Сучасныя сельскія пасяленні і жыллё беларусаў (канец ХХ – пачатак XXI стагоддзя)
У артыкуле аналізуюцца змены ў сельскіх паселішчах і жыллі беларусаў у Рэспубліцы Беларусь. Характарызуюцца сучасныя тыпы паселішчаў, іх размяшчэнне, групоўка па колькасці насельніцтва, паказана роля аграгарадкоў у сучасных этнакультурных працэсах. Разглядаюцца змены ў жыллі беларусаў, асаблівасці і...
Gespeichert in:
| Datum: | 2018 |
|---|---|
| 1. Verfasser: | |
| Format: | Artikel |
| Sprache: | Belarusian |
| Veröffentlicht: |
Iнститут мистецтвознавства, фольклористики та етнології iм. М.Т. Рильського НАН України
2018
|
| Schriftenreihe: | Народна творчість та етнологія |
| Schlagworte: | |
| Online Zugang: | https://nasplib.isofts.kiev.ua/handle/123456789/202461 |
| Tags: |
Tag hinzufügen
Keine Tags, Fügen Sie den ersten Tag hinzu!
|
| Назва журналу: | Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| Zitieren: | Сучасныя сельскія пасяленні і жыллё беларусаў (канец ХХ – пачатак XXI стагоддзя) / Г. Каспяровіч // Народна творчість та етнологія. — 2018. — № 2. — С. 64-76. — Бібліогр.: 23 назв. — біл. |
Institution
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine| id |
nasplib_isofts_kiev_ua-123456789-202461 |
|---|---|
| record_format |
dspace |
| spelling |
nasplib_isofts_kiev_ua-123456789-2024612025-07-31T00:18:20Z Сучасныя сельскія пасяленні і жыллё беларусаў (канец ХХ – пачатак XXI стагоддзя) Modern Rural Settlements and Habitations of the Belarusians (Late XXth to Early XXIst Centuries) Каспяровіч, Г. Розвідки та матеріали У артыкуле аналізуюцца змены ў сельскіх паселішчах і жыллі беларусаў у Рэспубліцы Беларусь. Характарызуюцца сучасныя тыпы паселішчаў, іх размяшчэнне, групоўка па колькасці насельніцтва, паказана роля аграгарадкоў у сучасных этнакультурных працэсах. Разглядаюцца змены ў жыллі беларусаў, асаблівасці інтэр’еру. На матэрыялах анкетнага даследаванні выяўляецца стаўленне насельніцтва да новага жыллёвага будаўніцтва. The article analyses changes in rural settlements and types of dwellings in the Republic of Belarus. The authoress describes modern types of settlement, their placement and types according to population amount, and characterizesagriculturalsettlements’ role in today’s ethnocultural processes. The article also considers changes in Belarusian housing, including peculiar features of interior design, as well as on the basis of poll data showing current attitudes towards new types of dwellings. 2018 Article Сучасныя сельскія пасяленні і жыллё беларусаў (канец ХХ – пачатак XXI стагоддзя) / Г. Каспяровіч // Народна творчість та етнологія. — 2018. — № 2. — С. 64-76. — Бібліогр.: 23 назв. — біл. 0130-6936 https://nasplib.isofts.kiev.ua/handle/123456789/202461 728.69476)“19/20” be Народна творчість та етнологія application/pdf Iнститут мистецтвознавства, фольклористики та етнології iм. М.Т. Рильського НАН України |
| institution |
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| collection |
DSpace DC |
| language |
Belarusian |
| topic |
Розвідки та матеріали Розвідки та матеріали |
| spellingShingle |
Розвідки та матеріали Розвідки та матеріали Каспяровіч, Г. Сучасныя сельскія пасяленні і жыллё беларусаў (канец ХХ – пачатак XXI стагоддзя) Народна творчість та етнологія |
| description |
У артыкуле аналізуюцца змены ў сельскіх паселішчах і жыллі беларусаў у Рэспубліцы Беларусь. Характарызуюцца сучасныя тыпы паселішчаў, іх размяшчэнне, групоўка па колькасці насельніцтва, паказана роля аграгарадкоў у сучасных этнакультурных працэсах. Разглядаюцца змены ў жыллі беларусаў, асаблівасці інтэр’еру. На матэрыялах анкетнага даследаванні выяўляецца стаўленне насельніцтва да новага жыллёвага будаўніцтва. |
| format |
Article |
| author |
Каспяровіч, Г. |
| author_facet |
Каспяровіч, Г. |
| author_sort |
Каспяровіч, Г. |
| title |
Сучасныя сельскія пасяленні і жыллё беларусаў (канец ХХ – пачатак XXI стагоддзя) |
| title_short |
Сучасныя сельскія пасяленні і жыллё беларусаў (канец ХХ – пачатак XXI стагоддзя) |
| title_full |
Сучасныя сельскія пасяленні і жыллё беларусаў (канец ХХ – пачатак XXI стагоддзя) |
| title_fullStr |
Сучасныя сельскія пасяленні і жыллё беларусаў (канец ХХ – пачатак XXI стагоддзя) |
| title_full_unstemmed |
Сучасныя сельскія пасяленні і жыллё беларусаў (канец ХХ – пачатак XXI стагоддзя) |
| title_sort |
сучасныя сельскія пасяленні і жыллё беларусаў (канец хх – пачатак xxi стагоддзя) |
| publisher |
Iнститут мистецтвознавства, фольклористики та етнології iм. М.Т. Рильського НАН України |
| publishDate |
2018 |
| topic_facet |
Розвідки та матеріали |
| url |
https://nasplib.isofts.kiev.ua/handle/123456789/202461 |
| citation_txt |
Сучасныя сельскія пасяленні і жыллё беларусаў (канец ХХ – пачатак XXI стагоддзя) / Г. Каспяровіч // Народна творчість та етнологія. — 2018. — № 2. — С. 64-76. — Бібліогр.: 23 назв. — біл. |
| series |
Народна творчість та етнологія |
| work_keys_str_mv |
AT kaspârovíčg sučasnyâselʹskíâpasâlenníížyllebelarusaukanechhpačatakxxistagoddzâ AT kaspârovíčg modernruralsettlementsandhabitationsofthebelarusianslatexxthtoearlyxxistcenturies |
| first_indexed |
2025-12-01T20:55:50Z |
| last_indexed |
2025-12-01T20:55:50Z |
| _version_ |
1850340860793716736 |
| fulltext |
64
сучасныя сЕльскія пасялЕнні
і жыллё бЕларусаў
(канец ХХ – пачатак XXI стагоддзя)
Галіна Каспяровіч
УДК 728.6(476)“19/20”
У артыкуле аналізуюцца змены ў сельскіх паселішчах і жыллі беларусаў у Рэспубліцы Беларусь.
Характарызуюцца сучасныя тыпы паселішчаў, іх размяшчэнне, групоўка па колькасці насельніцтва, паказана роля
аграгарадкоў у сучасных этнакультурных працэсах. Разглядаюцца змены ў жыллі беларусаў, асаблівасці інтэр’еру.
На матэрыялах анкетнага даследаванні выяўляецца стаўленне насельніцтва да новага жыллёвага будаўніцтва.
Ключавыя словы: паселішчы, тыпы паселішчаў, аграгарадкі, радавыя сядзібы, аграэкасядзібы, рассяленне,
жыллё, асаблівасці інтэр’еру.
The article analyses changes in rural settlements and types of dwelling in the Republic of Belarus. The authoress describes
modern types of settlement, their placement and types according to population amount, and characterizes agricultural settlements’
role in today’s ethno-cultural processes. The article also considers changes in Belarusian housing, including peculiar features of
interior design, as well as on the basis of poll data shows current attitudes towards new types of dwelling.
Keywords: settlements, types of settlement, agricultural settlements, family estates, agricultural estates, resettlement,
dwelling, peculiar features of interior design.
Пасяленні і жыллё складаюць важную
частку сістэмы жыццезабеспячэння народа.
Семантычна яны цесна звязаныя паміж сабой.
Аднакарэнныя словы паселішча, сельбішча,
сяліба, пасяленне, пасёлак як і жыллё, жыло,
згодна тлумачальнага слоўніка У. І. Даля і
«Тлумачальнаму слоўніку» беларускай мовы
пазначалі заселеныя месцы, дзе жывуць лю-
дзі-сяляне, пасяляне. З часам за пасяленнем
замацаваўся тэрмін населены пункт, а пад
жыллём сталі разумець сядзібу – зямельны
ўчастак у комплексе з хатай, гаспадарчымі па-
будовамі, агародам, садам.
Беларусы, выбіраючы месца паселішча,
зыходзілі з мэтазгоднасці і прыгажосці мяс-
цовых ландшафтаў. Сяліліся пераважна на бе-
рагах маляўнічых азёр, рэк, якія забяспечвалі
жыхароў вадой, разнастайнай рыбай, служылі
вадапоем для жывёлы, звязвалі паселіш-
ча з бліжэйшымі і далёкімі гарадамі і весямі.
