòà áà, êî òî ðûå ñó ùåñ òâåí íî ìîã - ëè ïî âëè ÿòü íà ïà ðà ìåò ðû âðà ùå íèÿ ýòèõ ïëà íåò. Áû ëî èñ ñëå äî âà íî âëè ÿ íèå ðîñ òà è ðàç ðó øå íèÿ ãè ïî òå òè ÷åñ êî ãî ðå ëèê òî âî ãî ïîä íÿ òèÿ Äàð âè íà [9] íà âå ëè ÷è íó óãëî âîé ñêî ðîñ òè âðà ùå íèÿ è èç ìå íå íèå ïî - ëî æå íèÿ îñè âðà ùå íèÿ Çåì ëè. Àíàëîãè÷íûå ðàñ ÷å òû ïðî âå äå íû òàê æå äëÿ îöåí êè èç ìå íå íèÿ óãëî âîé ñêî ðîñ òè âðà ùå íèÿ è ïî ëî æå íèÿ îñè âðà ùå íèÿ Ìàð ñà, êî òî ðûå ìîã ëè áû âîç íèê íóòü â ðå çóëü òà òå âóë êà íè - ÷åñ êî ãî îá ðà çî âà íèÿ Tharsis [10].  îñíî âó ðàñ ÷å òîâ áû ëà ïî ëî æå íà ïðî ñòàÿ ìå õà íè ÷åñ êàÿ ìî äåëü ïëà íå òû â âè äå øà ðà ñ ðà äè ó ñîì R îä íî - ðîä íîé ïëîò íîñ òè d, êî òî ðàÿ âðà ùà åò ñÿ âîê ðóã îñè Z (ðèñ. 1). Òåê òî íè - ÷åñ êàÿ ñòðóê òó ðà ïðåä ñòàâ ëÿ åò ñÿ îá îá ùåí íî â âè äå ñôå ðè ÷åñ êîé ÷å - òû ðåõ óãîëü íîé ñðå çàí íîé ïè ðà ìè äû îä íî ðîä íîé ïëîò íîñ òè d, îãðà íè - ÷åí íîé ñôå ðè ÷åñ êè ìè êî îð äè íà òà ìè r1 , r2 , l1 , l 2 , j1 , j 2 . Ïî íÿò íî, ÷òî ðå àëü íîå ðàñ ïðå äå ëå íèå ïëîò íîñ òè âäîëü ðà äè ó ñà ïëà íå òû ñó ùåñ - òâåí íî îò ëè ÷à åò ñÿ îò îä íî ðîä íî ãî. Êðî ìå òî ãî, ìå õà íèçì âîç íèê íî âå - íèÿ è ðàñ òå êà íèÿ ïëþ ìà, à òàê æå îá ðà çî âà íèå âóë êà íè ÷åñ êèõ ñòðóê òóð ïðåä óñìàò ðè âà åò ïå ðå íîñ ìàññ ñ áîëü øåé ïëîò íîñ òüþ èç ãëó áèí ìàí - òèè â âåð õíèå ñëîè ïëà íå òû. Ïî ý òî ìó ïëîò íîñòü âå ùåñ òâà â ðàñ ñìàò - ðè âà å ìîé ïè ðà ìè äå â ïå ðè îä îá ðà çî âà íèÿ âóë êà íè ÷åñ êîé ñòðóê òó ðû ìî æåò èç ìå íèòü ñÿ äî âå ëè ÷è íû d¢, à ðà äè óñ ñôå ðè ÷åñ êîé íà ðóæ íîé ïî - âåð õíîñ òè ýòîé ïè ðà ìè äû r2 ñòà íåò áîëü øå ñðåä íå ãî ðà äè ó ñà øà ðà R. Åñëè ïðè íÿòü, ÷òî ìàñ ñà îá ú å ìà ïè ðà ìè äû íå èç ìå íè ëàñü â ðå çóëü òà òå ïå ðåðàñ ïðå äå ëå íèÿ ìàññ, òî ïî ëó ÷èì âû ðà æå íèÿ äëÿ îöåí êè îò íî ñè - 33 ÃÅÍÅÐÀÖÈß ÍÀÏÐßÆÅÍÍÎÃÎ ÑÎÑÒÎßÍÈß ËÈÒÎÑÔÅÐÛ òåëü íîé âå ëè ÷è íû èç ìå íå íèÿ ñêî ðîñ òè âðà ùå íèÿ dv v/ è óãëà z èç ìå - íå íèÿ ïî ëî æå íèÿ îñè âðà ùå íèÿ ïëà íå òû: d H R h R v v p k= - × 30 8 2 , z ek= ×1 H R h R , (1) ãäå H R r= - 1 , h r R= -2 , k j j l l1 3 1 3 2 2 1= - -(cos cos )(sin sin ), k j j l l j j 2 3 2 1 1 3 2 1 = - æ è ç ö ø ÷ -sin sin ( ), e — äè íà ìè ÷åñ êîå ñæà òèå. Òà êèì îá ðà çîì, ó÷è òû âàÿ äàí íûå, ïðè âå - äåí íûå â òàáë. 1, ñî ãëàñ íî ôîð ìóëàì (1) äëÿ Çåì ëè ïîä íÿ òèå Äàð âè íà ìîã ëî ñìåñ òèòü ïî ëþñ äî 15 êì, à ñêî ðîñòü âðà ùå íèÿ çà ìåä ëèòü íà 0.09 ñ. Íà Ìàð ñå âóë êà íè ÷åñ êîå ïîä íÿ òèå Tharsis ìîã ëî ïðè âåñ òè ê èç - ìå íå íèþ ïî ëî æå íèÿ ïî ëþ ñà íà 6 êì è ñêî ðîñ òè âðà ùå íèÿ íà 0.06 ñ. Ïî ëó ÷åí íûå ðå çóëü òà òû, áå çóñ ëîâ íî, ÿâ ëÿ þò ñÿ îöå íî÷ íû ìè, è èõ ìîæ íî èí òåð ïðå òè ðî âàòü êàê âîç ìîæ íûé âà ðè àíò ðàç âè òèÿ äè íà ìè - ÷åñ êèõ ïðî öåñ ñîâ, êî òî ðûå ìî ãóò ïðè âåñ òè ê èç ìå íå íèþ ïî ëî æå íèÿ îñè âðà ùå íèÿ, ñæà òèÿ ôè ãó ðû è, êàê ñëå äñòâèå, âû çâàòü íà ïðÿ æåí íîå ñî ñòî ÿ íèå è âîçíèêíîâåíèå ðàçëîìíûõ ñòðóêòóð â ëèòîñôåðå ïëàíåò. Åñëè ïðåä ñòà âèòü çåì íîé øàð áåç âî äû, òî îá íà ðó æèì, ÷òî ðåëü åô çåì íîé ïî âåð õíîñ òè ñó ùåñ òâåí íî îò ëè ÷à åò ñÿ îò ãå î è äà. Ñðàâ íè âàÿ 34 À. Ë. ÖÅÐÊËÅÂÈ×, À. Ñ. ÇÀßÖÜ, Å. À. ØÈËÎ, Î. Ì. ØÈËÎ Ðèñ. 1. Èëëþñ òðà öèÿ ðàç ìå ùå íèÿ ÷å - òû ðåõ óãîëü íîé ñôå ðè ÷åñ êîé óñå ÷åí - íîé ïè ðà ìè äû îä íî ðîä íîé ïëîò íîñ òè âû äå ëåí íî ãî îá ú å ìà Ïëàíåòà R, êì H, êì h, êì e j1 j 2 l1 l2 dv v/ , 10–6 z Çåì ëÿ [4] 6371 1000 2 1/300 20°N 35°N 155°W 195°W 1.1156 475² Ìàð ñ [5] 3390 1000 15 1/200 12°N 106°S 101°W 125°W 0.65734 262² Òàá ëè öà 1. Èñõîä íûå äàí íûå è ïî ëó ÷åí íûå ðå çóëü òà òû äëÿ Çåì ëè (ñòðóê òó ðà Äàð âè íà [4]) è Ìàð ñà (ñòðóê òó ðà Tharsis [5]) êàð òó ãå î è äà ñ òåê òî íè ÷åñ êè ìè êàð òà ìè, ïðè õî äèì ê èç âåñ òíî ìó âû - âî äó îá îò ñó òñòâèè ñâÿ çè âû ñîò ãå î è äà ñ òåê òî íè ÷åñ êè ìè ñòðóê òó ðà - ìè. Âû ñî òû ãå î è äà ïðî ÿâ ëÿ þò àá ñî ëþò íî íå çà âè ñè ìîå ðàñ ïðå äå ëå íèå äà æå ïî îò íî øå íèþ ê ñà ìûì êðóï íûì òåê òî íè ÷åñ êèì ñòðóê òó ðàì ëè - òîñ ôå ðû: êîí òè íåí òàëü íûì ïîä íÿ òè ÿì è îêå à íè ÷åñ êèì âïà äè íàì. Òà - êèì îá ðà çîì, àíî ìà ëèè âû ñîò ãå î è äà îò ðà æà þò â îñíîâ íîì íå ñî âðå - ìåí íûé «ñòðóê òóð íûé ïëàí» âåð õíèõ îá îëî ÷åê Çåì ëè, à ñî âî êóï íîå âëè ÿ íèå áî ëåå äðåâ íèõ «ñòðóê òóð íûõ ïëà íîâ».  òî æå âðå ìÿ ëóí íûå ïðè ëè âû ïðè âî äè ëè ê ïå ðå ïà äó ãðà âè òà öèè è èç ìå íå íèþ ôîð ìû Çåì - ëè, ñîçäàâàÿ îãðîìíûå ðîòàöèîííûå ìåõàíèçìû, êîòîðûå äî ïîë íè - òåëü íî âëèÿëè íà ïåðåðàñïðåäåëåíèå ìàññ è íà íàïðÿæåííîå ñî ñòî ÿ - íèå íàøåé ïëàíåòû. Âè äè ìîå îò ñó òñòâèå âçà è ìîñ âÿ çè âû ñîò ãå î è äà ñ ïî âåð õíîñ òüþ ëè òî ñ ôå ðû ìî æåò áûòü òàê æå îá óñëîâ ëå íî è íå ãî ìî òå òè÷ íûì ðàç ìå - ùå íè åì ïëà íå òàð íûõ ñòðóê òóð ôè çè ÷åñ êîé ïî âåð õíîñ òè Çåì ëè ïî îò - íî øå íèþ ê ôè ãó ðå ãå î è äà, âû çâàí íîå ïå ðå ìå ùå íè åì ëè òîñ ôåð íûõ ïëèò. Ïîñ ëåä íåå ìî æåò ïðè âî äèòü ê âðà ùå íèþ âñåé ëè òîñ ôå ðû Çåì ëè îò íî ñè òåëü íî áî ëåå óñòîé ÷è âîé ôè ãó ðû ãå î è äà, ÷òî, âîç ìîæ íî, îò ðà - çè ëîñü íà ðàç ëè ÷è ÿõ çíà ÷å íèé ïà ðà ìåò ðîâ è îðè åí òè ðî âà íèÿ ãå î ìåò - ðè ÷åñ êèõ ôè ãóð, àï ïðîê ñè ìè ðó þ ùèõ ôè çè ÷åñ êóþ ïî âåð õíîñòü è ãå î - èä. Íà ðèñ. 2, à ïðåä ñòàâ ëå íà êàð òîñ õå ìà ðàñ ïðå äå ëå íèÿ ñêîëü çÿ ùèõ êî ýô ôè öè åí òîâ êîð ðå ëÿ öèè (ÑÊÊ), õà ðàê òå ðè çó þ ùàÿ âçà è ìîñ âÿçü ìåæ äó äëèí íî âîë íî âû ìè îñî áåí íîñ òÿ ìè òî ïîã ðà ôè ÷åñ êîé è ãðà âè òà - öè îí íîé ôè ãóð Çåì ëè [17]. Âèä íî ïðå îá ëà äà íèå îò ðè öà òåëü íûõ çíà - ÷å íèé ÑÊÊ è èõ ñèì ìåò ðè÷ íîå ðàñ ïî ëî æå íèå îò íî ñè òåëü íî ñå ÷å íèÿ ïî äó ãå áîëü øî ãî êðó ãà, íà êëî íåí íî ãî ê ýê âà òî ðó. Ýòà îñî áåí íîñòü ðàñ ïðå äå ëå íèÿ ÑÊÊ ìî æåò îçíà ÷àòü, ÷òî ôè ãó ðû, êî òî ðûå àï ïðîê ñè - ìè ðó þò ïî âåð õíîñòü ëè òîñ ôå ðû è ãå î èä, íå ñî âïà äà þò. Òà êîå íå óñ - òîé ÷è âîå ïî ëî æå íèå ïðè âî äèò ê ãå î äè íà ìè ÷åñ êî ìó ïðî öåñ ñó, êî òî - ðûé ïðî ÿâ ëÿ åò ñÿ â òåí äåí öèè ãå îñ ôåð Çåì ëè ïðè îá ðåñ òè ñî ñòî ÿ íèå ãå - î è çîñ òà òè ÷åñ êî ãî ðàâ íî âå ñèÿ, ïðè êî òî ðîì óêà çàí íûå ôè ãó ðû äîë - æíû ñî âïà äàòü, à ýòî ïðè âî äèò ê âîç íèê íî âå íèþ íàïðÿæåííîãî ñî ñòî - ÿ íèÿ â ëèòîñôåðå. Äëÿ Ìàð ñà êî ëè ÷åñ òâåí íûé õà ðàê òåð èç ìå íå íèÿ ÑÊÊ, ïî êà çàí íûé íà ðèñ. 2, á, ñó ùåñ òâåí íî äðó ãîé. Îáðà ùà åò íà ñå áÿ âíè ìà íèå èñ êëþ - ÷è òåëü íî ïðå îá ëà äà þ ùàÿ ïî ëî æè òåëü íàÿ êîð ðå ëÿ öèÿ ìåæ äó âû ñî òà - ìè ðåëü å ôà óðîâ íå âîé è ôè çè ÷åñ êîé ïî âåð õíîñ òåé äëÿ ýòîé ïëà íå òû. Íà ëè ÷èå òà êîé òåñ íîé êîð ðå ëÿ öè îí íîé çà âè ñè ìîñ òè, îñî áåí íî ìåæ äó âû ñî òà ìè óðîâ íå âîé è ôè çè ÷åñ êîé ïî âåð õíîñ òÿ ìè, âû ÷èñ ëåí íû ìè ïî ãàð ìî íè êàì 2-ãî ïî ðÿä êà èõ ðàç ëî æå íèÿ â ðÿä ïî ñôå ðè ÷åñ êèì ôóíê - öè ÿì, óêà çû âà åò íà òî, ÷òî äëèí íî âîë íî âûå îñî áåí íîñ òè ãðà âè òà öè - îí íîé è ãå î ìåò ðè ÷åñ êîé ôè ãó ðû ïëà íå òû, â ïðî òè âî ïî ëîæ íîñòü 3åì - ëå, ãî ìî òå òè÷ íî ðàñ ïî ëî æå íû â ýê âà òî ðè àëü íîé ÷àñ òè. Äëÿ ñå âåð íîé è þæ íîé ÷àñ òè õà ðàê òåð íî ïðå îá ëà äà íèå îò ðè öà òåëü íûõ çíà ÷å íèé ÑÊÊ. 35 ÃÅÍÅÐÀÖÈß ÍÀÏÐßÆÅÍÍÎÃÎ ÑÎÑÒÎßÍÈß ËÈÒÎÑÔÅÐÛ Íà òî ïîã ðà ôè ÷åñ êîé êàð òå Ìàð ñà ïî ðà æà åò ïðå æäå âñå ãî êàð äè - íàëü íîå îò ëè ÷èå ñå âåð íî ãî è þæ íî ãî ïî ëó øà ðèé ïëà íå òû è îãðîì íûé âóë êà íè ÷åñ êèé ðå ãè îí Tharsis. Âîç ìîæ íî, ÷òî îáå ýòè îñî áåí íîñ òè — ïî ñëå äñòâèÿ îä íî ãî è òî ãî æå äè íà ìè ÷åñ êî ãî ïðî öåñ ñà, êî òî ðûé ïðî - õî äèë íà ïëà íå òå. Ïî èñ ñëå äî âà íè ÿì ïëà íå òî ëî ãîâ, ìàð ñè àí ñêàÿ äè - õî òî ìèÿ âîç íèê ëà íå ìå íåå ÷åì 4.1 ìëðä ëåò òî ìó íà çàä, òî åñòü âñêî ðå ïî ñëå îá ðà çî âà íèÿ Ìàð ñà êàê ïëà íå òû [10]. Ñå âåð íàÿ ÷àñòü ïëà íå òû — ñïëîø íàÿ ðàâ íè íà, êî òî ðàÿ èç ðåä êà ïå ðå ñå êà åò ñÿ íå âû ñî êè ìè ãî ðà ìè è ïî êðû òà êðà òå ðà ìè. Þæíàÿ ÷àñòü òàê æå èç ðû òà ìå òå î ðèò íû ìè óäà - ðà ìè, íî áî ëåå ïå ðå ñå ÷å íà ãî ðèñ òîé ìåñ òíîñ òüþ, ñ åäè íñòâåí íîé ðàâ - íèí íîé âïà äè íîé Hellas.  