Важнымі для пасялян былі асаблівасці рэ-
льефу мясцовасці, клімату, урадлівасць глеб,
прыдатных для земляробства і жывёлагадоўлі,
багацце флоры і фауны. Асноўныя тыпы се-
льскіх паселішчаў беларусаў сфармаваліся ў
Х–ХІ ст. і прайшлі доўгі шлях развіцця. На іх
эвалюцыю паўплываў цэлы комплекс факта-
раў – прыродныя ўмовы, сацыяльная аргані-
зацыя грамадства, накіраванасць гаспадарчай
дзейнасці, склад і колькасць насельніцтва. Да
найбольш ранніх паселішчаў адносяць пагост
(Х–ХІ ст.), Першапачаткова ён выконваў
функцыі падатковай адзінкі, пазней – цэнтра
супольнасці, у якім размяшчаліся царква, мо-
гілкі, двор святара, заезны двор, карчма. Да
ХІХ ст. пагост пераўтворыўся ў відавы та-
понім (Пагост, Новы Пагост), яго назва за-
хоўваецца за царкоўнай сядзібай з могілкамі.
З ХІ ст. вядома сяло, якое як тып паселіш-
ча часта згадваецца ў летапісных дакументах.
Сяло паступова з вотчынага валодання пе-
раўтварылася ў адміністрацыйна-тэрытарыя-
льны цэнтр з царквой, школай, валасной упра-
вай або земствам, запасной крамай, карчмой,
выконвала гаспадарчыя, адміністрацыйныя,
адукацыйныя і духоўныя функцыі. Абагуль-
няючыя назвы «сяло», «сельскія пасяленні»
шырока распаўсюджаны ў сучаснай размоўнай
і пісьмовай рускай мове беларусаў. Сустракаю-
цца шматлікія тапонімы «Сяло», часта з тлума-
чальнымі азначэннямі, якія даюць ўяўленне аб
велічыні паселішчаў, часу ўтварэння, характары
www.etnolog.org.ua
ІМ
ФЕ
65
Розвідки та матеріали
мясцовасці, прыналежнасці: Вялікае Сяло, Ма-
лое Сяло, Старое Сяло, Новае Сяло, Дворнае
Сяло, Краснае Сяло, Крывое Сяло, Лёшкава
Сяло, Рускае Сяло, Роднае Сяло і інш. У Рэс-
публіцы Беларусь налічваецца больш за 60 на-
селеных пунктаў з назвай «Сяло», амаль пало-
ва іх сканцэнтравана ў Віцебскай вобласці [12,
с. 274–286; 13, с. 525–559; 14, с. 330–343; 15,
с. 386–411; 16, с. 342–359; 17, с. 507–537].
У беларускай тапаніміцы захаваліся вытвор-
ныя ад слова сяло назвы: «Сялец», «Селішча»
(найбольш старажытныя паселішчы), і шма-
тлікія тапонімы «Селко», «Сяльцо», якія пазна-
чаюць у асноўным невялікія пасяленні.
Тэрмін «дзярэўня» з’яўляецца ў пісьмовых
крыніцах з XIV ст. Аднак, на думку даслед-
чыкаў, пасяленні такога тыпу вядомыя знач-
на раней. Верагодна назва паходзіць ад слова
«дзерці» – араць, падымаць цаліну, расчыш-
чаць зямлю ад лесу [4, с. 97]. Дзярэўні ў ад-
розненне ад сёл былі невялікімі, маладворными
і не мелі царквы. У цяперашні час захаваліся
рэдкія тапонімы «Дзярэўня» (Віцебская вобла-
сць) і вытворныя ад слова «дзярэўня»: «Дзе-
равушка» (Гарадоцкі раён, Віцебская воб-
ласць), магчыма «Дзераўная», «Дзераўно»,
«Дзярэчына», «Дзерць» (Мінская вобласць).
Тэрмін «дзярэўня» шырока выкарыстоўваецца
ў размоўнай і пісьмовай мове.
Разам з сялом і дзярэўняй да асноўных тыпаў
сельскіх паселішчаў адносіцца «вёска». Назва
яе паходзіць ад старажытнаславянскага «въсь»,
якое прысутнічае ў мовах усіх славян. У цяпе-
рашні час «вёска», «вясковы» у літаратурнай
беларускай мове пазначае ўсе сельскія пасяленні.
Тапонім «Вёска» ёсць у Мінскай вобласці, ча-
тыры пасяленні «Новая Вёска» знаходзяцца ў
Віцебскай і адно ў Гомельскай абласцях.
З XVI ст. сфарміраваліся новыя тыпы
маладворных пасяленняў, якія размяшчаліся
за ваколіцамі старых паселішчаў – засценак,
авулек, аколіца, у якіх пражывала шляхта,
а таксама невялікі маёнтак па вытворчасці та-
варнага хлеба – фальварак.
У пісьмовых крыніцах з X ст. згадваю-
цца селішча «слабада» (таксама «слабодка»).
Больш інтэнсіўнае развіццё яны атрыма-
лі ў феадальную эпоху (XIV–XVI ст.). На
тэрыторыі Беларусі яны былі пераважна зем-
ляробчымі, насельніцтву іх падавалі пэўныя
льготы на засваенне нязручных, незаселеных
зямель. Свабодныя землі асвойвалі як мясцо-
выя сяляне, так і стараверы, якія перасяліліся з
Расіі. Назва ўзыходзіць ад агульнага для трох
усходнеславянскіх моў слова слабада («Воля»,
«Асада на слабаду»). Амаль кожная другая
«Слабада» мае падвойную назву, якая паказвае
на гаспадарчыя сувязі з больш старым паселіш-
чам (Бракава Слабада і вёска Бракава, Зайца-
ва Слабада і в. Зайцава Магілёўскай вобласці),
на прыналежнасць вызначанай асобе (Грыба-
ва Слабада Магілёўскай, Кішчына Слабада
Мінскай абласцей), на велічыню і даўнасць ут-
варэння паселішча (Вялікая Слабада, Малая
Слабада, Старая Слабада, Новая Слабада),
асаблівасці мясцовасці (Лугавая Слабада, Вер-
хавая Слабада). Слабодка азначала невялікую
па колькасці насельніцтва слабаду. Паселішчы
з назвамі Слабада і Слабодка лакалізаваны
пераважна ў паўночна-ўсходніх і цэнтральных
раёнах краіны. Усяго ў Рэспубліцы Беларусь
налічваецца больш за сто трыццаць паселішчаў
з назвай «Слабада» [7, с. 348, 349].
Адным з тыпаў пасяленняў былі сядзібы
(«маёнтак») буйных землеўладальнікаў, шля-
хты, дваран, якія нярэдка размяшчаліся асобна
ад сел. Першапачаткова гэта былі ўмацаваныя
равамі і абарончымі збудаваннямі памешчыц-
кія, шляхецкія, баярскія двары з домам, гаспа-
дарчымі пабудовамі, садам і паркам. У багатых
землеўладальнікаў мелася некалькі галоўных і
другарадных двароў, часам рознага гаспадарча-
га прызначэння (для палявання, рыбалоўства,
двары-фермы). На тапанімічнай карце Бела-
русі захаваліся шматлікія паселішчы з назвай
Двор, Белы Двор, Вялікі Двор (магчыма, у сэн-
се знакаміты, багаты, саноўны), Стары Двор,
Новы Двор, Малы Двор. Сляды былых двароў
прасочваюцца і ў назвах сельскіх паселішчаў
Новадвор’е, Новадворцы, Старадворцы, Двор-
Астрагляды, Двор-Гарадзішча, Двор-Гарба-
цэвічы, Задвор’е, Задваране, Задворцы і іншых.
www.etnolog.org.ua
ІМ
ФЕ
66
ISSN 01306936 * Народ На творчість та етНоЛоГія* 2/2018
У канцы XIX – пачатку XX ст. былі рас-
паўсюджаны хутары. Павелічэнне колькасці
хутароў было звязана са сталыпінскай рэ-
формай 1906–1911 гг. Перасяленне на хутары
працягвалася і ў 1920-я гады. Гэты працэс
стымуляваўся палітыкай Наркамзема БССР,
накіраванай як на захаванне ранейшых хута-
роў, так і стварэнне новых.
Істотная трансфармацыя сельскіх паселіш-
чаў адбылася на рубяжы 1920–1930-х гадоў.
Калектывізацыя сельскай гаспадаркі і звязаныя
з ёй сацыяльныя пераўтварэнні суправаджалі-
ся зменамі ў характары рассялення, планіроўцы
і забудовы сядзібаў. З развіццём калектыўных
гаспадарак змянілася сацыяльна-эканамічная
сутнасць сельскіх паселішчаў. Зніклі многія
хутары, засценкі, аколіцы, фальваркі, двары
(маёнткі), слабодкі. Яны былі ўключаныя ў
больш буйныя вёскі і новыя пасёлкі (Навасёл-
кі, Новаселле). Першапачаткова новыя па-
селішчы, у асаблівасці іх грамадскія пабудовы,
ўзводзілі па ўласных планах з мясцовых ма-
тэрыялаў. У далейшым будаўніцтва вялося па
загадзя распрацаваных праектах, выкананых
прафесійнымі архітэктарамі. У цэнтры паселіш-
чаў размяшчаліся адміністрацыйныя будынкі
(кіраванне калгаса, саўгаса, сельсавета), ку-
льтурныя аб’екты (школа, клуб, бібліятэка),
гандаль і абслугоўванне, на ўскраінах – гаспа-
дарчыя пабудовы (жывёлагадоўчыя фермы,
склады). У адпаведнасці з Указам Прэзідыума
Вярхоўнага Савета БССР ад 27 верасня 1938 г.
«Аб класіфікацыі населеных пунктаў Беларус-
кай ССР», большасць мястэчак было ператво-
рана ў гарады, пасёлкі гарадскога тыпу. Астат-
нія атрымалі статус сельскага пасялення.
Разглядаючы змены ў пасяленнях і жыллі,
нельга не ўлічваць ўплыў Вялікай Айчыннай
вайны, падчас якой значна пагоршыліся жыл-
лёвыя ўмовы насельніцтва. Падчас вайны
нямецкія акупанты разбурылі 209 белару-
скіх гарадоў і раённых цэнтраў, 9200 вёсак і
сёл, правялі больш за 140 карных аперацый,
падчас якіх спалілі 628 вёсак разам з жыха-
рамі (у тым ліку в. Хатынь, памяць пра якую
ўвекавечана ў мемарыяльным комплексе «Ха-
тынь»). У пасляваенны час на месцы боль-
шасці разбураных вёсак пабудаваны новыя.
Адрадзіліся беларускія гарады. Аднавіўшы
разбураную вайной гаспадарку, Беларусь ус-
тупіла ў новую паласу свайго развіцця. Знач-
ныя змены адбыліся ў жыллёвым будаўніцтве,
ва ўпарадкаванні сельскіх і гарадскіх паселіш-
чаў. Разам з тым большасць сельскіх населен-
ных пунктаў захоўваюць свае спрадвечныя
назвы. У гутарковай мове беларусаў гучаць
словы вёска, сяло, дзярэўня, слабада, слабод-
ка, пасёлак, мястэчка. Маланаселеныя пася-
ленні жыхары называюць хутарамі.
Асабліва вялікія змены ў пасяленнях і жыл-
лі адбыліся ў найноўшы перыяд (канец ХХ –
пачатак ХХІ ст.). У Рэспубліцы Беларусь
значная ўвага надаецца развіццю сельскіх па-
селішчаў, іх планіроўцы, абнаўленню жылога
фонду, выкарыстанню новых канструктыўных
і планіровачных рашэнняў. У Нацыянальнай
жыллёвай праграме (1996), было прадугле-
джана будаўніцтва ў гаспадарках 4–5 сядзіб-
ных жылых дамоў штогод. У ходзе рэалізацыі
Дзяржаўнай праграмы адраджэння і развіцця
вёскі на 2005–2010 гады з’явіліся якасна но-
выя тыпы сельскіх пасяленняў – аграгарадкі.
Статус аграгарадкоў атрымалі каля 1500 се-
льскіх паселішчаў. Яны ствараліся на базе
існуючых адміністрацыйна-тэрытарыяльных
адзінак – цэнтраў сельскіх саветаў, цэнтра-
льных сядзіб сельскагаспадарчых арганіза-
цый. У лік аграгарадкоў былі ўключаныя і не-
вялікія паселішчы гарадскога тыпу: Крывічы
Мядзельскага, Халопенічы Крупскага, Анто-
паль Драгічанскага раёнаў [3, с. 22–24].
Важнае месца ў праграме адводзілася са-
цыяльнай сферы, у тым ліку будаўніцтву жыл-
ля. Забудова, як правіла, ажыццяўлялася да-
мамі-сядзібамі з абавязковымі гаспадарчымі і
дапаможнымі памяшканнямі, участкамі зямлі.
Адначасова вялася рэканструкцыя і засялен-
не пустуючых дамоў. Вялікая ўвага надавала-
ся добраўпарадкаванню вёсак (забеспячэнне
прыродным газам, пітной вадой, электраэнер-
гіяй). У сацыяльнай сферы важнае значэнне
надавалася стварэнню амбулаторый агульнай
www.etnolog.org.ua
ІМ
ФЕ
67
Розвідки та матеріали
урачэбнай практыкі з абслугоўваннем насе-
льніцтва ў радыусе 10–15 кіламетраў і ўкам-
плектаванню медыцынскіх устаноў на сяле
спецыялістамі агульнай урачэбнай практыкі;
адкрыццю пры сельскіх агульнаадукацыйных
школах філіялаў дзіцяча-юнацкіх спартыўных
школ, а таксама арганізацыі якасна новых
тыпаў сельскіх устаноў культуры – дамоў
сацыяльна-культурных паслуг, цэнтраў ра-
мёстваў, фальклору, сядзібна-этнаграфічных
турыстычных комплексаў, аднаўленню дзей-
насці перасоўных бібліятэк і інш.
Непазнавальна змянілася аблічча малых
гарадоў і аграгарадкоў. Яны папрыгажэлі і
набылі свае непаўторныя рысы. Штогод да
абласных «Дажынак», а раней да рэспублі-
канскіх уладкоўваюцца чарговыя раённыя
цэнтры. Абнаўленне малых гарадоў, пасёлкаў
і сельскіх населеных пунктаў звязана таксама
з іх юбілеямі, на ўрачыстае святкаванне якіх
вылучаюцца дзяржаўныя сродкі. У малых га-
радах і аграгарадках праводзіцца рэканструк-
цыя гісторыка-архітэктурных каштоўнасцяў,
вядзецца новае будаўніцтва грамадскіх будын-
каў – вакзалаў, бібліятэк, Палацаў культуры,
музеяў, спартыўных комплексаў і гандлёвых
цэнтраў, адміністрацыйных будынкаў, ствара-
ецца спрыяльнае асяроддзе для пражывання,
якое ўключае таксама паркі і скверы, кветкавыя
клумбы і фантаны, дзіцячыя пляцоўкі і гарадкі.
Важнейшым прынцыпам планіровач-
най арганізацыі сельскага населенага пунк-
та з’яўляецца функцыянальнае занаванне
тэрыторыі, якая ўключае дзве асноўныя зоны:
селіцебную і вытворчую [10, с. 44–49]. Як
правіла, у цэнтры аграгарадкоў размяшчаю-
цца адміністрацыйныя будынкі, адукацыйныя,
культурныя і лячэбныя ўстановы, гандлёвыя
комплексы, культавыя збудаванні. Яны высту-
паюць знакавымі дамінантамі, арганізуюць
рукатворную і прыродную прастору. Важная
роля ў аднаўленні, развіцці і папулярызацыі
традыцый у народнай культуры беларускага
народа належыць установам культуры, у пер-
шую чаргу, новым тыпам – Дамам і Цэнтрам
рамёстваў, народнай творчасці, фальклору.
Яны вядуць шырокую пошукавую дзейнасць,
праводзяць фальклорна-этнаграфічныя экс-
педыцыі, збіраюць аўтэнтычны фальклорны
матэрыял, які паспяхова выкарыстоўваюць у
правядзенні масавых святаў і розных мера-
прыемстваў, спрыяюць аднаўленню цэнтраў
традыцыйных рамёстваў, падтрымліваюць на-
родных майстроў, у асаблівасці носьбітаў аўтэн-
тычнага фальклору, аднаўляюць народныя
касцюмы беларусаў у іх лакальнай разнастай-
насці. Дастаткова сказаць, што толькі ў Мінс-
кай вобласці на абласны конкурс па аднаўленні
народнага касцюма з 21 раёна былі прадстаўле-
ны традыцыйныя комплексы мужчынскага,
жаночага адзення (паўсядзённыя і святочныя),
вясельныя і дзявочыя касцюмы, вясельныя
вянкі (2011). Асобныя аграгарадкі сталі цэн-
трамі прэстыжных, відовішчных фестываляў
народнай творчасці. У аграгарадку Ляскавічы
Гомельскай вобласці шырока вядомы Міжна-
родны фестываль этнакультурных традыцый
«Покліч Палесся». З кожным годам расце
папулярнасць кулінарнага фестывалю «Мота-
льскія прысмакі» (аграгарадок Моталь, Брэсц-
кая вобласць). Маштабны фестываль народнай
культуры «Купалле» – «Александрыя збірае
сяброў» штогод праходзіць у аграгарадку
Александрыя Магілёўскай вобласці і інш.