ñðåä íåì þæ íîå ïî ëó øà ðèå íà 4—5 êì âû - øå, ÷åì ñå âåð íîå (îò íî ñè òåëü íî óñëîâ íî ãî ñðåä íå ãî óðîâ íÿ). Òîë ùè - íà êî ðû þæ íî ãî ïî ëó øà ðèÿ Ìàð ñà ïðè ìåð íî íà 25 êì áîëü øå, ÷åì ñå - âåð íî ãî, à ðàç íè öà â òîë ùè íå âñåé ëè òîñ ôå ðû ìî æåò áûòü â äåñÿòü ðàç áîëü øå. 36 À. Ë. ÖÅÐÊËÅÂÈ×, À. Ñ. ÇÀßÖÜ, Å. À. ØÈËÎ, Î. Ì. ØÈËÎ Ðèñ. 2. Ðàñ ïðå äå ëå íèå ñêîëü çÿ ùèõ êî ýô ôè öè åí òîâ êîð ðå ëÿ öèè (ÑÊÊ) ìåæ äó âû ñî òà ìè óðîâ íå âîé è ôè çè ÷åñ êîé ïî âåð õíîñ òè Çåì ëè (à) è Ìàð ñà (á) c ó÷å òîì êî ýô ôè öè åí òîâ ðàç ëî æå íèÿ ïî ñôå ðè ÷åñ êèì ôóíê öè ÿì äî 2-ãî ïî ðÿä êà. Èçîêî ðå ëÿòû ïðîâåäåíû ÷åðåç 30 % Íà ó÷ íûå êîí öåï öèè ýâî ëþ öèè ïëà íåò çåì íîé ãðóï ïû óêà çû âà þò íà òî, ÷òî â ïðî øëîì îíè áû ëè áëè æå ê ãèä ðîñ òà òè ÷åñ êî ìó ñî ñòî ÿ - íèþ, ÷åì ñåé ÷àñ [5].  ðå çóëü òà òå âíåø íÿÿ ïî âåð õíîñòü èõ ëè òîñ ôå ðû ñî âïà äà ëà ñ ôè ãó ðîé ýë ëèï ñî è äà, êî òî ðûé íà è ëó÷ øèì îá ðà çîì îïè - ñû âàë ýê âè ïî òåí öè àëü íóþ ïî âåð õíîñòü. Ñî îò âå òñòâåí íî â òîò äà ëå - êèé ïå ðè îä âðå ìå íè íà ïðàâ ëå íèå ëè íèè îò âå ñà ñî âïà äà ëî ñ íà ïðàâ ëå - íè åì íîðìàëè ê ýëëèïñîèäó, êîòîðûé àïïðîêñèìèðîâàë âíåøíþþ ïî - âåð õíîñòü ëèòîñôåðû. Ñõå ìà ýâî ëþ öè îí íî ãî ôîð ìè ðî âà íèÿ ôè ãó ðû Çåì ëè ïî êà çà íà íà ðèñ. 3. Íà ðèñ 3, à äëÿ ôè ãóð è ïîâåðõíîñòè ëè òîñ ôå ðû Çåì ëè â äðåâ - íþþ ãå î ëî ãè ÷åñ êóþ ýïî õó ââå äå íû ñëå äó þ ùèå îá îçíà ÷å íèÿ: PP — îñü âðà ùå íèÿ, PL — ïî âåð õíîñòü ëè òîñ ôå ðû, EL — ýë ëèï ñî èä, êî òî - ðûé ëó÷ øå âñå ãî ïîä õî äèò ê ïî âåð õíîñ òè ëè òîñ ôå ðû, EG — ýë ëèï ñî - èä, èçî áðà æà þ ùèé ôè ãó ðó Çåì ëè. Ñî îò âå òñòâó þ ùèå ôè ãó ðû è ïî âåð - õíîñ òè ëè òîñ ôå ðû Çåì ëè â ñî âðå ìåí íóþ ýïî õó ïî êà çà íû íà ðèñ. 3, á (îá îçíà ÷å íû øòðè õîì). Òà êèì îá ðà çîì, åñ ëè ñî ïîñ òà âèòü äâà ïî ëî æå íèÿ âíåø íèõ îá îëî - ÷åê Çåì ëè íà ðèñ. 3, à è á, òî ìîæ íî äî ïóñ òèòü âîç íèê íî âå íèÿ íà ïðÿ - æåí íî ãî ñî ñòî ÿ íèÿ ñ îá ðà çî âà íè åì çîí ñæà òèÿ è ðàñ òÿ æå íèÿ âñëå - äñòâèå èç ìå íå íèÿ ïî ëî æå íèÿ îñè âðà ùå íèÿ îò íî ñè òåëü íî åå ôè ãó ðû. Ôàê òè ÷åñ êèå ãå î ëî ãè ÷åñ êèå äàí íûå ñâè äå ò åëüñòâó þò î òîì, ÷òî çíà - ÷è òåëü íóþ ðîëü â ýòîì ïðåä ñòàâ ëÿ åò òåê òî íè ÷åñ êèé ôàê òîð, îá óñëîâ - ëåí íûé ïå ðå ìå ùå íè åì ëè òîñ ôåð íûõ ïëèò, êî òî ðûå ìî ãóò âëè ÿòü íà èç ìå íå íèå ïî ëî æå íèÿ ïî ëþ ñîâ Çåì ëè. Ñëå äî âà òåëü íî, ìîæ íî ïðåä ïî ëî æèòü, ÷òî âåð òè êàëü íûå (ðà äè - àëü íûå) ñè ëû íà ðó øà þò îñå âóþ ñèì ìåò ðèþ âðà ùå íèÿ Çåì ëè, à ãî ðè - çîí òàëü íûå ñè ëû (çà ñ÷åò ýíåð ãèè âðà ùå íèÿ), âîç íè êà þ ùèå ïðè ýòîì, âîñ ñòà íàâ ëè âà þò ýòó ñèì ìåò ðèþ ïó òåì ñî îò âå òñòâó þ ùå ãî ïå ðå ìå ùå - íèÿ îò äåëü íûõ ïëèò è áëî êîâ, à òàê æå «êâà çè æèä êî ãî» âíóò ðåí íå ãî âå ùåñ òâà. Âïîë íå âîç ìîæ íî, ÷òî â ýòèõ æå ãî ðè çîí òàëü íûõ äâè æå íè - ÿõ ó÷àñ òâó þò âñå ëè òîñ ôåð íûå ïëè òû, è èõ ïå ðå ìå ùå íèå ïîä ÷è íÿ åò ñÿ 37 ÃÅÍÅÐÀÖÈß ÍÀÏÐßÆÅÍÍÎÃÎ ÑÎÑÒÎßÍÈß ËÈÒÎÑÔÅÐÛ Ðèñ. 3. Ñõå ìà ôîð ìè ðî âà íèÿ ôè ãó ðû Çåì ëè: à — â íà ÷àëü íûé ïå ðè îä, êîã äà Çåì ëÿ áû ëà áëè æå ê ãèä ðîñ òà òè ÷åñ êî ìó ñî ñòî ÿ íèþ; á — ñî âðå ìåí íîå ñî ñòî ÿ íèå ôè ãó ðû è ïî âåð õíîñ òè ëè òîñ ôå ðû Çåì ëè îá ùå ìó íà çíà ÷å íèþ ãî ðè çîí òàëü íûõ ïåðåìåùåíèé — âîñ ñòà íîâ ëå - íèþ îñåâîé ñèììåòðèè è ñîõðàíåíèþ ìîìåíòà êîëè÷åñòâà âðàùåíèÿ. ÌÅÒÎÄ ÈÑÑËÅÄÎÂÀÍÈÉ Äëÿ èñ ñëå äî âà íèÿ äè íà ìè êè èç ìå íå íèÿ ôè ãó ðû Çåì ëè è Ìàð ñà, à òàê - æå îöåí êè âëè ÿ íèÿ èç ìåí¸ííûõ ïà ðà ìåò ðîâ ôè ãó ðû íà ðàñ ïðå äå ëå íèå òàí ãåí öè àëü íûõ ñèë, êî òî ðûå ìî ãóò ïðè âî äèòü ê íà ïðÿ æåí íî ìó ñî - ñòî ÿ íèþ ëè òîñ ôå ðû, ìû èñ ïîëü çî âà ëè èäåþ àï ïðîê ñè ìà öèè âû ñîò ôè çè ÷åñ êîé ïî âåð õíîñ òè ýòèõ ïëà íåò äâóõ îñíûì ýë ëèï ñî è äîì ñ ñåìüþ ïà ðà ìåò ðà ìè. Êðî ìå òîãî, ïî ìà òå ðè à ëàì êîì ïüþ òåð íî ãî ìî äå - ëè ðî âà íèÿ âû ñîò ïà ëå î ðå êî íñòðóê öèé ðàç ìå ùå íèÿ ìà òå ðè êîâ è âîä - íîé ïî âåð õíîñ òè íà Çåì ëå â ðàç íûå ãå î ëî ãè ÷åñ êèå ïå ðè î äû áûëè îï - ðå äå ëå íû ñî îò âå òñòâó þ ùèå èì ïà ðà ìåò ðû äâóõ îñíûõ ýë ëèï ñî è äîâ è íà èõ îñíî âå âû ïîë íå íî îò ñëå æè âà íèå âå êî âûõ çà êî íî ìåð íîñ òåé òðàíñ ôîð ìà öèè åå ôè ãó ðû. Ïó òåì ðå øå íèÿ îá ðàò íîé çà äà ÷è ïî ïà ðà - ìåò ðàì ýâî ëþ öè îí íûõ èç ìå íå íèé ôè ãó ðû ôè çè ÷åñ êîé ïî âåð õíîñ òè îöå íè âà ëèñü äå éñòâó þ ùèå ñèëû, êî òî ðûå îá óñëîâ ëè âà þò äè íà ìè êó íà ïðÿ æåí íî ãî ñîñòîÿíèÿ ëèòîñôåðû Çåìëè.  ñî îò âå òñòâèè ñ ïî ñòà íîâ êîé çà äà ÷è ïðå æäå âñå ãî íå îá õî äè ìî îï ðå äå ëèòü ðàç ìå ðû è îðè åí òè ðîâ êó òà êî ãî ýë ëèï ñî è äà, êî òî ðûé íà è - ëó÷ øèì îá ðà çîì ñî îò âå òñòâó åò ôè çè ÷åñ êîé ïî âåð õíîñ òè ïëà íå òû. Àë - ãî ðèòì ðå øå íèÿ ýòîé çà äà ÷è áûë ðàñ ñìîò ðåí â ðà áî òàõ [19, 20] íà ïðè - ìå ðå àï ïðîê ñè ìà öèè âûñîò ïîâåðõíîñòè ëèòîñôåðû Çåìëè äâóõîñíûì ýëëèïñîèäîì. Íà ðèñ. 4 ïî êà çà íû: PL¢ — ôè çè ÷åñ êàÿ ïî âåð õíîñòü Çåì ëè, G — ãå - î èä, EL — ýë ëèï ñî èä, ïà ðà ìåò ðû êî òî ðî ãî íå îá õî äè ìî îïðå äå ëèòü, O — öåíòð ìàññ Çåì ëè, O¢ — ãå î ìåò ðè ÷åñ êèé öåíòð ýë ëèï ñî è äà, OZ — íà ïðàâ ëå íèå îñè âðà ùå íèÿ Çåì ëè, O Z¢ ¢ — ëè íèÿ, ïà ðàë ëåëü íàÿ ê îñè OZ, O Z¢ ¢¢ — íà ïðàâ ëå íèå ìà ëîé ïî ëó î ñè ýë ëèï ñî è äà EL , k, z — äâà èç òðåõ óãëîâ Ýéëå ðà. N — íà ïðàâ ëå íèå ëè íèè óçëîâ, q 0 , l 0 , r0 — óãëû è ðàñ ñòî ÿ íèå, êî òî ðûå îïðå äå ëÿ þò ñìå ùå íèå ýë ëèï ñî è äà îò íî ñè òåëü íî öåí òðà ìàññ, x0 , y0 , z0 — ëè íåé íûå ïà ðà ìåò ðû, êî òî ðûå îïðå äå ëÿ þò ñìå ùå íèÿ èñ êî ìî ãî ýë ëèï ñî è äà, T — òî÷ êà íà ôè çè ÷åñ êîé ïî âåð õíîñ - òè Çåì ëè, OT ¢ = r¢; O O¢ = r0 ; OT = r; TT ¢¢ = h; O T¢ ¢¢ = r, H — âû ñî òà òî÷ - êè T íàä óðîâ íåì ìî ðÿ. Ðàç ìåð è îðè åí òà öèþ èñ êî ìî ãî ýë ëèï ñî è äà EL îïðå äå ëèì, èñ - ïîëü çóÿ óñëî âèå h2å ® min. Ýòî óñëî âèå ïðåä ïî ëà ãà åò, ÷òî ñóì ìà êâàä ðà òîâ ðàñ ñòî ÿ íèé ìåæ äó îïðå äå ëÿ å ìûì ýë ëèï ñî è äîì è ïî âåð õ - íîñ òüþ ëè òîñ ôå ðû ìè íè ìàëü íà.  òàáë. 2 ïðè âå äå íû çíà ÷å íèÿ ïà ðà ìåò ðîâ äâóõ îñíî ãî ýë ëèï ñî è äà äëÿ Çåì ëè è Ìàð ñà. Äëÿ Çåì ëè âû ÷èñ ëå íèÿ ñå ìè ïà ðà ìåò ðîâ ýë ëèï ñî - è äà âû ïîë íÿ ëîñü íà îñíî âå äàí íûõ öèô ðî âîé ìî äå ëè ïî âåð õíîñ òè Çåì ëè ETOPO1 [https://www.ngdc.noaa.gov/mgg/global/global.html]. Äëÿ óêà çàí íîé ìî äå ëè âû ñî òû áû ëè óñðåä íå íû â ïðåä å ëàõ òðà ïå öèé 38 À. Ë. ÖÅÐÊËÅÂÈ×, À. Ñ. ÇÀßÖÜ, Å. À. ØÈËÎ, Î. Ì. ØÈËÎ 5´5°.  ðå çóëü òà òå áû ëî ïî ëó ÷å íî 2592 çíà ÷å íèé âû ñîò ïî âåð õíîñ òè ëè òîñ ôå ðû h. Äëÿ Ìàð ñà îïðå äå ëå íèå ïà ðà ìåò ðîâ ýë ëèï ñî è äà îñó ùå ñòâëÿ ëîñü íà îñíî âå íà áî ðà äàí íûõ, ïî ëó ÷åí íûõ áëà ãî äà ðÿ ìàð ñè àí ñêîé êîñ ìè - ÷åñ êîé ìèñ ñèè «Mars Global Surveyor» (MGS). Êîñ ìè ÷åñ êèé àï ïà ðàò áûë âû âå äåí íà îðáè òó âîê ðóã Ìàð ñà è ïðî âî äèë èç ìå ðå íèÿ âû ñîò òî - ïîã ðà ôè ÷åñ êîé ïî âåð õíîñ òè ïëà íå òû ñ èñ ïîëü çî âà íè åì ëà çåð íîé àëü - òè ìåò ðèè [https://attic.gsfc.nasa.gov/mola/index.html]. Äàí íûå î âû ñî - òàõ ïî âåð õíîñ òè ñî äåð æà ëè 612 000 îò ìå òîê íàä àðå î è äîì â ãå î äå çè - ÷åñ êîé ñèñ òå ìå êî îð äè íàò è áû ëè çà ãðó æå íû ñ ïî ìîùüþ ñåðâèñà «Mars Orbital Data Explorer» [http://ode.rsl.wustl.edu/mars/indexProduct Search.aspx]. Îáðà òèì âíè ìà íèå íà òî, ÷òî ïî ðå çóëü òà òàì îïðå äå ëå íèÿ ïà ðà - ìåò ðîâ ýë ëèï ñî è äà ïî ëþñ åãî íà è ìåíü øåé îñè íå ñî âïà äà åò ñ ïî ëþ - ñîì Çåì ëè, òî åñòü ýê âàòîðè àëü íàÿ ïëîñ êîñòü ôè ãó ðû ôè çè ÷åñ êîé ïî - âåð õíîñ òè íà êëî íå íà ê ýê âà òî ðè àëü íîé ïëîñ êîñ òè ãå î è äà, è ñî îò âå ò - 39 ÃÅÍÅÐÀÖÈß ÍÀÏÐßÆÅÍÍÎÃÎ ÑÎÑÒÎßÍÈß ËÈÒÎÑÔÅÐÛ Ðèñ. 4. Àïïðîêñèìàöèÿ ïî âåð - õíîñ òè ëè òîñ ôå ðû äâó îñ íûì ýë - ëèï ñî è äîì ñ ñåìüþ îïðå äå ëÿ å - ìû ìè ïà ðà ìåò ðà ìè (ñì. òåêñò) Ïëàíåòà x0 , ì y0 , ì z0 , ì axy, ì az, ì 1/a k, ãðàä z, ãðàä Çåìëÿ –741.89 –491.57 1421.79 6375117.01 6355640.09 327.31650 133.77 2.61 Ìàðñ 549.71 925.06 3213.63 3396669.47 3360445.41 93.76834 –75.02 0.68 Òàá ëè öà 2. Ïà ðà ìåò ðû äâó îñ íî ãî ýë ëèï ñî è äà ñòâó þ ùèé óãîë íà êëî íà ñî ñòàâ ëÿ åò 2.6°, èëè 289 êì ïî äó ãå ìå ðè äè à - íà. Äëÿ Ìàð ñà îò êëî íå íèå íà è ìåíü øåé îñè ôè ãó ðû, êî òî ðàÿ îá îá ùåí - íî ïðåä ñòàâ ëÿ åò ïî âåð õíîñòü ëè òîñ ôå ðû, îò îñè âðà ùå íèÿ çíà ÷è òåëü - íî ìåíü øå è ñî ñòàâ ëÿ åò 0.7°, èëè 41 êì ïî äóãå ìåðèäèàíà. Òà êèì îá ðà çîì, ïî ðå çóëü òà òàì èñ ñëå äî âà íèé ôè ãó ðû ïî âåð õíîñ - òè ëè òîñ ôå ðû Çåì ëè îêà çà ëîñü, ÷òî ýòà ôè ãó ðà íå ãî ìî òå òè÷ íî ðàç ìå - ùå íà îò íî ñè òåëü íî ôè ãó ðû ãå î è äà. Òà êîå ðàç ìå ùå íèå ôè ãó ðû ôè çè - ÷åñ êîé ïî âåð õíîñ òè è ôè ãó ðû ãå î è äà ìî æåò ñî çäà âàòü íà ïðÿ æå íèå â ëè òîñ ôå ðå Çåì ëè, êî òî ðîå íà ïðàâ ëå íî íà ïðè âå äå íèå ðàñ ïðå äå ëå íèÿ ìàññ â ñî îò âå òñòâèè ñ ôè ãó ðîé ãå î è äà. Äëÿ Ìàð ñà, î÷å âèä íî, íà ïðÿ æå - íèÿ â ëè òîñ ôå ðå èç-çà ðàçíîé îðèåíòàöèè îñåé ôèãóð, ïðåä ñòàâ ëÿ þ - ùèõ ôèçè÷åñêóþ ïîâåðõíîñòü è àðåîèä, áóäóò ìåíüøèìè. Äëÿ ðàñ ñìîò ðå íèÿ ýòî ãî âîï ðî ñà îãðà íè ÷èì ñÿ îïðå äå ëå íè åì òîëü - êî òàí ãåí öè àëü íûõ (ãî ðè çîí òàëü íûõ) ñèë, âîç íè êà þ ùèõ â ñâÿ çè ñ ýòèì ïå ðåðàñ ïðå äå ëå íè åì ìàññ â âåð õíèõ îá îëî÷ êàõ ïëà íå òû (êî ðà è âåð õíÿÿ ìàí òèÿ). Ïðè ìåì âî âíè ìà íèå, ÷òî â ïðî øëîì ïëà íå òû áû ëè áëè æå ê ãèä ðîñ òà òè ÷åñ êî ìó ñî ñòî ÿ íèþ, ÷åì ñåé ÷àñ. Èñõî äÿ èç ýòî ãî äî ïó ùå íèÿ, ââå äåì ïî íÿ òèå «ýâî ëþ öè îí íîå îòêëîíåíèå îò âå ñà» è ïðåä ïî ëî æèì, ÷òî òàí ãåí öè àëü íûå ñè ëû ïðî ïîð öè î íàëü íû óãëó g, êî - òî ðûé îïðå äå ëÿ åò ñÿ êàê óãîë ìåæ äó íà ïðàâ ëå íè åì ëèíèè îò âå ñà â ïðî øåä øóþ ãå î ëî ãè ÷åñ êóþ ýïî õó è íû íåø íèì íà ïðàâ ëå íè åì â çà - äàí íîé òî÷ êå. Çà ìå òèì, ÷òî ýë ëèï ñî èä EL â ïðî øëîì ïðè áëè æåí íî ïðåä ñòàâ ëÿë óðîâ íå âóþ ïî âåð õíîñòü ïëà íå òû. Òå ïåðü åìó ñî îò âå ò ñò - âó åò ýë ëèï ñî èä EL¢ . Ïî íÿò íî, ÷òî ðàç ìå ðû ýë ëèï ñî è äà EL¢ â ñðàâ íå íèè ñ EL , ïðå òåð ïå ëè èç ìå íå íèå, ïî ñêîëü êó èç ìå íè ëàñü ïî âåð õíîñòü ëè - òîñ ôåð, èç-çà ÷å ãî ïà ðà ìåò ðû ýë ëèï ñî è äîâ EL¢ è EL íå ÿâ ëÿ þò ñÿ èäåí - òè÷ íû ìè. Îäíà êî ìîæ íî ïðåä ïî ëî æèòü, ÷òî óðî âåí íàÿ ïî âåð õíîñòü ïëà íå òû EL¢ â ïðî øëîì ïðè ìåð íî ñî âïà äà ëà ñ ïî âåð õíîñ òüþ ëè òîñ ôå - ðû, è â ñëó ÷àå òà êî ãî ïðåä ïî ëî æå íèÿ ìåæ äó íà ïðàâ ëå íè ÿ ìè ëè íèé îò - âå ñà (áåç íà ðó øå íèÿ îá ùíîñ òè ê ïî ñòà íîâ êå çà äà ÷è íà ïðàâ ëå íèÿ ëè - íèè îò âå ñà çà ìå íèì íà íîð ìà ëè ê ñî îò âå òñòâó þ ùèì ýë ëèï ñî è äàì) îá - ðà çó åò ñÿ óãîë g. Ïðè îïðå äå ëå íèè óãëà g íå ñòà íåì ó÷è òû âàòü íå ñîâ ïà äå íèå öåí - òðîâ ýë ëèï ñî è äîâ EL¢ è EL , òàê êàê îíî ñó ùåñ òâåí íî íå ïî âëè ÿ åò íà ðå - çóëü òàò. Äîë ãî òû áó äåì îò ñ÷è òû âàòü îò ëè íèè óçëîâ, ò. å. îò ëè íèè ïå - ðå ñå ÷å íèÿ ïëîñ êîñ òè ýê âà òî ðà ýë ëèï ñî è äîâ EG¢ è EL . Èòàê, äëÿ ïðî èç âîëü íîé òî÷ êè íà ýë ëèï ñîèäå EG¢ ìîæíî çà ïè ñàòü òà êîå ñî îò íî øå íèå äëÿ âû ÷èñ ëå íèÿ ðà äè ó ñà-âåê òî ðà: r j0 0 2 01= -a ( sin ), (2) ãäå r0 — ðà äè óñ-âåê òîð òî÷ êè, j 0 — øè ðî òà, a0 — ñæà òèå ïëà íå òû. Ðà äè óñ-âåê òîð r0 ïå ðå ñå êà åò ïî âåð õíîñòü EL¢ â íå êî òî ðîé òî÷ êå. Îáîç íà ÷èì ÷å ðåç r ðà äè óñ-âåê òîð ýòîé òî÷ êè, è ñî îò âå òñòâåí íî ïî ëó - ÷èì ñî îò íî øå íèå äëÿ åãî âû ÷èñ ëå íèÿ: r j= -a( sin )1 2 , (3) 40 À. Ë. ÖÅÐÊËÅÂÈ×, À. Ñ. ÇÀßÖÜ, Å. À. ØÈËÎ, Î. Ì. ØÈËÎ ãäå j — øè ðî òà, êî òî ðàÿ îò ñ÷è òû âà åò ñÿ îò íî ñè òåëü íî ïëîñ êîñ òè ýê âà - òî ðà ýë ëèï ñî è äà EL¢ , a è a — ñî îò âå òñòâåí íî áîëü øàÿ ïî ëó îñü è ñæà - òèå ýòî ãî ýë ëèï ñî è äà. Ðàñ ñòî ÿ íèå ìåæ äó ýë ëèï ñîèäà ìè EG¢ è EL¢ îïðå äå ëèì, èñ ïîëü çóÿ ôîð ìó ëó S a a a a= - = - + -r r a j a j0 0 0 0 2 0 2sin sin . (4) Ðàñ ñìîò ðèì ðèñ. 5, ãäå ïðè íÿ òû ñëå äóþùèå îá îçíà ÷å íèÿ: PG¢ è PL¢ — òî÷ êè ðàñ ïî ëî æå íèÿ ïî ëþ ñîâ ýë ëèï ñî è äîâ EG¢ è EL¢ íà åäè íè÷ íîé ñôå ðå, PG¢ — íà ÷àëü íûé ìå ðè äè àí, ïëîñ êîñòü êî òî ðî ãî ïðî õî äèò ÷å - ðåç ëè íèþ óçëîâ, z — ñðåä íåå ðàñ ñòî ÿ íèå ìåæ äó ïî ëþ ñà ìè PG¢ è PL¢ , T — òî÷ êà, â êî òî ðîé îïðå äå ëÿ åì óãîë g. Âû ðà çèì óãîë j ÷å ðåç óãëû j 0 è l 0 (óãîë l 0 — äîë ãî òà òî÷ êè, êî òî ðàÿ îò ñ÷è òû âà åò ñÿ îò ëè íèè óçëîâ): sin cos sin sin cos sinj z j z j l= -0 0 0 . (5) Ôîð ìó ëó (4) ìîæ íî çà ïè ñàòü â âè äå S a a a a a= - + - - +0 0 0 2 2 0 2 2 0 2 0( cos )sin sin cos sina a z j a z j l + 1 2 2 2 0 0aa z j lsin sin sin . (6) Äëÿ óïðî ùå íèÿ ôîð ìó ëû (6) ââåä¸ì òà êèå îá îçíà ÷å íèÿ: A a a= - 0 , B a a= -0 0 2a a zcos , C a= - a zsin2 , D a= 1 2 2a zsin . (7)  ðå çóëü òà òå ïî ëó ÷èì S A B C D= + + +sin cos sin sin sin2 0 2 0 2 0 0 02j j l j l . (8) Ñîñ òàâ ëÿ þ ùèå «ýâî ëþ öè îí íî ãî îò êëî íå íèÿ îò âå ñà» â ïëîñ êîñ òè ìå ðè äè à íà è â ïëîñ êîñ òè ïåð âî ãî âåð òè êà ëà ìîæíî çàïèñàòü òàê: x j = ¶ ¶ 1 0R S , h j l = ¶ ¶ 1 0 0R S cos , (9) ãäå R — ñðåä íèé ðà äè óñ ïëà íå òû. Äèô ôå ðåí öè ðóÿ âû ðà æå íèå (8), ïî ëó ÷èì ¶ ¶ = - + S B C D j j j j j l j l 0 0 0 0 0 2 0 02 2 2 2sin cos sin cos sin cos sin 0 , (10) 41 ÃÅÍÅÐÀÖÈß ÍÀÏÐßÆÅÍÍÎÃÎ ÑÎÑÒÎßÍÈß ËÈÒÎÑÔÅÐÛ Ðèñ. 5. Èëëþñ òðà öèÿ ê îï ðå äå ëå íèþ óãëà g ¶ ¶ = + S C D