Калі раней у архітэктурна-кампазіцыйным
фарміраванні селіцебных зон буйных сельскіх
населеных пунктаў пануючая роля адводзіла-
ся 2–5 павярховым жылым дамам секцыйнай
забудовы, якія размяшчаліся ў цэнтры па-
селішчаў, а сядзібы выносіліся на перыферыю
населеных пунктаў, то ў цяперашні час новыя
сядзібныя комплексы размяшчаюцца і ва ўжо
існуючай забудове. Сучасная архітэктура і
прывабнае каляровае рашэнне з’яўляюцца
свайго роду візітнай карткай аграгарадкоў [11,
с. 17]. На падворках сельскіх жыхароў раз-
мяшчаюцца гаспадарчыя і падсобныя будын-
кі, у якіх вырошчваюць хатніх жывёл, птушку,
захоўваюць інвентар. Падсобныя гаспадаркі
насельніцтва вырабілі ў 2015 годзе кожнае
чацвёртае яйка, 6,0 % малака, 6,1 % мяса ад
агульнай колькасці, што вырабляецца ў краіне.
www.etnolog.org.ua
ІМ
ФЕ
68
ISSN 01306936 * Народ На творчість та етНоЛоГія* 2/2018
Нягледзячы на пэўнае памяншэнне колькасці
жывёлы і птушкі і ўдзельнай вагі прадукцыі,
якая вырабляецца, хатнія жывёлы, па сведчан-
ні рэспандэнтаў, займаюць важнае месца як у
забеспячэнні экалагічна чыстымі прадуктамі
харчавання, так і ў семіятычнай прасторы се-
льскіх пасяленняў [20, с. 148, 149].
Вытворчыя будынкі аграпрамысловых ком-
плексаў размяшчаюцца за межамі паселішчаў.
У вытворчай зоне праводзяцца маштабныя ра-
боты па мадэрнізацыі дзеючых, рэканструкцыі
і будаўніцтву новых аб’ектаў аграпрамысловага
комплексу – малочна-таварных ферм, май-
стэрняў, агароднінасховішчаў, перапрацоўчых
прадпрыемстваў. Як адзначыў Прэзідэнт Рэс-
публікі Беларусь Аляксандр Рыгоравіч Лука-
шэнка: «...аграгарадкі <...> стануць асновай
аграіндустрыі ў нашай краіне».
У якасці помнікаў сядзібна-паркавай архітэк-
туры ў сельскім асяроддзі захаваліся асобныя
дваранскія сядзібы ў комплексе з гаспадарчымі
будынкамі, прыгожымі паркамі, вадаёмамі.
Многія з іх рэстаўраваны, выконваюць функцыі
дзеючых гісторыка-краязнаўчых, мастацтваз-
наўчых музеяў. Супрацоўнікі іх праводзяць
экспедыцыйна-палявыя даследаванні, ствара-
юць картатэкі народных майстроў, папаўняюць
фонды рарытэтамі матэрыяльнай і духоўнай
спадчыны беларусаў (традыцыйнае адзенне,
ручнікі, аўдыё- і відэазапісы фальклорных ка-
лектываў і інш.). Музеі традыцыйна прымаю-
ць удзел у арганізацыі і правядзенні масавых
імпрэзаў, фестываляў. Падчас падрыхтоўкі і
правядзення гэтых святаў яны актыўна супра-
цоўнічаюць з калектывамі мастацкай самадзей-
насці, носьбітамі народных традыцый. Вельмі
важнай і патрэбнай з'яўляецца дзейнасць па
выхаванню дзяцей і падлеткаў на традыцыях
папярэдніх пакаленняў, што спрыяе фарміра-
ванню этнічнай самасвядомасці, патрыятызму,
любові да сваёй Айчыны.
У культурнай прасторы сельскіх пасяленняў
размешчаны помнікі і мемарыялы ў гонар загі-
нуўшых воінаў, партызан, аднавяскоўцаў. Жы-
хары вёсак шануюць памяць тых, хто абараніў
гонар і незалежнасць Радзімы: падтрымліваю-
ць у належным парадку брацкія магілы, фар-
буюць помнікі, агароджы, саджаюць кветкі і
дрэвы. У знакавы для ўсяго народа Дзень Пе-
рамогі праводзяць мітынгі, ускладанне вянкоў.
У сельскіх паселішчах як помнікі архітэк-
туры і гісторыі захаваліся асобныя цэрквы, ка-
сцёлы, капліцы, прыдарожныя крыжы. З канца
1990-х гадоў, дзякуючы аднаўленню храмавага
будаўніцтва, з’явіліся новыя культавыя збуда-
ванні, якія маюць як традыцыйныя, кананічныя
рысы, так і варыятыўныя, якія ўлічваюць новыя
тэхналогіі і матэрыялы. Збудаванне іх абапіра-
ецца на прынцыпы старажытнага беларускага
дойлідства: «як мера і прыгажосць скажуць».
Храмавая стылістыка змяняецца ў сувязі з
сацыяльна-эканамічнымі пераўтварэннямі,
новымі павевамі моды, праектаваннем храмаў
прафесійнымі архітэктарамі. У шмат якіх бе-
ларускіх вёсках, асабліва буйных, з вялікай
колькасцю насельніцтва пабудаваны або ад-
ноўлены цэрквы і касцёлы. Як і раней, яны ста-
новяцца этнакультурнымі маркерамі прасторы
сельскіх паселішчаў. Іншыя сталі месцамі на-
ведвання паломнікаў не толькі з Беларусі, але
і з Расіі, Польшчы і іншых краін. У культур-
най прасторы пасяленняў аднаўляецца і сістэма
легітымізацыі іх межаў. На ўездзе і выездзе з
вёскі ставяць прыдарожныя крыжы, якія, па
народных уяўленнях, абараняюць ад усялякіх
пошасцяў і негатыўных уплываў.
Як і раней, на ўзвышшах, адкрытых
погляду вандроўніка, сярод палёў і лугоў до-
бра праглядаюцца сельскія могілкі, часам з
драўлянай капліцай або могілкавай царквой,
абсаджаныя дрэвамі. Дрэвы характэрныя і
для паселішчаў беларусаў. Векавыя бярозы,
таполі, ліпы ўпрыгожваюць вясковыя вуліцы.
Па суседстве з домам вясной пахне бэз, ча-
ромха, расцвітаюць каліна, рабіна, акацыя,
шыпшына. У народных уяўленнях, дрэвы і
хмызнякі як частка жывой прыроды валода-
юць ўласцівасцямі абярэгаў, як бы звязваюць
неба з зямлёй. Выкарыстоўвалі іх таксама і ў
лячэбна-магічнай практыцы.
На тэрыторыі Беларусі ствараюцца ўмовы
для развіцця сельскіх паселішчаў – аграсяд-
www.etnolog.org.ua
ІМ
ФЕ
69
Розвідки та матеріали
зібаў, фермерскіх сядзібаў, экапаселішчаў, што
адпавядае традыцыям шматвяковай гісторыі
беларускага народа. У цяперашні час у краі-
не дзейнічае 2263 аграсядзібы. Фарміраванне
сядзіб сельскага турызма адбываецца на базе
існуючых традыцыйных будынкаў, а таксама
новага будагніцтва, якое ўлічвае традыцыі на-
роднага дойлідства [21, с. 501–505]. Важнае
значэнне маюць аграсядзібы ў павелічэнні за-
нятасці, даходаў, павышэнні якасці жыцця се-
льскага насельніцтва. Не менш значная іх роля
ў падтрыманні спрыяльнай экалогіі, паколькі
традыцыйны сельскі ўклад грунтуецца на бе-
задходнай, экалагічна чыстай вытворчасці, што
спрыяе беражлівым адносінам да зямлі і свой-
скіх жывёлаў. У многіх аграсядзібах займаюцца
гаспадарчай дзейнасцю (разводзяць хатніх і
экзатычных жывёл), выкарыстоўваюць эка-
лагічныя прадукты харчавання, у сваёй асно-
ве традыцыйныя для рэгіёну, якія становяцца
своеасаблівым маркерам, брэндам сядзібы. Для
прыцягнення турыстаў арганізуюць паходы
і экскурсіі па экалагічных сцежках, у музеі,
запрашаюць майстроў народнай творчасці, фа-
льклорныя калектывы. Аграсядзібы садзейні-
чаюць аднаўленню і развіццю лакальных ком-
плексаў культуры.
У Беларусі налічваецца каля 500 сем’яў, якія
ствараюць радавыя сядзібы. Сярод найбольш
буйных экапаселішчы – Росы Валожынскага,
Звонкія ручаі Нясвіжскага, Звон-Гара Віцеб-
скага, Дружная Нарачанскага раёнаў. Жы-
хароў экапаселішч, у большасці былых гара-
джан, аб'ядноўваюць духоўныя каштоўнасці.
Галоўным прынцыпам жыхароў экапаселішч
з’яўляецца ўзаемадзеянне з прыродай, зніжэн-
не негатыўнага ўплыву чалавека на навакольнае
асяроддзе. Жыхары займаюцца экстэнсіўным
земляробствам, рамёствамі, разводзяць хат-
ніх і экзатычных жывёл, будуюць жыллёвыя і
гаспадарчыя пабудовы з экалагічна чыстых ма-
тэрыялаў (драўляныя дамы). У сяле Росы вось
ужо 14 гадоў жывуць былыя менчукі – бізнес-
мены, спецыялісты па інфармацыйных тэхна-
логіях, урачы, настаўнікі, студэнты. Аляксандр
Матруковіч, які стаяў ля вытокаў Росаў, адзна-
чае перавагі жыцця ў ладу з прыродай: «Тут
дыхаецца зусім не так, як у горадзе. І дзецям у
маёнтку непараўнальна лепш. Яны з суседнімі
хлопцамі з раніцы да вечара гуляюць на вуліцы.
Шалашы будуюць, купаюцца нават зімой у
сажалцы, ходзяць басанож, збіраюць грыбы,
ягады». Жыхары экавёсак выкарыстоўваюць
экалагічна чыстую прадукцыю, носяць экаад-
зенне з лёну ці бавоўны, адзначаюць традыцый-
ныя каляндарныя святы, запрашаючы на святы
і гасцявыя дні жыхароў з навакольных вёсак.
Экапаселішчы па сваёй гаспадарчай і культур-
най дзейнасці падобныя да традыцыйных се-
льскіх вёсачак, асабліва невялікіх і нешматлікіх
[6, с. 1, 9].
З старажытнасці вядомы сельскія пася-
ленні з бессістэмнай (хаатычнай, кучавой)
забудовай. Цяпер яна яшчэ захавалася на
паўночным усходзе Беларусі, часткова існуе
яшчэ лінейная планіроўка. З XVI ст. распаў-
сюдзілася сістэмная вулічная і шматвулічная
забудова, якая ў цяперашні час пераважае [8,
с. 26–31]. Сельскія паселішчы Беларусі ма-
юць неаднолькавыя памеры. У цэнтральных
і паўднёвых раёнах Беларусі яны застаюцца
значна большымі, чым на поўначы. Па распаў-
сюджанасці малых альбо буйных паселішчаў
А. І. Лакотка вылучае на тэрыторыі Белару-
сі тры рэгіёны: Палескі з перавагай буйных
многадворных паселішчаў з колькасцю двароў
звыш 300; Сяреднебеларускі з колькасцю два-
роў каля 100–300; Паазер’е, для якога харак-
тэрныя малодворныя паселішчы [2, с. 24–25;
9, с. 224].
Развіццё механізацыі і аўтаматызацыі аг-
рарнай вытворчасці, інфарматызацыі сельскай
прасторы спрыяюць паглыбленню і пашырэн-
ню працэсаў урбанізацыі сельскага рассялен-
ня. У сувязі з гэтым ідзе пераразмеркаванне
колькасці насельніцтва па сельскіх населе-
ных пунктах рознай велічыні. Статыстычныя
матэрыялы па групоўцы сельскіх населеных
пунктаў па ліку жыхароў паказваюць, што з
1989 па 2009 гг. павялічылася колькасць малых
вёсак з колькасцю насельніцтва 10 і менш; 11–
25 чалавек, агульная колькасць насельніцтва ў
www.etnolog.org.ua
ІМ
ФЕ
70
ISSN 01306936 * Народ На творчість та етНоЛоГія* 2/2018
іх ўзрасла адпаведна ў 1,8 і 1,2 разы. За гэты
перыяд назіраўся рост самых буйных паселішч
з колькасцю насельніцтва звыш 5000 чала-
век (з 8 да 10 паселішчаў), колькасць іх на-
сельніцтва павялічылася з 52376 да 77639 ча-
лавек (гэта значыць, у 1,5 разы). Лік сярэдніх
па велічыні вёсак як і агульная колькасць іх
насельніцтва зменшылася [22, с. 64].
Адным з найважнейшых прыярытэтаў
дзяржавы з’яўляецца будаўніцтва, і перш за ўсё
жыллёвае. Характэрна, што аб’ёмы будаўніцтва
жылля пастаянна нарошчваюцца. Дастаткова
сказаць, што калі ў сельскіх населеных пунктах
ў 2000 годзе пабудавана 1081,1 тыс. кв. м жыл-
ля, то ў 2015 г. – 1511,1 тыс. У сельскай мяс-
цовасці ў 2015 годзе пабудавана 5,3 кватэры на
1000 чалавек насельніцтва [22, с. 336–340].
Дзяржава ўзяла на сябе місію па будаўніцтве
якаснага і даступнага жылля, што выяўлялася
ў павелічэнні аб'ёмаў ільготнага крэдытавання
(60 % ад агульнага аб’ёму жылля ў 2008 г.),
прыняцці мер па зніжэнні коштаў на будаўнічыя
матэрыялы, скарачэнні тэрмінаў будаўніцтва,
памяншэнні кошту аднаго квадратнага метра
жылля. А для будаўніцтва жылля ў сельскай
мясцовасці, пераважна ў аграгарадках, было
распрацавана 66 тыпавых праектаў. У той жа
час карыстаецца попытам індывідуальнае пра-
ектаванне. Так, па індывідуальных праектах
ажыццяўлялася будаўніцтва ўздоўж асноўных
магістраляў Беларусі. Паказальна, што аб’ёмы
будаўніцтва павялічваюцца як за кошт каапера-
тыўнага і долевага будаўніцтва, так і індывіду-
альнага. Індывідуальным забудоўшчыкам пра-
дастаўлена на Беларусі 65 тысяч участкаў зямлі.
Пастаяннае ўдасканаленне будаўнічай галіны
прыводзіць да з’яўлення новай тэхнікі, тэхна-
логій, матэрыялаў. Практычна ўсе матэрыялы,
неабходныя для жыллёвага будаўніцтва, вы-
пускаюцца ў нашай краіне. Сярод матэрыялаў
з'явіліся новыя тыпы пліт пустотнага насцілу,
каркасаў для будынкаў, элементаў запаўнення
сцен (парызаваная цэгла, газасілікатныя і ке-
рамзітабетонныя блокі), новыя віды шкла, ке-
рамікі, цеплаізаляцыі і фасадных матэрыялаў
(керамаграніт, вентыляваныя фасады і г. д.).
Планіроўка кватэр самая розная – ад жорст-
кай да свабоднай. На 01/01/2015 г. на кожнага
жыхара нашай краіны прыпадала ў сярэднім
26,5 кв. м жылой плошчы, а на кожнага се-
льскага жыхара – 35,7 кв. м. Сельскі жыллёвы
фонд у 2015 годзе склаў 76,1 млн квадратных
метраў, з іх 5,4 адсоткаў належыць дзяржаве,
большая ж частка яго знаходзіцца ва ўласнасці
сельскіх жыхароў. За 2000–2015 гады ў се-
льскіх паселішчах палепшылі свае жыллёвыя
ўмовы 43,9 тыс. сем’яў. За гэты перыяд знач-
на палепшылася добраўпарадкаванне жылля.
Амаль у два разы павялічылася ўдзельная вага
агульнай плошчы, абсталяванай вадаправо-
дам, каналізацыяй, цэнтральным ацяпленнем.
Практычна ўвесь жылы фонд забяспечаны
газам (94,6 %), на 32,6 % гарачым водаза-
беспячэннем. У асобных сельскіх дамах уста-
ноўлены ванны ці душ. Некаторыя сем’і маюць
электрапліты [22, с. 127–129].
У Дзяржаўнай праграме «Будаўніцтва
жылля» на 2016–2020 гады прыярытэтным
напрамкам з’яўляецца развіццё індывідуаль-
нага жыллёвага будаўніцтва, прычым яго
доля да 2020 года будзе даведзена да 40 %
у агульным аб’ёме жыллёвага будаўніцтва.
Пад індывідуальную забудову плануецца
прадаставіць зямельныя ўчасткі з забе-
спячэннем іх інжынернай інфраструктурай
(газазабеспячэнне, водазабеспячэнне, энер-
газабеспячэнне), уключаючы размешчаныя
і ў сельскай мясцовасці. Мэтай Дзяржаўнай
праграмы з’яўляецца павышэнне ўзроўню за-
бяспечанасці насельніцтва Рэспублікі Бела-
русь даступным і якасным жыллём. Сучаснае
сельскае жыллё развіваецца па двух напрам-
ках: 1) удасканаленне і развіццё традыцый-
нага тыпу індывідуальнага дома і 2) забудова
вёскі новымі тыпамі жылля: пераважна да-
мамі сядзібнага тыпу палепшанай планіроўкі.
Сялянская хата, захоўваючы традыцыйныя
асаблівасці – канструкцыю, ўпрыгожанні,
арыентацыю тарцом да вуліцы, інтэнсіўна
ўспрымае навацыі. Нароўні з драўлянымі да-
мамі ў вёсцы будуюцца дамы з цэглы і дроб-
наштучных блокаў. У будаўніцтве жылля
www.etnolog.org.ua
ІМ
ФЕ
71
Розвідки та матеріали
ўжываюць самыя розныя тэхналогіі: зрубная,
каркасная, таксама тэхналогіі, якія ўлічваю-
ць найноўшыя дасягненні будаўнічай навукі
і практыкі. У будаўніцтве выкарыстоўваю-
цца дробнаштучныя будаўнічыя матэрыялы,
драўляныя канструкцыі (зрубы, клеены брус,
пакетныя драўляныя элементы), мадэрнізава-
ная каркасная тэхналогія на аснове сталёвых
танкасценных канструкцый і інш.
Найстаражытнымі тыпамі планіроўкі два-
роў былі вяночны, у якім усе пабудовы злуча-
ліся ў «вянок», і пагонны, у якім хату ставілі
тарцом або пад вуглом да вуліцы, а гаспадарчыя
пабудовы размяшчалі ў адну лінію (пагон) за
хатай. У другой палове ХІХ ст. з’явіліся новыя
тыпы сядзібнай планіроўкі: П-падобны, 2-рад-
ны, Г-падобны і з незвязанымі пабудовамі.
Самай старажытнай канструкцыяй будынкаў
была стаўбавая, паступова яе замяніла зрубнае
жыллё, якое ў цяперашні час пераважае ў вёсках.
Для будаўніцтва звычайна выкарыстоўваюць
характэрныя для сярэдняй паласы хвойныя па-
роды дрэў, найбольш часта сасну.
Народныя веды, багаты вопыт, уменні,
творчы падыход да справы дапамагалі выбра-
ць аптымальнае месца жылля (улічваліся
размяшчэнне ў адносінах да бакоў свету, да
сонца, ружа вятроў, грунтавыя воды і інш.).
У сучасных умовах на новым узроўні з улікам
цэлага комплексу фактараў праводзіцца аналіз
будаўнічых праектаў. Пры праектаванні сістэм
інжынерных камунікацый і падрыхтоўцы да
будаўнічых прац выкарыстоўваюцца спецыя-
лізаваныя геаінфармацыйныя сістэмы, што
дазваляе выбраць ўчастак пад будаўніцтва з
улікам аддаленасці ад прамысловых зон, ха-
рактарыстыкі глебы, глыбіні залягання грун-
тавых вод і інш., пазбегнуць памылак пры
праектаванні сетак інжынерных камунікацый
і кіравання, маршрутаў пракладкі трас інжы-
нерных камунікацый [18, с. 241–245].
Тэхніка пабудовы драўлянага дома зведа-
ла немалыя змены. Калі раней (аж да другой
паловы ХХ ст.) будаваў хату звычайна сам
гаспадар, дапамагалі сваякі і суседзі, то ў су-
часны перыяд для будаўніцтва запрашаюць
спецыялістаў-цесляроў. Многія з іх ўтвараюць
брыгады, якія працуюць на спецыялізаваным
прадпрыемстве, маюць тыпавыя праекты на
выбар заказчыка і ўзводзяць дом пад ключ.
Беларускае вясковае жыллё ў абсалютнай
большасці выпадкаў будавалася з круглых
ачышчаных ад кары бярвенняў. Часам буда-
валі з бруса (на поўдні Брэстчыны: Пінскі,
Іваноўскі, Столінскі раёны – жыллё з бру-
са было распаўсюджана найбольш шырока).
Шырока выкарыстоўваўся характэрны для
ўсходніх славян спосаб замацавання вянкоў
хаты ў «чашку» (просты вугал, рускі вугал) з
выступамі бярвення за сцены зруба, так званы
вугал з астаткам. На працягу ХХ ст. пасту-
пова распаўсюджваецца вугал без выступаў
бярвення (чысты, нямецкі вугал) [1, с. 31–
34]. Гэты спосаб злучэння бярвення ў вянок
«хаты» пераважае ў старых будынках. У но-
вым жа драўляным будаўніцтве, асабліва ў
прыгарадах вялікіх гарадоў, аднаўляецца
«просты вугал», які ў цяперашні час лічыцца
больш прэстыжным, модным. На думку забу-
доўшчыкаў, злучэнне бярвення ў просты вугал
лепш утрымлівае цяпло і мае сваю непаўтор-
ную эстэтыку [1, с. 31–34]. Спачатку рубяць
сцены і адначасова ўразаюць уваходныя дз-
веры і аконныя праёмы (Падруб ды й наруб і
сярэдзіну вон, то й сцяна будзе). Шчыліны па-
між вянкамі запаўняюць мохам або ільняным
пакуллем. Швы латаюць адмысловым герме-
тыкам. У праёмы дзвярэй і вокнаў ўстаўляю-
ць вокны і дзверы прамысловай вытворчасці
і запеніваюць іх. Бярвёны звонку і ўнутры
апрацоўваюць антысептыкам. Сучаснае жыл-
лё будуецца на трывалых, так званых істужач-
ных, універсальных падмурках, якія дазва-
ляюць арганізаваць паўнавартасны склеп ці
цокальны паверх, правесці якаснае ўцяпленне
падлогі, зручна размясціць усе інжынерныя
камунікацыі.
Дах ўяўляе сабой верхнюю і вельмі важную
частку жылля («Свая страха – свая ўцеха»,
«Дай, Божа, адзежку шытую, а хату крытую»)
[19, с. 209–212], па народных уяўленнях, яна
агароджвае «сваю» засвоеную прастору ад
www.etnolog.org.ua
ІМ
ФЕ
72
ISSN 01306936 * Народ На творчість та етНоЛоГія* 2/2018
знешняга, «чужога». У сучасны перыяд у знак
завяршэння будаўніцтва новага сядзібнага
дома па традыцыі на канёк змяшчаюць вянок
з палявых кветак: «Апошні канёк паклалі і ад-
разу ж павесілі вянок, яшчэ даху не было. Дом
гатовы. Рабілі гэта для таго, каб у хаце было
багацце, і навальніца, каб не ўдарыла ў дом»
(служачая, 56 гадоў, г. Наваполацк, 2008 г.).
Цесляры са Смаргонскага раёна па завяршэн-
ні будаўніцтва дома ў в. Навасёлкі Мінскага
раёна на вільчык прыбілі невялікі шост (1,5 м)
з папярочнай планкай і на гэты крыжык па-
весілі вянок. Была вясна і вянок сплялі з га-
лінак бэзу і кветак дзьмухаўца. Патлумачылі
гаспадыні, што яны заўсёды так робяць (як іх
дзяды і прадзеды рабілі): «вяночак служыць
абярэгам ад злых сіл, каб у хаце былі дабра-
быт, багацце» (служачая, 65 гадоў, 2015 г.).
Самым распаўсюджаным матэрыялам для
пакрыцця даху ў сельскай хаце з’яўляецца
шыфер, сучасныя бітумныя дахавыя матэрыя-
лы, металадахоўка. Згодна палявых назіран-
няў, матэрыял пакрыцця нярэдка выступае
паказчыкам заможнасці гаспадароў: больш
прэстыжнымі (элітнымі) лічацца керамічная
чарапіца, сланцавы і медны дах (апошні час-
цей выкарыстоўваецца пры будаўніцтве хра-
маў), гнуткая бітумная чарапіца. Зноў вярта-
юцца, уваходзяць у моду экалагічна чыстыя
дахі з асінавай і дубовай драніцы, гонты, ча-
ротавы, саламяны дах, асабліва ў аграсядзібах
і ў прыгарадных вёсках. Для беларускіх вёсак
характэрны пераважна двухсхільны дах, рад-
зей сустракаюцца трохсхільныя і чатырохсхі-
льныя, апошнія яшчэ адзначаны ў старых
пабудовах на поўдні Гомельскай вобласці.
У 1960–1970-я гады пры ўзвядзенні ў сёлах
адміністрацыйных будынкаў, школ, вакзалаў,
Палацаў культуры сталі выкарыстоўваць пе-
раважна плоскую форму даху, аднак яна не
апраўдала сябе, паколькі не ўлічваліся аса-
блівасці беларускага клімату. У цяперашні час
у Рэспубліцы Беларусь пры рэканструкцыі
гэтых будынкаў зноў пераходзяць да скатнага
даху з пакрыццём новымі каляровымі даха-
вымі матэрыяламі. У новых дамах паддашка-
вае памяшканне (мансарда) ўладкоўваецца
пад спальныя або гасцявыя пакоі з вокнамі і
выхадам на балкон.