l j l l j l 0 2 0 0 0 0 02 2cos sin cos sin cos . (11) Ñî îò âå òñòâåí íî äëÿ ñî ñòàâ ëÿ þ ùèõ îò êëî íå íèé îò âå ñà èìååì x j j j j l j l= - + 2 2 2 20 0 0 0 2 0 0 0 B R C R D R sin cos sin cos sin cos sin , (12) h j l l j l= + 2 22 0 0 0 0 0 C R D R cos sin cos sin cos . (13) Îò ñî ñòàâ ëÿ þ ùèõ «ýâî ëþ öè îí íî ãî îò êëî íå íèÿ îò âå ñà» ïå ðåé äåì ê òàí ãåí öè àëü íûì ñî ñòàâ ëÿ þ ùèì ñèë, äå éñòâó þ ùèõ íà åäè íè öó ìàñ - ñû â âåð õíåì ñëîå ïëà íå òû. Äëÿ ýòî ãî óìíî æèì âû ðà æå íèÿ (12) è (13) íà óñêî ðå íèå ñâî áîä íî ãî ïà äå íèÿ g. Ïî ëó ÷èì m Bg R Cg R Dg R = - +sin sin sin cos sin2 2 2 20 0 2 0 0 0j j l j l , (14) n Cg R Dg R = +cos sin sin cos2 0 0 0 02 2j l j l . (15) Òà êèì îá ðà çîì, ôîð ìó ëà (8) ïî çâî ëÿ åò ðàñ ñ÷è òàòü ðàñ ñòî ÿ íèÿ ìåæ äó ýë ëèï ñî è äà ìè EG¢ è EL¢ , ò. å. ïî íè æå íèå èëè âîç âû øå íèå ëè - òîñ ôå ðû îò íî ñè òåëü íî óðîâ íÿ ãå î è äà (àðå î è äà) âñëå äñòâèå ïî âî ðî òà æåñ òêîé ëè òîñ ôå ðû ïëà íå òû, âû çâàí íîå åå ñìå ùå íè åì êàê öå ëîñ òíîé îá îëî÷ êè. Ôîð ìó ëû (14) è (15) îïðå äå ëÿ þò ïî òåí öè àëü íûå ñè ëû, êî - òî ðûå âîç äå éñòâó þò íà ðàñ ïðå äå ëå íèÿ ìàññ è ïðè âî äÿò èõ â ñî ñòî ÿ íèå ðàâ íî âåñ íîé ìå õà íè ÷åñ êîé ñèñ òå ìû, âðà ùà þ ùåé ñÿ âîê ðóã îñè íà è - ìåíü øå ãî ìî ìåí òà èíåð öèè. Çà ìå òèì, ÷òî êî ýô ôè öè åíò A â ôîð ìóëå (8) íóæ äà åòñÿ â êîð ðåê òè - ðîâ êå ñ ó÷å òîì íå èç ìåí íîñ òè îá ú å ìà ýë ëèï ñî è äîâ. Îïðåä å ëÿÿ A, áó - äåì èñ õî äèòü èç òî ãî, ÷òî îá ú åì ïëà íå òû çà ïî ñëåä íèå ãå î ëî ãè ÷åñ êèå ýïî õè ñó ùåñ òâåí íî íå èç ìå íèë ñÿ. Ýòî óñëî âèå ïðè âî äèò ê ðà âå íñòâó a b a b0 2 0 2= . (16) Ïðè íè ìàÿ a a a a a a = + = + æ è çç ö ø ÷÷0 0 0 1D D , b a a= - = -0 01 1( ) ( )a a , (17) ïî ëó ÷èì 1 1 10 0 - = - + æ è çç ö ø ÷÷a a( ) Da a . (18) Ó÷è òû âàÿ ìà ëûå âå ëè ÷è íû ïåð âî ãî ïî ðÿä êà è âû ðà æå íèå (18), ïîëó÷èì a 0 0 3= - æ è çç ö ø ÷÷a a a D . (19) 42 À. Ë. ÖÅÐÊËÅÂÈ×, À. Ñ. ÇÀßÖÜ, Å. À. ØÈËÎ, Î. Ì. ØÈËÎ Ñî îò âå òñòâåí íî ñ òîé æå òî÷ íîñ òüþ èìå åì a a ca a= =0 , (20) ãäå c — ïî ñòî ÿí íàÿ, êî òî ðóþ âû ÷èñ ëÿ þò íà îñíî âå çà ìå íû a è a èõ çíà ÷å íè ÿ ìè. Ïîñ ëå ýòî ãî ïî ëó ÷èì a a a= = - A a a a 0 0 0 3 , ( )D . (21) Ñ ó÷å òîì ïðåä û äó ùèõ óïðî ùå íèé âû ðà æå íèå (8) ìîæ íî ïðåä ñòà - âèòü â òà êîì âèäå: S a a= - - a l j z a z j 2 2 20 0 2 2 0sin sin sin cos sin - + -a a aa z l jsin sin cos2 2 0 2 0 0 . (22) Ïðåä ñòàâ ëÿ åò èí òå ðåñ îïðå äå ëå íèå íà è áîëü øå ãî ïîä íÿ òèÿ îä íî ãî ýë ëèï ñî è äà íàä äðó ãèì, êî òî ðîå ìî æåò ïðî õî äèòü ïî êðè âîé ëè íèè (óñ ëîâ íî ýòó ëè íèþ ìîæ íî íà çâàòü «òåê òî íè ÷åñ êèì âî äî ðàç äå ëîì»). Âäîëü ýòîé ëè íèè ìî æåò ïðî õî äèòü ðàç ëîì â ëèòîñôåðå èëè ðàç äå ëå - íèå ëèòîñôåðíûõ ïëèò. Ìàê ñè ìàëü íîå çíà ÷å íèå âû ñî òû â ïëîñ êîñ òè çà äàí íî ãî ìå ðè äè à íà ìîæ íî îïðå äå ëèòü èç óñëîâèÿ ¶ ¶ = S j 0 0, (23) èëè B C Dsin sin sin cos sin2 2 2 2 00 0 2 0 0 0j j l j l- + = . (24) Ìàê ñè ìàëü íàÿ æå âû ñî òà ýë ëèï ñî è äà íàä ãå î è äîì (àðå î è äîì) íà - õî äèò ñÿ â ïëîñ êîñ òè ìå ðè äè à íà ñ äîë ãî òîé l 0 = 90°, ò. å. ( )sin cosB C D- + =2 2 2 00 0j j . (25) Ïîäñòàâèâ âìåñòî B, C, D èõ âûðàæåíèÿ, ïîëó÷èì a a0 0 02 2 2 0a a z z j- - =(cos sin )ctg . (26) Çà ìå íèâ â âû ðà æå íèè (26) âå ëè ÷è íû íà èõ ÷èñ ëî âûå çíà ÷å íèÿ, ïî - ëó ÷èì çíà ÷å íèå j 0 . ÌÎÄÅËÈÐÎÂÀÍÈÅ ÒÐÀÍÑÔÎÐÌÀÖÈÈ ÏÀÐÀÌÅÒÐΠÔÈÃÓÐÛ ÇÅÌËÈ ÍÀ ÎÑÍÎÂÅ ÐÀÑÒÐÎÂÛÕ ÊÀÐÒ ÏÀËÅÎÐÅÊÎÍÑÒÐÓÊÖÈÉ ÐÀÇÌÅÙÅÍÈß ÌÀÒÅÐÈÊÎÂ È ÂÎÄÍÎÉ ÏÎÂÅÐÕÍÎÑÒÈ Â ñî îò âå òñòâèè ñ ñî âðå ìåí íû ìè ïðåä ñòàâ ëå íè ÿ ìè ãå î ëî ãè ÷åñ êàÿ ñðå - äà ÿâ ëÿ åò ñÿ áëî êî âîé [2, 8, 12, 13]. Áëî êè è ïëè òû ïî âî ðà ÷è âà þò ñÿ. Âû âîä î âðà ùà òåëü íîì äâè æå íèè áëî êîâ çåì íîé êîðû ïîä òâåð æäà åò - ñÿ ìíî ãî ÷èñ ëåí íû ìè ãå î ôè çè ÷åñ êè ìè è ãå î ëî ãè ÷åñ êè ìè èñ ñëå äî âà - íè ÿ ìè [2, 3, 12, 14, 21, 24]. Ìå õà íèçì äâè æå íèÿ ïëèò, êàê è èñ òî÷ íèê 43 ÃÅÍÅÐÀÖÈß ÍÀÏÐßÆÅÍÍÎÃÎ ÑÎÑÒÎßÍÈß ËÈÒÎÑÔÅÐÛ ñèë, âëè ÿ þ ùèõ íà èõ ïå ðå ìå ùå íèå, îñòà åò ñÿ äî êîí öà íå èç ó÷åí íûì. Âå ðî ÿò íåå âñå ãî äî ïóñ òèòü, ÷òî èõ âðà ùå íèå ïðî èñ õî äèò ïîä äå éñòâè - åì ñî áñòâåí íûõ ìî ìåí òîâ êî ëè ÷åñ òâà äâè æå íèÿ íà âðà ùà þ ùåé ñÿ Çåì ëå â ñèëó âîç äå éñòâèÿ ðî òà öè îí íî-ãðà âè òà öè îí íîé äè íà ìè êè (âèõ ðå âîé ïëà íå òàð íîé ãå î äè íà ìè êè). Õà ðàê òåð ïå ðå ìå ùå íèé ìà òå ðè êîâ â ïðî öåñ ñå ýâî ëþ öèè Çåì ëè êàê ïëà íå òû èç ó÷àë ñÿ ìíî ãè ìè èñ ñëå äî âà òå ëÿ ìè [1, 4, 7, 11, 21]. Äëÿ ìî äå - ëè ðî âà íèÿ òðàíñ ôîð ìà öèè ôè ãó ðû Çåì ëè è îöåí êè âëè ÿ íèÿ åå ïå ðå - îðè åí òà öèè íà íà ïðÿ æåí íî-äå ôîð ìè ðî âàí íîå ñî ñòî ÿ íèå ëè òîñ ôå ðû â äà ëå êèå ãå î ëî ãè ÷åñ êèå ýïî õè èñ ïîëü çî âà íû ðàñ òðî âûå êàð òû ïà ëå î ðå - êî íñòðóê öèé ðàç ìå ùå íèÿ ìà òå ðè êîâ è âîä íîé ïî âåð õíîñ òè, êî òî ðûå áû ëè ñî çäà íû Ð. Áëýêè [21]. Äëÿ ñî âðå ìåí íîé ãå î ëî ãè ÷åñ êîé ýïî õè ðàñ òðî âîå èçî áðà æå íèå öèô ðî âîé ìî äå ëè ïî âåð õíîñ òè ÅÒÎÐÎ 1 ïðè âå äå íî â ðà áî òå [20]. Äëÿ äðó ãèõ ãå î ëî ãè ÷åñ êèõ ýïîõ, êðî ìå êàðò ïà ëå î ðå êî íñòðóê öèé ðàç ìå ùå - íèÿ ìà òå ðè êîâ è âîä íîé ïî âåð õíîñ òè, ó íàñ íåò äà æå ïðè áëè æåí íûõ äàí íûõ î âû ñî òàõ ôè çè ÷åñ êîé ïî âåð õíîñ òè Çåì ëè. Ïîñ êîëü êó âñå ðàñ - òðî âûå èçî áðà æå íèÿ ñî çäà íû ïî ñëå äî âà òåëü íî â îïðå äå ëåí íûõ öâå - òàõ, òî ñ íå êî òî ðû ìè ïðåä ïî ëî æå íè ÿ ìè, íà é äÿ ñâÿçü ìåæ äó èçî áðà æå - íè åì âû ñîò ìî äå ëè ÅÒÎÐÎ 1 è ðàñ òðî âû ìè êàð òà ìè ïà ëå î ðå êî íñòðóê - öèé, ìîæ íî ïå ðåé òè ê öèô ðî âîé ìî äå ëè ïî âåð õíîñ òè (ÖÌÏ) äëÿ ãåîëîãè÷åñêèõ ýïîõ, êîòîðûå ïðèâÿçàíû ê ñîîòâåòñòâóþùèì êàðòàì ñ èçîáðàæåíèåì ìàòåðèêîâ è âîäíîé ïîâåðõíîñòè. Åñëè êàæ äûé ïèê ñåëü ýòî ãî èçî áðà æå íèÿ ðàç ëî æèòü íà òðè öâåò - íûõ RGB-ñî ñòàâ ëÿ þ ùèõ (êðàñ íûé, çå ëå íûé è ñè íèé) ñ îïðå äå ëåí íûì óðîâ íåì ÿð êîñ òè, òî íà îñíî âå àï ïðîê ñè ìà öèè çà äàí íîé ôóíê öèè, êî - òî ðàÿ îïè ñû âà åò ñÿ òðå ìÿ ïå ðå ìåí íû ìè, ìîæ íî ïî ëó ÷èòü çíà ÷å íèÿ êî - ýô ôè öè åí òîâ ìî äå ëè. Èòàê, íà ïðè ìåð, åñ ëè ðàç ìå ðû èçî áðà æå íèÿ ñî - ñòàâ ëÿ þò 750´1500 ïêë, òî ÖÌÏ áó äåò ñî îò âå òñòâî âàòü àíà ëî ãè÷ íûì ðàç ìå ðàì. Äëÿ êàæ äî ãî ïèê ñå ëÿ ïî ëó ÷à åì ñî îò âå òñòâó þ ùåå çíà ÷å íèå âû ñî òû è òðè öâåò íûõ ñî ñòàâ ëÿ þ ùèõ õà ðàê òå ðèñ òè êè ÿð êîñ òè, êî òî - ðûå óäîá íî ïðåä ñòàâ ëÿòü â âè äå ïî ëè íî ìè àëü íî ãî óðàâ íå íèÿ: F h a R G Bm m n i j k( ) = = å 0 , (27) i j k m+ + £ , ãäå h — âû ñî òà ñî îò âå òñòâó þ ùå ãî ïèê ñå ëÿ, R, G, B — òðè öâå òî âûõ ñî - ñòàâ ëÿ þ ùèõ ýòî ãî ïèê ñå ëÿ, am — íå èç âåñ òíûå êî ýô ôè öè åí òû. Äëÿ îïè ñàí íî ãî ñëó ÷àÿ ëó÷ øå âñå ãî ïîä õî äèò ïî ëè íîì òðåòü å ãî ïî ðÿä êà. Òîã äà ïåð âîå óðàâ íå íèå ñèñ òå ìû (27) çàïèøåì òàê: F h a a R a G a B a RG a GB( ) ...= + + + + + +1 2 3 4 5 19 3 . (28) Çíà ÷å íèÿ íå èç âåñ òíûõ êî ýô ôè öè åí òîâ ìîæ íî âû ÷èñ ëèòü, èñ ïîëü - çóÿ ñïî ñîá íà è ìåíü øèõ êâàä ðà òîâ. Ñ ïðà âîé ÷àñ òè óðàâ íå íèÿ (28) ôîð ìè ðó åò ñÿ ìàò ðè öà êî ýô ôè öè åí òîâ ïðè íå èç âåñ òíûõ, à ëå âàÿ — âû - ñòó ïà åò â ðî ëè âåê òî ðà ñâî áîä íûõ ÷ëå íîâ.  êà ÷åñ òâå âå ñî âîé ìàò ðè - öû ïðè ìåì åäè íè÷ íóþ äè à ãî íàëü íóþ ìàò ðè öó. Ïî ðå çóëü òà òàì ìî äå - 44 À. Ë. ÖÅÐÊËÅÂÈ×, À. Ñ. ÇÀßÖÜ, Å. À. ØÈËÎ, Î. Ì. ØÈËÎ ëè ðî âà íèÿ áû ëî óñòà íîâ ëå íî, ÷òî äëÿ ýòîé àï ïðîê ñè ìà öèè ïèê ñåëü - íûõ öâå òîâ ëó÷ øå èñ ïîëü çî âàòü òîëü êî ïåðâûå 19 êîýôôèöèåíòîâ óðàâíåíèÿ (28), ò. å. ñòå ïåí íîé ïîëèíîì òðåòüåãî ïîðÿäêà. ÏÎËÓ×ÅÍÍÛÅ ÐÅÇÓËÜÒÀÒÛ È ÈÕ ÈÍÒÅÐÏÐÅÒÀÖÈß Ðàñ ñìîò ðèì âíà ÷à ëå ðå çóëü òà òû àï ïðîê ñè ìà öèè äâó îñ íûì ýë ëèï ñî è - äîì âû ñîò ïî âåð õíîñ òè ëè òîñ ôå ðû ñ èñ ïîëü çî âà íè åì äàí íûõ êîì ïüþ - òåð íî ãî ìî äå ëè ðî âà íèÿ ðàñ ïî ëî æå íèÿ ìà òå ðè êîâ è âîä íîé ïî âåð - õíîñ òè íà ðàñ òðî âûõ êàð òàõ ïà ëå î ðå êî íñòðóê öèé â ñî îò âå òñòâèè ñ ãå î - ëî ãè ÷åñ êîé øêà ëîé, íà ÷è íàÿ îò ñî âðå ìåí íîé ýïî õè è çà êàí ÷è âàÿ 600 ìëí ëåò òîìó íà çàä. Âïîë íå î÷å âèä íî, ÷òî êîí ôè ãó ðà öèÿ ìà òå ðè êîâ â êà êîé-òî ìåðå äîë æíà ïî âëè ÿòü íà äå ôîð ìà öèþ ýë ëèï ñî è äà, àï ïðîê - ñè ìè ðó þ ùå ãî ëè òîñ ôå ðó Çåì ëè.  òàáë. 3 ïðè âå äå íû ñåìü ïà ðà ìåò ðîâ ýë ëèï ñî è äà, êî òî ðûå îá îá - ùåí íî õà ðàê òå ðè çó þò ôè ãó ðó ïî âåð õíîñ òè ëè òîñ ôå ðû Çåì ëè äëÿ ðàç - íûõ ïå ðè î äîâ ãå î ëî ãè ÷åñ êî ãî âðå ìå íè. Áå çóñ ëîâ íî, çíà ÷å íèÿ ïà ðà - ìåò ðîâ ôè ãó ðû ïî âåð õíîñ òè ëè òîñ ôå ðû Çåì ëè íå îá õî äè ìî âîñ ïðè íè - ìàòü êàê íå êî òî ðûé îðè åí òèð âîç ìîæ íûõ òðàíñ ôîð ìà öèé çåì íî ãî øà - ðà. Îäíà êî âåñü ìà ïî êà çà òåëü íîé ÿâ ëÿ åò ñÿ òðà åê òî ðèÿ äâè æå íèÿ ñå - 45 ÃÅÍÅÐÀÖÈß ÍÀÏÐßÆÅÍÍÎÃÎ ÑÎÑÒÎßÍÈß ËÈÒÎÑÔÅÐÛ Ýïîõà, ìëí ëåò dx, ì dy, ì dz, ì a, ì b, ì 1/f k, ãðàä z, ãðàä Ñîâðåìåííàÿ 0 –742 –492 1422 6375117 6355640 327.3 133.8 2.6 Ìèîöåí 20 –805 –513 1386 6375392 6355104 314.2 137.0 1.7 Îëèãîöåí 35 –891 –469 1375 6375221 6355172 317.9 132.4 1.6 Ýîöåí 50 –1008 –554 1642 6375076 6355004 317.6 123.6 1.7 Òðåòè÷íûé 65 –1200 –708 1441 6375311 6354762 310.2 125.3 1.6 Ïîçäíèé ìåë 90 –1529 –989 871 6375180 6355007 316.0 123.5 0.9 Ñðåäíèé ìåë 105 –1463 –1013 844 6375102 6354953 316.4 222.2 0.7 Ðàííèé ìåë 120 –1477 –1166 803 6375248 6354959 314.2 202.7 0.8 Ïîçäíèé Þðà 150 –1657 –1039 978 6375269 6354698 309.9 243.3 0.9 Ñðåäíèé Þðà 170 –1665 –1046 1051 6375408 6354670 307.4 244.5 1.1 Ðàííèé Þðà 200 –1860 –946 1095 6375449 6354619 306.0 92.3 –0.7 Ïîçäíèé Òðèàñ 220 –2048 –1055 740 6375452 6354539 304.8 262.1 1.0 Ñðåäíèé Òðèàñ 250 –1898 –1269 856 6375319 6354392 304.6 241.3 1.1 Ïîçäíèé Ïåðìü 260 –1780 –1214 1313 6375377 6354604 306.9 254.9 0.8 Ðàííèé Ïåðìü 280 –1669 –1018 1392 6375210 6354565 308.8 233.9 0.7 Ïåíñèëüâàíèé 300 –1235 –815 1535 6374821 6354713 317.0 165.8 0.4 Ìèññèñèïèé 340 –945 –502 1879 6374985 6354267 307.7 202.0 –1.0 Ñðåäíèé Äåâîí 370 –859 –827 1578 6375166 6353724 297.3 182.9 –1.2 Ðàííèé Äåâîí 400 –443 –354 1564 6374892 6353973 304.7 227.5 –0.8 Ñèëóð 430 –7 0 1101 6375192 6353449 293.2 112.7 2.1 Ïîçäíèé Îðäîâèê 450 120 –187 1133 6375224 6353476 293.1 113.5 2.1 Ñðåäíèé Îðäîâèê 470 191 150 1499 6375166 6353599 295.6 139.5 2.1 Ïîçäíèé Êåìáðèé 500 411 519 1445 6375284 6353293 289.9 193.8 1.6 Ðàííèé Êåìáðèé 540 575 363 1803 6375042 6353795 300.0 188.1 1.8 Ïîñëåäíèé Äîêåìáðèé 560 209 41 1512 6374603 6353841 307.0 182.4 0.8 Ïîçäíèé Äîêåìáðèé 600 375 –106 1907 6374428 6354639 322.1 205.2 –0.8 Òàá ëè öà 3. Ïà ðà ìåò ðû äâó îñ íî ãî ýë ëèï ñî è äà, îïðå äå ëåí íûå ïî öèô ðî âîé ìî äå ëè ðåëü å ôà (ÖÌÐ) ïà ëå î ðå êî íñòðóê öèé ðàñ ïî ëî æå íèÿ ìà òå ðè êîâ è âîäíîé ïîâåðõíîñòè âåð íî ãî ïî ëþ ñà ìà ëîé ïî ëó î ñè äâó îñ íî ãî ýë ëèï ñî è äà, àï ïðîê ñè ìè - ðó þ ùå ãî ïî âåð õíîñòü ëè òîñ ôå ðû Çåì ëè â ðàç íûå ãå î ëî ãè ÷åñ êèå ýïî - õè, êî òî ðàÿ ïî êà çà íà íà ðèñ. 6. Ìàê ñè ìàëü íîå îò êëî íå íèå ïî ëþ ñà ìà - ëîé ïî ëó î ñè îò îñè âðà ùå íèÿ Çåì ëè ñðå äè âñåõ ïî ëó ÷åí íûõ ýë ëèï ñî è - äîâ íå ïðå âû øà åò 2.6°. Ïðè âåä¸ííîå çíà ÷å íèå õà ðàê òå ðè çó åò îò êëî íå - íèå ïî ëþ ñà ìà ëîé ïî ëó î ñè îò îñè âðà ùå íèÿ Çåì ëè â ñî âðå ìåí íóþ ýïî õó è, âîç ìîæ íî, ïðè áëè æåí íî ñî îò íî ñèò ñÿ ñ êðè òè ÷åñ êèì çíà ÷å íè - åì. Ýòî ïîä òâåð æäà åò âû ñêà çàí íîå ðà íåå óòâåð æäå íèå î ïå ðå ìå ùå íèè ëè òîñ ôåð íûõ ïëèò â ñî îò âå òñòâèè ñ ãå î äè íà ìè ÷åñ êèì ïðî öåñ ñîì, íà - ïðàâ ëåí íûì íà âîñ ñòà íîâ ëå íèå îñå âîé ñèì ìåò ðèè è ñî õðà íå íèå ìî - ìåí òà êî ëè ÷åñ òâà âðà ùå íèÿ. Ïðî à íà ëè çè ðó åì òå ïåðü, êà êèì îá ðà çîì îò êëî íå íèÿ ìà ëîé ïî ëó î - ñè ôè ãó ðû ôè çè ÷åñ êîé ïî âåð õíîñ òè ïëà íå òû îò îñè âðà ùå íèÿ ìî ãóò âëè ÿòü íà íà ïðÿ æåí íî-äå ôîð ìè ðî âàí íîå ñî ñòî ÿ íèå ëè òîñ ôå ðû è ñî - îò âå òñòâåí íî àê òè âè çè ðî âàòü òåêòîíè÷åñêèå ïðîöåññû íà Çåìëå è Ìàðñå. Íà ðèñ. 7, à ïî êà çà íà êàð òà ñ íà íå ñåí íû ìè èçî ëè íè ÿ ìè âû ñîò, êî - òî ðûå îïðå äå ëÿ þò ðàñ ñòî ÿ íèÿ ìåæ äó ïî âåð õíîñ òÿ ìè ýë ëèï ñî è äîâ, îá îá ùåí íî ïðåä ñòàâ ëÿ þ ùèå ëè òîñ ôå ðó Çåì ëè è ãå î èä. Íà ýòîé êàð òå â âè äå øè ðî êîé äó ãî îá ðàç íîé ïî ëî ñû îòî áðà æåí íà çâàí íûé íà ìè «òåê òî íè ÷åñ êèé âî äî ðàç äåë», õà ðàê òå ðè çè ðó þ ùèé íà è áîëü øåå ïîä - íÿ òèå ýë ëèï ñî è äà, àï ïðîê ñè ìè ðó þ ùå ãî ïî âåð õíîñòü ëè òîñ ôå ðû, îò - íî ñè òåëü íî ïî âåð õíîñ òè îá ùå çåì íî ãî ýë ëèï ñî è äà, îòî áðà æà þ ùèé ãå î èä. Êàê îêà çà ëîñü, ýòà ïî ëî ñà «òåê òî íè ÷åñ êî ãî âî äî ðàç äå ëà» ïî ÷òè â òî÷ íîñ òè ñî âïà äà åò ñ ãðà íè öà ìè òåê òî íè ÷åñ êèõ ïëèò (çà èñ êëþ ÷å íè - åì Þæíî-Àìåðèêàíñêîé è Òè õî î êå àí ñêîé ïëè òû). Êðî ìå òî ãî, åñ ëè ñî å äè íèòü íà ýòîì ðè ñóí êå äó ãî îá ðàç íîé ïî ëî ñîé íà è áîëü øèå ïî íè - æå íèÿ îä íî ãî ýë ëèï ñî è äà íàä äðó ãèì, òî ìîæ íî çà ìå òèòü àíà ëî ãè÷ íîå 46 À. Ë. ÖÅÐÊËÅÂÈ×, À. Ñ. ÇÀßÖÜ, Å. À. ØÈËÎ, Î. Ì. ØÈËÎ Ðèñ. 6. Òðà åê òî ðèÿ äâè æå - íèÿ ñå âåð íî ãî ïî ëþ ñà ìà - ëîé ïî ëó î ñè äâóõ îñíî ãî ýë ëèï ñî è äà, àï ïðîê ñè ìè - ðó þ ùå ãî ïî âåð õíîñòü ëè - òîñ ôå ðû Çåì ëè â ðàç íûå ïå ðè î äû íà ïðî òÿ æå íèè 600 ìëí ëåò ñî âïà äå íèå ñ äðó ãè ìè ãðà íè öà ìè òåê òî íè ÷åñ êèõ ïëèò. Òà êèì îá ðà çîì, ýòè äâå ïî ëî ñû, êî òî ðûå âû äå ëÿ þò ñâî å îá ðàç íûé ñòðóê òóð íûé ïëà íå - òàð íûé «âî äî ðàç äåë» è «òàëü âåã» íà çåì íîì øà ðå, îõâà òû âà þò ïðàê - òè ÷åñ êè âñå ãðà íè öû îñíîâ íûõ ëè òîñ ôåð íûõ ïëèò. Ýòîò ôàêò íà âî äèò íà ìûñëü îá îïðå äå ëÿ þ ùåé ðî ëè âçà èì íî ãî ðàñ ïî ëî æå íèÿ äâóõ ýë - ëèï ñî è äîâ, àï ïðîê ñè ìè ðó þ ùèõ ëè òîñ ôå ðó Çåì ëè è ãå î èä, è ðî òà öè - îí íî-ãðà âè òà öè îí íûõ ñèë â ñòðóê òó ðî îá ðà çî âà òåëü íûõ ïðî öåñ ñàõ ôîð ìè ðî âà íèÿ ãðà íèö ëè òîñ ôåð íûõ ïëèò. Ìàê ñè ìàëü íîå ïîä íÿ òèå èëè îïóñ êà íèå ýë ëèï ñî è äà, àï ïðîê ñè ìè ðó þ ùå ãî ïî âåð õíîñòü ëè òîñ - ôå ðû îò íî ñè òåëü íî îá ùå çåì íî ãî ýë ëèï ñî è äà, ïðåä ñòàâ ëÿ þ ùå ãî ãå î - èä, äîñ òè ãà åò ±960 ì. Äëÿ Ìàð ñà ýòà õà ðàê òå ðèñ òè êà â îò êëî íå íèè ýë ëèï ñî è äîâ çíà ÷è - òåëü íî ìåíü øàÿ è ñî ñòàâ ëÿ åò ±250 ì (ðèñ 7, á). «Òåê òî íè ÷åñ êèé âî äî - 47 ÃÅÍÅÐÀÖÈß ÍÀÏÐßÆÅÍÍÎÃÎ ÑÎÑÒÎßÍÈß ËÈÒÎÑÔÅÐÛ Ðèñ. 7. Êàð òû ðàñ ñòî ÿ íèé ìåæ äó ýë ëèï ñî è äà ìè, àï ïðîê ñè ìè ðó þ ùè ìè ïî âåð õíîñòü ëè òîñ ôå - ðû è ãå î èä Çåì ëè (à) è ñî îò âå òñòâåí íî ëè òîñ ôå ðó è àðå î èä Ìàð ñà (á). Âû ñî òû, ïðåä ñòàâ ëåí - íûå â ìåò ðàõ. Êðè âàÿ ïî ëî ñà ñî îò âå òñòâó åò «òåê òî íè ÷åñ êî ìó âî äî ðàç äå ëó» ðàç äåë» ðàñ ÷ëå íÿ åò äâà ïî ëó øà ðèÿ è ÿâ íî óêà çû âà åò íà òåê òî íè ÷åñ - êóþ ìàð ñè àí ñêóþ äè õî òî ìèþ. Êðî ìå òî ãî, èí òå ðåñ íîé îñî áåí íîñ òüþ ýòî ãî «âî äî ðàç äå ëà» ÿâ ëÿ åò ñÿ òî, ÷òî îí îõâà òû âà åò êðóï íåé øèé âóë - êàí Olympus Mons è ðÿ äîì ðàñ ïî ëî æåí íóþ öåïü âóë êà íîâ Arsia, Pavonis è Ascraeus, à íà ïðî òè âî ïî ëîæ íîé ñòî ðî íå ðàâ íè íó Hellas, êî - òî ðàÿ õà ðàê òå ðè çó åò ñÿ îò ðè öà òåëü íû ìè âû ñî òà ìè ðåëü å ôà. Ýòè äâå îñî áåí íîñ òè òåê òî íè ÷åñ êî ãî ñòðî å íèÿ Ìàð ñà ìîã ëè áû áûòü äè íà ìè - ÷åñ êè ñâÿ çàí íû ìè â ãå î ëî ãè ÷åñ êîì âðå ìå íè. Åñëè ïðåä ïî ëî æèòü, ÷òî ðàâ íèí íàÿ âïà äè íà Hellas îá ðà çî âà ëàñü â ðå çóëü òà òå ïà äå íèÿ êðóï íî - ãî àñ òå ðî è äà, òî íà ïðî òè âî ïî ëîæ íîé ñòî ðî íå ìîã çà ïóñ òèòü ñÿ ìå õà - íèçì îá ðà çî âà íèÿ ìàí òèé íî ãî ïëþ ìà âñëå äñòâèå ñìå ùå íèÿ æèä êî ãî ÿä ðà â ýòîì íà ïðàâ ëå íèè, â ðå çóëü òà òå ÷å ãî è âîç íèê ëè ïå ðå ÷èñ ëåí íûå âóë êà íû è ãîð íàÿ âîçâûøåííîñòü Tharsis. Îòìå òèì òàê æå, ÷òî ëè òîñ ôå ðà Ìàð ñà íå ðàç äå ëå íà íà ïëè òû, êàê íà Çåì ëå, íî åäè íñòâåí íàÿ ñôå ðè ÷åñ êàÿ ïëè òà, êî òî ðàÿ òàì åñòü, òî æå, âîç ìîæ íî, ñìå ùà ëàñü. Åå ìîã ñìåñ òèòü ïî òîê ãî ðÿ ÷å ãî âå ùåñ òâà, êî òî - ðûé ïîä íÿë ñÿ îò ÿä ðà, è îñòà âèë ñíà ðó æè ñëåä â âè äå öå ïè ïî òóõ øèõ âóë êà íîâ â ðà éî íå Tharsis. Âîç ðàñò äðåâ íåé øèõ ñòðóê òóð íûõ ýëå ìåí - òîâ Tharsis ãå î ëî ãè îöå íè âà þò â 3.7...4 ìëðä ëåò. Âñå çà ñòûâ øèå (à ìî - æåò, ïðî ñòî íå àê òèâ íûå) âóë êà íû ïîä íÿ òèÿ Tharsis ðàç ìå ùå íû ïðè - ìåð íî âäîëü îä íîé ëè íèè. Òà êèå öå ïî÷ êè âñòðå ÷à þò ñÿ è íà Çåì ëå — íà ïðè ìåð, âóë êà íû Ãà âàé ñêèõ èëè Ìàð øàë ëî âûõ îñòðî âîâ, è ñ÷è òà åò - ñÿ, ÷òî îíè îá ðà çó þò ñÿ íà ëè òîñ ôåð íûõ ïëè òàõ, ïîä êî òî ðû ìè íà õî - äèò ñÿ ìàí òèé íûé ïî òîê (ïëþì) ãî ðÿ ÷å ãî âå ùåñ òâà, êî òî ðûé ïå ðå ìå - ùà åò ñÿ îò ÿä ðà ïëà íå òû. Ïî ëî æå íèå ïëþ ìîâ (ñòðóé) â ìàí òèè äîñ òà - òî÷ íî óñòîé ÷è âîå, à ïëè òû ñêîëü çÿò íàä íè ìè. Âóë êà íè ÷åñ êàÿ àê òèâ - íîñòü, ïîä ïè òû âà å ìàÿ òà êè ìè ïëþ ìî âû ìè ïî òî êà ìè, ñî âðå ìå íåì 48 À. Ë. ÖÅÐÊËÅÂÈ×, À. Ñ. ÇÀßÖÜ, Å. À. ØÈËÎ, Î. Ì. ØÈËÎ Ðèñ. 8. Êàð òà òàí ãåí öè àëü íûõ ñèë íà ôî íå ïî âåð õíîñ òè Ìàð ñà. Ñòðåë êà ìè ïî êà çà íû òàí ãåí öè àëü íûå ñèëû â ìèëëèãàëàõ ñäâè ãà åò ñÿ ê êðàþ ïëè òû, êî òî ðàÿ ïå ðå ìå ùà åò ñÿ, èç ìå íÿÿ ïðè ýòîì ðî - òà öè îí íûé ðå æèì ïëà íå òû. Õà ðàê òåð ïå ðå ìå ùå íèÿ ëè òîñ ôå ðû Ìàð ñà â ïðî øåä øèé ãå î ëî ãè ÷åñ êèé ïå ðè îä, ïî-âè äè ìî ìó, ñî õðà íèë ñÿ äî íû - íå. Íà ðèñ. 8 îò ÷åò ëè âî â âè äå ñòðå ëîê âåê òî ðîâ òàí ãåí öè àëü íûõ ñî - ñòàâ ëÿ þ ùèõ ñèë m è n ïðî ñëå æè âà åò ñÿ íà ïðàâ ëå íèå ïå ðå ìå ùå íèÿ ìàññ ëè òîñ ôå ðû â ïðî âèí öèè Tharsis, ãäå âîç íèê ëà öå ïî÷ êà âóë êà íîâ, è çà êðû òèå êðóï íåé øåé âïà äè íû Hellas. Òà êèì îá ðà çîì, íà ðèñ. 8 â ïëà íå òàð íîì ìàñ øòà áå îòî áðà æå íà ñèñ òå ìà âèõ ðå âûõ ðî òà öè îí íî- ãðà âè òà öè îí íûõ ñèë, âëè ÿ þ ùàÿ íà ëè òîñ ôåð íûå ìàñ ñû, ïîä äå éñò âè - åì êî òî ðûõ ïðî èñ õî äè ëè ñòðóê òó ðî îá ðà çî âà òåëü íûå ïðî öåñ ñû íà Ìàð ñå. 49 ÃÅÍÅÐÀÖÈß ÍÀÏÐßÆÅÍÍÎÃÎ ÑÎÑÒÎßÍÈß ËÈÒÎÑÔÅÐÛ Ðèñ. 9. Êàð òû òàí ãåí öè àëü íûõ ñèë íà ôî íå ìà òå ðè êîâ è îêå à íîâ (à), è òåê òî íè ÷åñ êèõ ïëèò (á). Ñòðåë êà ìè ïî êà çà íû òàí ãåí öè àëü íûå ñèëû â ìèëëèãàëàõ Îòìå òèì òàê æå, ÷òî íà ïðàâ ëå íèÿ è ðàñ ïðå äå ëå íèÿ âåê òî ðîâ òàí - ãåí öè àëü íûõ ñèë íà Çåì ëå (ðèñ. 9) õî ðî øî ñî ãëà ñó þò ñÿ ñ ïå ðå ìå ùå íè - åì ìà òå ðè êîâ è òåê òî íè ÷åñ êèõ ïëèò, ò. å. ñòðåë êè âåê òî ðîâ òàí ãåí öè - àëü íûõ ñî ñòàâ ëÿ þ ùèõ ñèë m è n ÿâñòâåí íî óêà çû âà þò íà íà ïðàâ ëå íèå äâè æå íèÿ òåê òî íè ÷åñ êèõ ïëèò è ìà òå ðè êîâ. Íå ìà ëî âàæ íî çäåñü óêà - çàòü íà òî, ÷òî ïðåä ñòàâ ëåí íàÿ íà ìè ïëà íå òàð íàÿ êàð òè íà ðàñ ïðå äå ëå - íèÿ âåê òî ðîâ òàí ãåí öè àëü íûõ ñèë î÷åíü õî ðî øî ñî ãëà ñó åò ñÿ ñ íà ïðàâ - ëå íè åì âåê òî ðîâ ãî ðè çîí òàëü íûõ ñìå ùå íèé ïåð ìà íåí òíûõ ñòàí öèé ïî GNSS-èç ìå ðå íè ÿì, êî òî ðûå ïî êà çà íû íà ðèñ. 10, çà è ìñòâî âàí íîì èç ñàé òà [https://i.ytimg.com/vi/KxJXiV4oTx0/maxresdefault.jpg]. Èñ - êëþ ÷å íèå ñî ñòàâ ëÿ þò äâà ìà òå ðè êà: Ñå âåð íàÿ Àìåðèêà è Àâñòðàëèÿ, äëÿ êî òî ðûõ âåê òî ðû ñìå ùå íèé ïåð ìà íåí òíûõ ñòàí öèé ïî GNSS-èç - ìå ðå íè ÿì èìå þò ïðî òè âî ïî ëîæ íîå íà ïðàâ ëå íèå. Íå âäà âà ÿñü â ïðè ÷è íû îò ìå ÷åí íûõ çà êî íî ìåð íîñ òåé, îò ìå òèì åùå îäíó âàæ íóþ, íà íàø âçãëÿä, îñî áåí íîñòü, êî òî ðàÿ îò÷¸òëè âî ïðî - ÿâ ëÿ åò ñÿ â âèõ ðå âîì ðàñ ïðå äå ëå íèè âåê òî ðîâ òàí ãåí öè àëü íûõ ñèë â ïëà íå òàð íîì ìàñ øòà áå. Åñëè ïðî ñëå äèòü âñþ öå ïî÷ êó ïðî ñòðà íñòâåí - íî-âðå ìåí íûõ èç ìå íå íèé â ðàñ ïî ëî æå íèè ìà òå ðè êîâ è âîä íîé ïî âåð - õíîñ òè ïî ðàñ òðî âûì êàð òàì ïà ëå î ðå êî íñòðóê öèé è ñî ïîñ òà âèòü èõ ñ ïî ëó ÷åí íû ìè íà ìè ðàñïðåäåëåíèÿìè âåê òî ðîâ òàí ãåí öè àëü íûõ ñèë (íà ðèñ. 11 ïî êà çà íû ðàñ ïðåäåëå íèÿ âåêòîðîâ òîëü êî äëÿ íå êî òî ðûõ 50 À. Ë. ÖÅÐÊËÅÂÈ×, À. Ñ. ÇÀßÖÜ, Å. À. ØÈËÎ, Î. Ì. ØÈËÎ Ðèñ. 10. Êàð òîã ðà ôè ÷åñ êîå èçî áðà æå íèå âåê òî ðîâ ãî ðè çîí òàëü íûõ ñìå ùå íèé ïåð ìà íåí òíûõ ñòàí öèé GNSS ïî äàí íûì [https: // i.ytimg.com/vi/KxJXiV4oTx0/maxresdefault.jpg] 51 ÃÅÍÅÐÀÖÈß ÍÀÏÐßÆÅÍÍÎÃÎ ÑÎÑÒÎßÍÈß ËÈÒÎÑÔÅÐÛ Ðèñ. 11. Êàð òû òàí ãåí öè àëü íûõ ñèë íà ôî íå ïà ëå î ðå êî íñòðóê öèé ðàç ìå ùå íèÿ ìà òå ðè êîâ è îêå à íîâ: à — ñðåä íèé òðè àñ, 250 ìëí ëåò íà çàä; á — ðàí íèé äå âîí, 400 ìëí ëåò íà çàä; â — ïî çäíèé îðäî âèê, 450 ìëí ëåò íà çàä. Ñòðåë êà ìè ïî êà çà íû òàíãåíöèàëüíûå ñèëû â ìèëëèãàëàõ ãåî ëîãè÷åñêèõ ýïîõ), òî ìîæ íî çà ìå òèòü, ÷òî âèõ ðå âàÿ (âðà ùà òåëü íàÿ) íà ïðàâ ëåí íîñòü âåê òî ðîâ ÿâ ëÿ åò ñÿ äî ìè íè ðó þ ùåé â ïå ðå ìå ùå íèè ëè - òîñ ôå ðû Çåì ëè (òà êàÿ çà êî íî ìåð íîñòü ïðî ñëå æè âà åò ñÿ è äëÿ Ìàð ñà). Îáúÿñ íÿ åò òà êîå ðàñ ïðå äå ëå íèå òàíãåíöèàëüíûõ ñèë âçàèìíîå ðàñïî - ëîæåíèå äâóõ ýëëèïñîèäîâ è îðèåíòàöèÿ ìàëîé îñè ýë ëèï ñî è äà, àï - ïðîê ñèìèðóþùåãî ëèòîñôåðó, îòíîñèòåëüíî îñè âðà ùå íèÿ. Òàê, íà ðèñ. 7, à ìîæíî îáíàðóæèòü ñòðîãóþ çàêîíîìåðíîñòü â ðàç - ìåùåíèè äâóõ âîçâûøåííîñòåé è ïîíèæåíèé îäíîãî ýëëèïñîèäà íàä äðóãèì.  