Для беларусаў важнай задачай застаец-
ца уцяпленне дома да зімы. Для ўцяплення
жылля, як і раней, робяць двайную падлогу:
унізе чорную (чарнавую) з уцяпляльнікам,
пакрытым плёнкай, а зверху чыстую падлогу,
звычайна драўляную, якая шліфуецца і па-
крываецца лакам. Але даволі часта драўляны
пол фарбуюць. Сучаснымі матэрыяламі
ўцяпляюць дах. Шырокае распаўсюджванне
атрымала дэкаратыўная ашалёўка сцен, фран-
тона вагонкай і сайдынгам, з выкарыстаннем
колеру ў народнай архітэктуры: фарбуюцца
франтон, сцены дома, яго асобныя дэталі:
аконныя ліштвы, дзверы. У новых і старых
дамах для ўцяплення ўстаўляюцца пластыка-
выя, драўляныя вокны з падвойным або на-
ват патройным шклом. З’явіліся новыя віды
уцяпляльнікаў – мінеральная вата (камен-
ная базальтавая) або на аснове шкловалак-
на ў плітах і рулонах, пліты пенаполісцерола.
Найбольш экалагічнымі відамі уцяпляльнікаў
лічацца керамзіт, пенашкло, экавата (вырабле-
ная з макулатуры), уцяпляльнікі на аснове
арганічных валокнаў (з лёну, какоса, коркі),
драўняных валокнаў. Распаўсюджванне ат-
рымлівае новая канцэпцыя ўзаемадзеяння
чалавека з жыллёвай прасторай – «разумны
дом», калі чалавек адной камандай задае па-
жаданую абстаноўку, а аўтаматыка з улікам
знешніх і ўнутраных фактараў забяспечвае
рэжым працы інжынерных сістэм або асобных
тэхнічных прылад [23, с. 228–233].
Традыцыйная драўляная разьба ўпрыгож-
вае ліштвы вокнаў, аканіцы, вуглы, франтон,
вароты. У архітэктурным дэкоры галоўны ак-
цэнт пераносіцца на ліштвы, у першую чаргу
надаконные дошкі (у Ветцы іх называюць ка-
роны). Традыцыйнай культуры гэтага рэгіёну
ўласцівыя арнаментыка з салярнымі разеткамі
і паўкольцамі, востраканцовымі і рамбічнымі
абярэгамі – «стрэламі», стылізаванымі зоамор-
фнымі і антрапаморфнымі фігурамі. У цэлым
ўсходнія рэгіёны рэспублікі выдзяляюцца бо-
www.etnolog.org.ua
ІМ
ФЕ
73
Розвідки та матеріали
льш багатай і разнастайнай архітэктурнай раз-
ьбой. Характэрна, што і ў пабудовах з новых
матэрыялаў часам захоўваецца традыцыйны
самабытны стыль архітэктуры. Традыцыйная
драўляная разьба ўпрыгожвае ліштвы вокнаў,
аканіцы, франтон, вароты, у арнаменце якіх
маюць месца геаметрычныя і раслінныя ўзоры,
зоаморфныя і антрапаморфныя фігуры.
Вясковыя хаты сталі больш прасторнымі
і высокімі, іх плошча перавышае 60 кв м,
а вышыня ад падлогі да столі дасягае 3 м.
Новыя тэндэнцыі з’явіліся і ў афармленні
прысядзібных участкаў. У асобных сельскіх
населеных пунктах, дзе атрымаў развіццё
экалагічны турызм, і прыгарадных зонах вя-
лікіх гарадоў, у аграгарадках пачалі актыўна
выкарыстоўвацца элементы ландшафтнага ды-
зайну і малыя архітэктурныя формы (альтанкі,
навесы, дэкаратыўныя студні, альпійскія горкі,
газоны, дэкаратыўныя вадаёмы, скульптуры).
У той жа час працягваецца традыцыя разбіва-
ць перад домам кветнік з кветкамі, ягаднікамі,
дэкаратыўнымі і фруктовымі дрэвамі.
У сувязі з павышэннем культурных патрэ-
баў сельскай насельніцтва ў дачыненні да
паўсядзённага побыту адбываецца інтэнсіў-
ная трансфармацыя інтэр’еру. Традыцыйнае
дзяленне прасторы ў жылым памяшканні за-
мяняюць пакоі, якія маюць пэўнае функцыя-
нальнае прызначэнне. Звычайна вылучаюць
гасціную (зала), кухню, спальню і дзіцячы па-
кой. Гасцёўня служыць для адпачынку сям’і,
прыёму гасцей. У вясковай хаце па традыцыі
вылучаюць чырвоны кут (кут, покут, поку-
ць) – самае пачэснае месца ў жыллі. Тут раз-
мяшчаюцца іконы, упрыгожаныя ручнікамі,
і стол. Часта побач з абразамі знаходзяцца
фатаграфіі членаў сям’і – дзяцей, бацькоў,
бабуль і дзядуляў. За абразамі захоўваюць
грамнічныя свечкі і асвячоную ў царкве вярбу
як абярэг. На святочным застоллі бліжэй да
чырвонага кута усаджваюць самых ганаровых
гасцей, а на вяселлі – маладых.
У сучасным сядзібным доме, катэджы
афармленне інтэр’еру не саступае гарадскому.
Неад’емнымі атрыбутамі жылой прасторы ста-
лі тэлевізар, кампутар, музычны і відэацэнтр,
хатняя бібліятэка.
Хоць тып традыцыйнай планіроўкі сёння
парушаны, руская печ працягвае існаваць у вяс-
ковай хаце ў асноўным у невялікіх вёсках. Яна
знаходзіцца ў кухні. Маладыя сем’і замяняюць
печы плітамі звычайна з ляжанкай і сушкай.
Шчыт (грубку, печ) у зале робяць з цэглы і абк-
ладваюць каляровай керамічнай пліткай. Раней
печ часта апраналі ў сталёвы «кажух». У апош-
нія дзесяцігоддзі ўсё шырэй для падрыхтоўкі
ежы выкарыстоўваюцца электрычныя і газавыя
пліты. Сям’і ў добраўпарадкаваных сядзібных
дамах забяспечаны цэнтральным ацяпленнем,
газам, іншымі сучаснымі выгодамі. Разам з
тым частка сельскіх жыхароў зноў пераарыен-
тавалася на пячное, не адмаўляючыся і ад газа-
вага ацяплення жылля.
Ва ўтылітарным і эстэтычным напаўнен-
ні сельскага інтэр’еру жыхары арыентуюцца
на мэблю прамысловай вытворчасці, пера-
важна беларускіх мэблевых прадпрыемстваў,
купляюць камплекты кухняў, спальныя гарні-
туры, мэблю для залы. Разам з тым у асобных
гаспадароў, асабліва ў аграсядзібах, можна ўба-
чыць мэблю ручной працы з дрэва, а таксама
плеценую з лазы, якая зноў уваходзіць у моду.
Кожная гаспадыня па меры матэрыяльных
магчымасцяў, густу і разумення прыгажосці
ўпрыгожвае сваё жыллё («Наша горніца з Бо-
гам не спорніцца»), стварае асаблівы мікраклі-
мат у духоўным і матэрыяльным жыцці сям’і.
Сцены, як правіла, абклейваюць шпалерамі,
столі ў традыцыйнай хаце абшываюць драў-
нянавалакністымі плітамі, афарбоўваюць у
светлыя колеры. На падаконніках вырошчваю-
ць кветкі: фіялкі, герані, кактусы, алое і іншыя.
Характэрна, што ва ўнутранай планіроўцы
сельскага жылля ў большай ступені, чым
гарадскога, захоўваюцца традыцыі: раз-
мяшчэнне прадметаў, афармленне інтэр’ера.
У некаторых вясковых дамах па цяперашні
дзень стаіць ткацкі станок («кросны»), на
якім жанчыны ткуць ручнікі, рознакаляро-
выя «посцілкі», «хадакі» з мэтай ўпрыгож-
вання інтэр’ера.
www.etnolog.org.ua
ІМ
ФЕ
74
ISSN 01306936 * Народ На творчість та етНоЛоГія* 2/2018
У нашым даследаванні вывучалася мер-
каванне насельніцтва аб сельскім жыллёвым
будаўніцтве, стаўленне да розных тыпаў жыл-
ля [5, с. 60, 61]. Большасць рэспандэнтаў ста-
ноўча ацэньваюць жыллёвае будаўніцтва ў
вёсцы, экалагічную чысціню пабудоў, іх сувязь
з прыродай, наяўнасць у новых дамах элемен-
таў народнага дэкору, гарадскіх выгод. Больша-
сці сельскіх жыхароў Віцебшчыны падабаецца
вясковае жыццё. Шэсць з дзесяці з іх выбралі
жыццё ў вёсцы, прычым часцей за ўсё ў невя-
лікім селішчы, каб весці сваю гаспадарку і каб
«ніхто ня замінаў». Кожны чацвёрты (больш
маладога ўзросту) пры магчымасці перасяліўся б
у горад. Многія аддаюць перавагу драўлянай
аднапавярховай хаце з гаспадарчымі пабудовамі
(53,2 %). Маладзейшыя рэспандэнты аддаюць
перавагу катэджам. Вось некаторыя выказванні
вяскоўцаў: «Усё падабаецца ў вёсцы, у горадзе
не люблю. Паветра, зямля каля цябе. У горадзе
і хвілінкі не магу пражыць» (пенсіянерка, 76 га-
доў, в. Мураўшчына, Полацкі раён); «У сельс-
кай мясцовасці ціха, спакойна. Люблю прыроду.