ñîîòâåòñòâèè ñ òàêèì ðàçìåùåíèåì ýëëèïñîèäîâ ôîðìèðó - åòñÿ ðàñïðåäåëåíèå íàïðàâëåíèé âåêòîðîâ òàíãåíöèàëüíûõ ñèë, ïîä äåéñòâèåì êîòîðûõ ïðîèñõîäèò ïåðåòåêàíèå ëèòîñôåðíûõ ìàññ ñ âîç - âûøåííîñòåé â íàïðàâëåíèè ïîíèæåíèÿ. Ýïèöåíòð âèõðåâîãî çà êðó - ÷è âàíèÿ òàíãåíöèàëüíûõ ñèë ñîâïàäàåò ñ òî÷êîé íà ýêâàòîðå, ãäå ïðàêòè÷åñêè ñîïðèêàñàþòñÿ íóëåâûå èçîëèíèè, ðàçãðàíè÷èâàþùèå âîç âûøåíèÿ è ïîíèæåíèÿ â ðàñïðåäåëåíèè âûñîò (ðàññòîÿíèé) ìåæäó ïîâåðõíîñòÿìè äâóõ ýëëèïñîèäîâ. Ïîáëèçîñòè ñåâåðíîãî è þæíîãî ïîëþñîâ ôîðìèðóþòñÿ êîìïåíñàòîðíûå âèõðè, ÷òî íàïîìèíàåò ïîäîáèå ìåõàíè÷åñêîé ñèñòåìû èç òðåõ øåñòåðåíîê. Òà êèì îá ðà çîì, âñëå äñòâèå èç ìå íå íèÿ îðè åí òà öèè ýë ëèï ñî è äà, îïè ñû âà þ ùå ãî ëè òîñ ôå ðó, ïðî èñ õî äèò ôîð ìè ðî âà íèå îá íîâ ëåí íî ãî ïî ëÿ ïî òåí öè àëü íûõ ãîðèçîíòàëüíûõ ñèë, êîòîðûå â ñîîòâåòñòâèè ñ ñîõðàíåíèåì ìîìåíòà êîëè÷åñòâà äâèæåíèÿ ïåðåìåùàþò ëè òî ñ ôåð - íûå ìàññû è ãåíåðèðóþò íàïðÿæåíèÿ è äåôîðìàöèè â ëèòîñôåðíîé îáîëî÷êå. Ñôîð ìè ðî âàí íûå íà ìè ïðåä ñòàâ ëå íèÿ ìî ãóò äàòü îá ùåå ïî íè ìà - íèå ïðè ðî äû îò íî ñè òåëü íûõ ïå ðå ìå ùå íèé ìàññ — èõ ãî ðè çîí òàëü íîå ïå ðå ìå ùå íèå ïðî èñ õî äèò âñëå äñòâèå âðà ùå íèÿ Çåì ëè, ñòðåì ëå íèÿ ìà ëîé îñè ýë ëèï ñî è äà, àï ïðîê ñè ìè ðó þ ùå ãî ëè òîñ ôå ðó, ïðè áëè çèòü - ñÿ ê îñè âðà ùå íèÿ è ñî îò âå òñòâó þ ùèõ âåð òè êàëü íûõ (ðà äè àëü íûõ) ñìå ùå íèé âå ùåñ òâà, îá óñëîâ ëåí íûõ ýí äî ãåí íûì èñ òî÷ íè êîì ýíåð - ãèè. Ïî ìå ðå ïîä íÿ òèÿ íå êî òî ðî ãî îá ú å ìà âå ùåñ òâà â ïðî öåñ ñå ðå ãè î - íàëü íî ãî ðàñ øè ðå íèÿ çíà ÷è òåëü íîé òåð ðè òî ðèè ïðî èñ õî äèò èç ìå íå - íèå îðè åí òà öèè ôè ãó ðû ëè òîñ ôå ðû Çåì ëè, ÷òî ïðè âî äèò ê ãå íå ðà öèè ãî ðè çîí òàëü íûõ ñèë, íà ïðàâ ëåí íûõ íà óðàâ íî âå øè âà íèå ñèì ìåò ðèè îò íî ñè òåëü íî îñè âðà ùå íèÿ. È ýòè ñè ëû, ïðè ëî æåí íûå êî âñå ìó îá ú å - ìó âå ùåñ òâà, íå èç áåæ íî ñî çäà þò ñî îò âå òñòâó þ ùèå äå ôîð ìà öèè. Òà êèì îá ðà çîì, ñ âðà ùå íè åì Çåì ëè è äè íà ìè êîé ïåðåîðèåíòàöèè âíåøíåé ïîâåðõíîñòè ëèòîñôåðû, î÷åâèäíî, ñâÿçàíû õàðàêòåðíûå òåê òî íè ÷åñ êèå ñòðóêòóðû ïëàíåòàðíîãî ìàñøòàáà — ãðàíèöû ïëèò, òðàíñôîðìíûå ðàçëîìû, ïðîòÿæ¸ííûå ëèíåàìåíòû. ÂÛÂÎÄÛ Âû ïîë íåí íûå èñ ñëå äî âà íèÿ êîì ïüþ òåð íî ãî ìî äå ëè ðî âà íèÿ ïå ðå îðè - åí òà öèè ôè ãó ðû ëè òîñ ôå ðû Çåì ëè è Ìàð ñà ïî çâî ëè ëè âû ÿ âèòü îïðå - äå ëåí íûå çà êî íî ìåð íîñ òè, êî òî ðûå îòî áðà æà þò íî âûå âîç ìîæ íîñ òè â 52 À. Ë. ÖÅÐÊËÅÂÈ×, À. Ñ. ÇÀßÖÜ, Å. À. ØÈËÎ, Î. Ì. ØÈËÎ èí òåð ïðå òà öèè ñòðóê òó ðî îá ðà çî âà òåëü íûõ ïðî öåñ ñîâ êàê ñëå äñòâèå äè íà ìè ÷åñ êî ãî ïå ðåðàñ ïðå äå ëå íèÿ ìàññ. Ðå çóëü òà òû èñ ñëå äî âà íèÿ ïî ìà òå ðè à ëàì ïà ëå î ðå êî íñòðóê öèé ïî - ëî æå íèÿ ìà ëîé ïî ëó î ñè ýë ëèï ñî è äà, àï ïðîê ñè ìè ðó þ ùå ãî ïî âåð õ - íîñòü ëè òîñ ôå ðû â ðàç íûå ãå î ëî ãè ÷åñ êèå ýïî õè, ïî êà çà ëè, ÷òî ìàê ñè - ìàëü íîå îò êëî íå íèå ïî ëþ ñà ìà ëîé ïî ëó î ñè îò îñè âðà ùå íèÿ Çåì ëè íå ïðå âû øà åò 3°. Ýòî ìî æåò óêà çû âàòü íà êðè òè ÷åñ êóþ âå ëè ÷è íó îò êëî - íå íèÿ ãå îã ðà ôè ÷åñ êî ãî ïî ëþ ñà îò îñè âðàùåíèÿ Çåìëè äëÿ ëþáîé êîí - ôè ãó ðà öèè ðàçìåùåíèÿ ìàòåðèêîâ è âîäíîé ïîâåðõíîñòè. Ðàñ ñìîò ðåí íûå ïî ëÿ âåê òî ðîâ òàí ãåí öè àëü íûõ ñèë ïî êà çû âà þò õî ðî øóþ ñî ãëà ñî âàí íîñòü ñ íà ïðàâ ëå íè åì ïðî ñòðà íñòâåí íî-âðå ìåí - íî ãî ïå ðå ìå ùå íèÿ ìà òå ðè êîâ è òåê òî íè ÷åñ êèõ ïëèò íà Çåì ëå. Ýòè ðå - çóëü òà òû ïîä òâåð æäà þò ñÿ èç ìå ðåí íû ìè âåê òî ðà ìè ãî ðè çîí òàëü íûõ ñìå ùå íèé ïåð ìà íåí òíûõ ñòàí öèé GNSS. Äëÿ Ìàð ñà ïî ëÿ âåê òî ðîâ òàí ãåí öè àëü íûõ ñèë ñî çäà ëè óñëî âèÿ äëÿ ïå ðå ìå ùå íèÿ ìàññ ëè òîñ ôå - ðû â ïðî âèí öèè Tharsis è â ðå ãè î íå êðóï íåé øåé âïà äè íû Hellas, êî òî - ðûå ñôîð ìè ðî âà ëè ñòðóê òó ðî îá ðà çî âà òåëü íûå ïðî öåñ ñû â ïðî øåä - øèé ãå î ëî ãè ÷åñ êèé ïå ðè îä. Ïî êà çàí íûé íà ìè íà êàðòîãðàôè÷åñêîì èçîáðàæåíèè Ìàðñà «òåêòîíè÷åñêèé âîäîðàçäåë» ÿâíî óêàçûâàåò íà òåêòîíè÷åñêóþ ìàðñèàíñêóþ äèõîòîìèþ. Ôå íî ìå íàëü íàÿ êàð òè íà ðàç ìå ùå íèÿ íà ïî âåð õíîñ òè Çåì ëè ïëà íå - òàð íî ãî «òåê òî íè ÷åñ êî ãî âî äî ðàç äå ëà» è «òàëü âå ãà», êî òî ðûå ïî ÷òè ïî ëíîñ òüþ ñî âïà äà þò ñ ïî ëî æå íè åì ãðà íèö òåê òî íè ÷åñ êèõ ïëèò, óêà - çû âà åò íà òî, ÷òî ýòî äà ëå êî íå ñëó ÷àé íîñòü. Íàï ðà øè âà åò ñÿ âû âîä î íà ëè ÷èè ãå î ìåò ðè ÷åñ êè îá îá ùåí íî ãî ðàç ìå ùå íèÿ äâóõ âîç âû øåí íîñ - òåé è ïî íè æå íèé îä íî ãî ýë ëèï ñî è äà íàä äðó ãèì, êî òî ðûå àï ïðîê ñè - ìè ðó þò ïî âåð õíîñòü ëè òîñ ôå ðû è ãå î è äà. Âñëå äñòâèå òà êî ãî ðàñ ïî ëî - æå íèÿ ýë ëèï ñî è äîâ íà ïî âåð õíîñ òè Çåì ëè îá ðà çó þò ñÿ ïî äó ãå áîëü - øî ãî êðó ãà äâå çî íû íà ïðÿ æå íèé (ïî ëî ñû), íà êëî íåí íûå ïî äè à ãî - íàëü íûì íà ïðàâ ëå íè ÿì ê îñè âðà ùå íèÿ ïëà íå òû, ãäå ôîð ìè ðó þò ñÿ òðå ùè íû â ïëà íå òàð íîì ìàñ øòà áå (ñêà ëû âà íèå îá îëî÷ êè êî ðû). Áå - çóñ ëîâ íî, ìîæ íî ïî äî áðàòü äðó ãóþ ñèñ òå ìó ñèë, êî òî ðûå, âîç ìîæ íî, îá ú ÿñ íÿ ëè áû òà êóþ çà êî íî ìåð íîñòü äëÿ îò äåëü íûõ òåê òî íè ÷åñ êèõ ïëèò èëè ðàç ìå ùå íèÿ ìà òå ðè êîâ â äàí íîì ìåñ òå. Îäíà êî òðóä íî áû ëî áû äà æå ïðåä ñòà âèòü, ÷òî åñòü äîñ òà òî÷ íî ïðî ñòàÿ ñèñ òå ìà ãî ðè çîí - òàëü íûõ ñèë, êî òî ðàÿ òàê ñî ãëà ñî âàí íî îïè ñû âà åò êîí ôè ãó ðà öèþ ìà - òå ðè êîâ â äè íà ìè êå èõ ãå î ëî ãè ÷åñ êî ãî ðàç âè òèÿ. Ýòî äîñ òà òî÷ íî óáå - äè òåëüíî ñâè äå ò åëüñòâó åò î òîì, ÷òî ëè òîñ ôåð íûå ìàñ ñû ïðè äëè òåëü - íîì âîç äå éñòâèè âèõ ðå âûõ ðî òà öè îí íî-ãðà âè òà öè îí íûõ ñèë ïðè îá ðå - òà þò ñâî éñòâà ïî ëçó ÷åñ òè, à âåð õíÿÿ, áî ëåå óïðó ãàÿ îá îëî÷ êà êî ðû, ñî õðà íÿ åò ñëå äû ðàç ëî ìîâ è ïëà íå òàð íûõ òðåùèí. Âñå ýòî ïðèâîäèò ê òîìó, ÷òî âçàèìîäåéñòâóþùèå ìåæäó ñîáîé áëîêè è ïëèòû â ðàìêàõ âèõðåâîé ðîòàöèîííî-ãðàâèòàöèîííîé ìîäåëè ìîãóò áûòü âçà è ìî ñ âÿ - çàí íû ìè óïðóãèìè ïîëÿìè, êîòîðûå ñîçäàþò åäèíîå ïëàíåòàðíîå ãå î - äè íà ìè ÷åñ êîå ïîëå, ôîðìèðóþùåå ýâîëþöèîííîå ñîñòîÿíèå ãå î ñ ðå - äû. 53 ÃÅÍÅÐÀÖÈß ÍÀÏÐßÆÅÍÍÎÃÎ ÑÎÑÒÎßÍÈß ËÈÒÎÑÔÅÐÛ Òà êèì îá ðà çîì, íà ïðè ìå ðå êîì ïüþ òåð íî ãî ìî äå ëè ðî âà íèÿ ýâî - ëþ öèè ôè ãó ðû Çåì ëè ïðî ñëå æè âà åò ñÿ âçà è ìîñ âÿçü äè íà ìè ÷åñ êèõ ïðî öåñ ñîâ, êî òî ðûå ñâÿ çà íû ñ âåð òè êàëü íû ìè è ãî ðè çîí òàëü íû ìè ïå - ðå ìå ùå íè ÿ ìè ìàññ è íà ïðàâ ëå íû íà ãå î è çîñ òà òè ÷åñ êîå óðàâ íî âå øè - âà íèå ëè òîñ ôåð íîé îá îëî÷ êè ïîä äå éñòâè åì ñèë âðà ùå íèÿ è ïå ðå ìå - ùå íèÿ ïî ëþ ñà. Ïîñ ëåä íèå ñî çäà þò ïëà íå òàð íûå ïî ëÿ ãå î ëî ãî-ãå î ôè - çè ÷åñ êèõ âèõ ðå âûõ ñòðóê òóð, ôîð ìè ðó þ ùèå ëèê Çåì ëè â ïðî öåñ ñå åå ýâî ëþ öèè. Âñå ýòî ìîæåò ñëóæèòü îñíîâîé äëÿ ïîñòðîåíèÿ íîâîé ãåîëîãè÷åñêîé ïàðàäèãìû — âèõðåâîé ãåîäèíàìèêè. 1. Âå ãå íåð À. Âîç íèê íî âå íèå ìà òå ðè êîâ è îêå à íîâ / Ïåð. ñ íåì. Ï. Ã. Êà ìèí ñêî ãî ïîä ðåä. Ï. Í. Êðî ïîò êè íà. Ë.: Íà ó êà, 1984. 285 ñ. 2. Âè êó ëèí À. Â. Íî âûé òèï óïðó ãèõ ðî òà öè îí íûõ âîëí â ãå îñ ðå äå è âèõ ðå âàÿ ãå î äè - íà ìè êà. Geodynamics and Tectonophysics. 2010. 1. ¹ 2. P. 119—141. 3. Ãå î ëî ãè ÷åñ êàÿ èñ òî ðèÿ òåð ðè òî ðèè ÑÑÑÐ è òåê òî íè êà ïëèò. Ì.: Íà ó êà, 1989. 206 ñ. 4. Äî ëèö êèé À. Â. Îáðà çî âà íèå è ïå ðå ñòðîé êà òåê òî íè ÷åñ êèõ ñòðóê òóð. Ì.: Íåä ðà, 1985. 219 ñ. 5. Æàð êîâ Â. Í. Âíóò ðåí íåå ñòðî å íèå Çåì ëè è ïëà íåò. Ì.: Íà ó êà, 1978. 192 ñ. 6. Êàð ïåí êî È. Â. Ñè íåð ãå òè ÷åñ êàÿ òåê òî íè êà. 1. Ôè çè ÷åñ êàÿ ïðè ðî äà ãëî áàëü íûõ öèê ëè÷ íîñ òåé. Ãå î ôèç. æóðí. 2012. 34. ¹ 5. Ñ. 60—71. 7. Êýðè Ó.  ïî èñ êàõ çà êî íî ìåð íîñ òåé ðàç âè òèÿ Çåì ëè è Âñå ëåí íîé. Ì.: Ìèð, 1991. 448 ñ. 8. Ìàñ ëîâ Ë. À. Ãå î äè íà ìè êà ëè òîñ ôå ðû Òè õî î êå àí ñêî ãî ïîä âèæ íî ãî ïî ÿ ñà. Õà áà - ðîâñê — Âëà äè âîñ òîê: Äàëü íà ó êà, 1986. 200 ñ. 9. Ìå íàðä Ã. Ó. Ãå î ëî ãèÿ äíà Òè õî ãî îêå à íà. Ì.: Ìèð, 1966. 275 ñ. 10. Ìå ùå ðÿ êîâ Ã. À., Öåð êëå âè÷ À. Ë. Ãðà âè òà öè îí íîå ïîëå, ôè ãó ðà è âíóò ðåí íåå ñòðî å íèå Ìàð ñà. Êèåâ: Íàóê. äóì êà, 1987. 240 ñ. 11. Íî âàÿ ãëî áàëü íàÿ òåê òî íè êà. Ì.: Ìèð, 1974. 471 ñ. 12. Ïåé âå À. Â. Òåê òî íè êà è ìàã ìà òèçì. Èçâ. ÀÍ ÑÑÑÐ. Ñåð. ãå î ëî ãè ÷åñ êàÿ. 1961. ¹ 3. Ñ. 36—54. 13. Ðî òà öè îí íûå ïðî öåñ ñû â ãå î ëî ãèè è ôè çè êå / Ðåä. Å. Å. Ìè ëà íîâ ñêèé. Ì.: Äîì - Êíè ãà, 2007. 528 ñ. 14. Ñëåí çàê Î. È. Âèõ ðå âûå ñèñ òå ìû ëè òîñ ôå ðû è ñòðóê òó ðû äî êåì áðèÿ. Êèåâ: Íàóê. äóì êà, 1972. 182 ñ. 15. Òÿï êèí Ê. Ô., Äîâ áíè÷ Ì. Ì. Íî âàÿ ðî òà öè îí íàÿ ãè ïî òå çà ñòðóê òó ðî îá ðà çî âà - íèÿ è åå ãå î ëî ãî-ìà òå ìà òè ÷åñ êîå îá îñíî âà íèå. Äî íåöê: Íî ó ëèäæ, 2009. 342 ñ. 16. Õàèí Â. Å. Îá îñíîâ íûõ ïðè íöè ïàõ ïî ñòðî å íèÿ ïîä ëèí íî ãëî áàëü íîé ìî äå ëè äè - íà ìè êè Çåì ëè. Ãå î ëî ãèÿ è ãå î ôè çè êà. 2010. 51. ¹ 6. Ñ. 753—760. 17. Öåð êëå âè÷ À. Ë. Êî ðå ëÿö³éíèé àíàë³ç ãðàâ³òàö³éíî ãî ïîëÿ ³ òî ïîã ðàô³¿ ïëà íåò çåì íî¿ ãðó ïè. Ãå î äè íàì³êà. 2013. ¹ 1 (14). Ñ. 11—20. 18. Öåð êëå âè÷ À. Ë., Çà ÿöü Î. Ñ. Ãå î äè íàì³÷íà åâî ëþö³ÿ ô³ãóðè Çåìë³ òà Ìàð ñà. Ãå î - äè íàì³êà. 2012. ¹ 2 (13). C. 38—42. 19. Öåð êëå âè÷ À., Çà ÿöü Î., Øèëî ª. Àïðîêñèìàö³ÿ âè ñîò ô³çè÷ íî¿ ïî âåðõí³ Çåìë³ äâîâ³ñíèì ³ òðèâ³ñíèì åë³ïñî¿ äà ìè. Ãå î äè íàì³êà. 2016. ¹ 1 (20). Ñ. 40— 49. 20. Öåð êëå âè÷ À., Çà ÿöü Î., Øèëî ª. Äè íàì³êà òðàíñ ôîð ìàö³¿ ô³ãóðè Çåìë³. Êè íå ìà - òè êà è ôè çè êà íå áåñ. òåë. 2017. 33. ¹ 3. Ñ. 54—69. 21. Blakey R. Global Paleogeography. URI: https: // www2.nau.edu/rcb7/globaltext2.html 54 À. Ë. ÖÅÐÊËÅÂÈ×, À. Ñ. ÇÀßÖÜ, Å. À. ØÈËÎ, Î. Ì. ØÈËÎ 22. Geist E. L., Childs J. R., Scholl D. W. The or i gin of bas ins of the Aleu tian ridge: im pli - ca tions for block ro ta tion of an arc mas sif. Tec ton ics. 1988. 7. N 2. P. 327— 341. 23. Maloof A. C., Halverson G. P., Kirschvink J. L., et al. Com bined paleomagnetic, iso to - pic, and strati graphic ev i dence for true po lar wan der from the Neoproterozoic Akademikerbreen Group, Svalbard, Nor way. Geol. Soc. Amer. Bull. 2006. 118. N 9/10. P. 1099 —1124. 24. Nur A., Ron H., Scotti O. Fault me chan ics and the ki ne mat ics of block ro ta tion. Ge ol - ogy. 1986. 14. P. 746—749. Ñòàòüÿ ïîñòóïèëà â ðåäàêöèþ 07.06.2017 À. Ë. Öåð êëå âè÷, Î. Ñ. Çà ÿöü, ª. Î. Øèëî, Î. Ì. Øèëî Íà ö³î íàëü íèé óí³âåð ñè òåò «Ëüâ³â ñüêà ïî ë³ òåõ í³ êà» ÃÅÍÅÐÀÖ²ß ÍÀÏÐÓÆÅÍÎÃÎ ÑÒÀÍÓ Ë²ÒÎÑÔÅÐÈ ÇÅÌ˲ ÒÀ ÌÀÐ ÑÀ, ÎÁÓÌÎÂËÅÍÀ ÏÅÐÅÎвªÍÒÀÖ²ªÞ ¯ÕÍ²Õ Ô²ÃÓÐ Âè êî íà íî êîì ï'þ òåð íå ìî äå ëþ âàí íÿ ïå ðå îð³ºíòàö³¿ ô³ãóðè ë³òîñ ôå ðè Çåìë³ òà Ìàð - ñà. Ïî êà çà íî, ùî ô³ãóðà ïî âåðõí³ ë³òîñ ôå ðè ìຠ³íøó îð³ºíòàö³þ, í³æ ô³ãóðà ãå î¿ äà (àðå î¿ äà), ³ ó ïðî öåñ³ åâî ëþö³éíî ãî ñà ìî ðîç âèò êó ïëà íå òè â ðå çóëü òàò³ 䳿 åí äî ãåí - íèõ ³ ãðàâ³òàö³éíî-ðî òàö³éíèõ ñèë â³äáó âàºòüñÿ ïå ðå ðîç ïîä³ë ìàñ, ùî ïðè çâî äèòü äî íà ïðó æå íî ãî ñòà íó ë³òîñ ôå ðè. Âèð³øåí íÿ ö³º¿ çà äà÷³ ðîç ãëÿ äàºòüñÿ íà ïðè êëàä³ àï - ðîê ñè ìàö³¿ âè ñîò ïî âåðõí³ ë³òîñ ôå ðè äâîâ³ñíèì åë³ïñî¿ äîì ³ç ñ³ìîìà ïà ðà ìåò ðà ìè. Ââ³âøè ïî íÿò òÿ «åâî ëþö³éíî ãî â³äõè ëåí íÿ âèñ êà» ³ ïðè ïóñ òèâ øè, ùî òàí ãåíö³àëüí³ ñèëè ïðî ïîðö³éí³ êóòó ì³æ íà ïðÿì êîì ë³í³¿ âèñ êà ó ìè íó ëó ãå î ëîã³÷íó åïî õó ³ íèí³øí³ì íà ïðÿì êîì â çà äàí³é òî÷ö³, ðîç ðà õî âàí³ ä³þ÷³ ãî ðè çîí òàëüí³ ñèëè ó âåðõí³é îá îëîíö³ ïëà íå òè. Îá÷èñ ëåí³ ïîëÿ âåê òîð³â òàí ãåíö³àëü íèõ ñèë ïî êà çó þòü õî ðî øèé çá³ã ç íà ïðÿì êîì ïðî ñòî ðî âî-÷à ñî âî ãî ïå ðåì³ùåí íÿ ìà òå ðèê³â ³ òåê òî - í³÷íèõ ïëèò íà Çåìë³ ³ óçãîä æó þòü ñÿ ç ðå çóëü òà òà ìè âèì³ðþ âàíü ãî ðè çîí òàëü íèõ ñêëà äî âèõ âåê òîð³â ðóõó ñòàíö³é GNSS. Öå äî ñèòü ïå ðå êîí ëè âî ñâ³ä÷èòü ïðî òå, ùî ë³òîñ ôåðí³ ìàñè ïðè òðè âà ëî ìó âïëèâ³ âèõ ðî âèõ ðî òàö³éíî-ãðàâ³òàö³éíèõ ñèë íà áó - âà þòü âëàñ òè âîñ òåé ïî âçó ÷îñò³. Âíàñë³äîê öüî ãî âçàºìîä³ÿ áëîê³â ³ ïëèò â ðàì êàõ âèõ ðî âî¿ ðî òàö³éíî-ãðàâ³òàö³éíî¿ ìî äåë³ ìîæå áóòè ïî â'ÿ çà íà ç ïðóæ íè ìè ïî ëÿ ìè, ÿê³ ñòâî ðþ þòü ºäèíå ïëà íå òàð íå ãå î äè íàì³÷íå ïîëå, ùî ôîð ìóº åâî ëþö³éíèé ñòàí ãå î ñå ðå äî âè ùà. Êëþ ÷îâ³ ñëî âà: ô³ãóðà ïî âåðõí³ ë³òîñ ôå ðè, ãå î¿ä, àðå î¿ä, ãðà â³ òà ö³é íî-ðî òàö³éí³ ñèëè, åâî ëþö³éíå â³äõè ëåí íÿ ïðÿ ìî âèñ íèõ ë³í³é, òàí ãåí ö³àëüí³ ìà ñîâ³ ñèëè. A. Tserklevych, O. Zayats, Ye. Shylo, O. Shylo National University «Lviv Politekhnika», Lviv, Ukraine GENERATION OF THE STRESSED STATE OF THE LITHOSPHERE OF THE EARTH AND MARS CAUSED BY THE REORIENTATION OF THEIR FIGURES The com puter sim u la tion of the re ori en ta tion of the Earth and Mars litho sphere fig ure has been per formed, which due to the dy namic re dis tri bu tion of masses, al lowed to re veal cer tain reg u lar i ties of the struc ture-form ing pro cesses. It has been shown that the shape of the litho sphere sur face has a dif fer ent ori en ta tion rel a tively to the geoids» (ar oids) fig ure. This causes re dis tri bu tion of masses lead ing to a strained state of the litho sphere as a re sult of en dog e nous and grav i ta tional-ro ta tional forces ac tion in the evo lu tion ary pro cesses of planet's self-de vel op ment. The so lu tion of this prob lem is con sid ered on the ex am ple of litho sphere sur face heights ap prox i ma tion by a bi axial el lip soid with seven pa ram e ters. 55 ÃÅÍÅÐÀÖÈß ÍÀÏÐßÆÅÍÍÎÃÎ ÑÎÑÒÎßÍÈß ËÈÒÎÑÔÅÐÛ The act ing hor i zon tal forces in the up per shell of the planet has been cal cu lated, in tro duc ing the con cept of «evo lu tion ary de vi a tion of the plumb» and as sum ing that the tan gen tial forces are pro por tional to the an gle be tween the di rec tion of the plumb line in the past geo log i cal ep och and the plumb line di rec tion at a given point. The cal cu lated fields of tan gen tial force vec tors show good con sis tency with the di rec tion of space-time dis place ment of Earth's con ti nents and tec tonic plates and con sis tent with the re sults of the hor i zon tal move ments of GNSS sta tions. This is quite con vinc ing ev i dence that un der the long-term ac tion of vor tex ro ta tional-grav i ta tional forces, the lithospheres masses ac quire the prop er ties of creep. All this leads to the fact that in ter act ing blocks and plates within the vor tex ro ta tional-grav i ta tional model can be in ter con nected to elas tic fields that cre ates a sin gle plan e tary geodynamic field that forms the evo lu tion ary state of the geo-en vi ron ment. Keywords: shape of litho sphere sur face, geoid, areoid, grav i ta tional-ro ta tional forces, evo lu tion ary plumb line de flec tion, tan gen tial mass forces. 56 À. Ë. ÖÅÐÊËÅÂÈ×, À. Ñ. ÇÀßÖÜ, Å. À. ØÈËÎ, Î. Ì. ØÈËÎ

Схожі ресурси