Салавей спявае, зязюля кукуе» (пенсіянерка,
61 год, в. Кублішчына, Міёрскі раён). Вяскоўцы
з Панямоння, калі б у іх была магчымасць вы-
бару, таксама засталіся б вернымі «роднаму
куту», жадалі жыць у аграгарадку (41,8 %) або
ў невялікім селішчы (25,4 %). Кожны пяты з
іх (22,4 %) марыць пра жыццё ў горадзе. Га-
раджане арыентуюцца на ўжо ўстояны гарадскі
побыт (68,9 %). Некаторыя лічаць, што маглі б
жыць у аграгарадку (12,3 %) або ў невялікім
селішчы. «У нас у Бярозаўцы ёсць і прыватны
сектар, і шматпавярховыя дамы. На беразе Нё-
мана будуюць свае дамкі і лазні. Турыстаў зап-
рашаюць. Нават замежнікі прыязджаюць. Ім
падабаецца прырода, паветра, пікнікі, экскурсіі,
рыбалка, паходы ў лес за грыбамі» (адміністра-
тар гасцініцы, г. Ліда). «Калі зарплата добрая
і ёсць жыллё, то і ў сяле можна жыць. Вёска
Крукава – аграгарадок. Хацела б жыць у агра-
гарадку, аднак усё ўпіраецца ў працу і яе аплату.
Падабаецца мне дом катэджнага тыпу, важна
каб былі гаспадарчыя будынкі з сараямі і ве-
ранда» (рабочая, 49 гадоў, сярэдняя адукацыя,
г. Ліда); «Калі ў горадзе жыць, то мала фізічнай
працы, у сельскай мясцовасці необходна шмат
працаваць, асабліва фізічна і гэта вельмі добра.
Больш чыстае паветра, шмат зеляніны, экало-
гія лепш. У сельскай мясцовасці шмат пажылых
людзей. Хацеў бы жыць і ў горадзе, і ў вёсцы
ў традыцыйным драўляным доме» (майстар,
69 гадоў, г. Віцебск). Многія сённяшнія гара-
джане адчуваюць настальгію па сваёй малой
радзіме, імкнуцца наведваць сваіх бацькоў,
дапамагаюць ім у пасадцы і ўборцы ўраджаю.
«У вёсцы мае карані, падабаецца мне там, цяг-
не туды, хачу на адпачынак у вёску» (санітарка,
41 год, г. Наваполацк).
У памяці апытаных захаваліся традыцыі,
звязаныя з будаўніцтвам: закладка першага
вянка (23,4 % рэспандэнтаў), «талака» ва ўз-
вядзенні хаты (16 %), даху (10,5 %), уваход-
зіны («улазины») (60,8 %). «На вокнах буслоў
дзядуля змайстраваў, каб у хаце была дружба
і любоў. На шафе было два пеўніка, каб буд-
зілі рана ўставаць. На наваселле спачатку ката
запускалі ў дом, затым самі заходзілі. А праз
два тыдні ўваходзіны святкавалі» (служачая,
56 гадоў, г. Наваполацк).
За апошнія пяць год (2010–2015) адток
сельскага насельніцтва ў гарады зменшыўся.
Амаль у два разы знізілася сальда міграцыі
вёска – горад. Прыкметна ажывіўся працэс
міграцыі з гарадоў у вёскі як былых сельскіх
жыхароў, так і карэнных гараджан. Першыя з
іх вяртаюцца ў бацькоўскія гнёзды, рамантую-
ць ці будуюць новыя сядзібы. Гараджане ку-
пляюць дамы ў вёсках, асобныя з іх набываюць
разбураныя маёнткі, фальваркі і ўзнаўляюць іх.
2018 год абвешчаны ў Рэспубліцы Беларусь
Годам малой радзімы, што, несумненна, выма-
гае любові кожнага жыхара краіны да роднай
зямлі, няспынных клопатах аб ёй.
Пад уздзеяннем сацыяльна-эканаміч-
ных працэсаў, урбанізацыі, міграцыі істотна
змянілася традыцыйная сістэма рассялення,
тыпы сядзібаў. Жыллё беларусаў з’яўляецца
важнай часткай сістэмы жыццезабеспячэння
народа. З ім звязаны цэлы комплекс абрадаў,
звычаяў, светапоглядных уяўленняў.
www.etnolog.org.ua
ІМ
ФЕ
75
Розвідки та матеріали
1. Беларускае народнае жыллё / [Э. Р. Сабален-
ка і інш.] ; рэд. В. К. Бандарчык. – Мінск : Навука
і тэхніка, 1973. – 125 с.
2. Беларусы. Т. 2 : Дойлідства / [А. І. Лакот-
ка]. – Мінск : Тэхналогія, 1997. – 389 с.
3. Государственная программа возрождения и
развития села на 2005–2010 годы. – Минск : Бела-
русь, 2005. – 94 с.
4. Жучкевич В. А. Краткий топонимический
словарь Белоруссии / В. А. Жучкевич. – Минск :
Изд-во БГУ, 1974. – 448 с.
5. Касперович Г. И. Традиции в поселениях,
жилищной и хозяйственной застройке // Кто жи-
вет в Беларуси /А. Вл. Гурко [и др.]. – Минск : Бе-
ларус. навука, 2012. – С. 48–61.
6. Крылова Е. В роду не без поместья // Мін-
ская праўда. – 2017. – 18 ліпеня. – С. 1, 9.
7. Лемцюгова В. П. Тапонімы распавядаюць:
навукова-папулярныя эцюды. – Мінск :
Літаратура і мастацтва, 2008. – 416 с.
8. Локотко А. И. Белорусское народное зодче-
ство XIX–ХХ в. // А. И. Локотко. – Мінск : Навука
і тэхніка, 1991. – 286 с.
9. Локотко А. И. Поселения, постройки, архи-
тектурные традиции // Белорусы. – Москва : Нау-
ка, 1998. – С. 223–287.
10. Малков И. И. Архитектура белорусского
села: традиции, современное состояние. Пер-
спективы / И. И. Малков, И. Г. Малков. – Гомель :
Бел ГУТ, 2016. – 146 с.
11. Малков И. И. Архитектурно-планиро-
вочная структура агрогородков – отражение
преемственности традиций и новых социально-
экономических условий // Вестник Брестского
государственного технического университета. –
2008. – № 1. – С. 15–19.
12. Назвы населеных пунктаў Рэспублікі
Беларусь: Брэсцкая вобл. : нармат. давед. /
І. А. Гапоненка і інш. ; пад рэд. В. П. Лемцюговай. –
Мінск : Тэхналогія, 2010. – 319 с.
13. Назвы населеных пунктаў Рэспублікі
Беларусь: Віцеб вобл. : нармат. давед. /
У. М. Генкін, І. Л. Капылоў, В. П. Лемцюгова ;
пад рэд. В. П. Лемцюговай. – Мінск : Тэхналогія,
2009. – 669 с.
14. Назвы населеных пунктаў Рэспублікі
Беларусь: Гомел. вобл. : нармат. давед. /
Н. А. Багамольнікава [і інш.] ; пад агул. рэд.
В. П. Лемцюговай. – Мінск : Тэхналогія, 2006. –
382 с.
15. Назвы населеных пунктаў Рэспублікі
Беларусь: Гродзен. вобл. : нармат. давед. /
І. А. Гапоненка, В. П. Лемцюгова, Л. Л. Янушкевіч
і інш. ; пад рэд. В. П. Лемцюговай. – Мінск :
Тэхналогія, 2004. – 471 с.
16. Назвы населеных пунктаў Рэспублікі
Беларусь: Магіл. вобл. : нармат. давед. /
І. А. Гапоненка, В. П. Лемцюгова, І. М. Шаруха
і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. – Мінск :
Тэхналогія, 2007. – 407 с.
17. Назвы населеных пунктаў Рэспублікі
Беларусь: Мін. вобл. : нармат. давед. /
І. А. Гапоненка, І. Л. Капылоў, В. П. Лемцюгова
і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. – Мінск :
Тэхналогія, 2003. – 605 с.
18. Перспективы развития новых технологий
и подготовка инженерных кадров Республики
Беларусь: сборник трудов XVI международного
научно-методического семинара / под общ. ред.
П. С. Пойты, В. В. Тура. – Брест : БрГТУ, 2009. –
Ч. 2. – 302 с.
19. Прыказкі і прымаўкі ў дзвюх кнігах. Кн. 1. /
рэд. А. С. Фядосік. – Мінск : Навука і тэхніка,
1976. – 560 с.
20. Сельское хозяйство Республики Беларусь :
стат. сборник. – Минск, 2016. – 229 с.
21. Сергачев С. А. Народное зодчество Бе-
ларуси / С. А. Сергачев. – Минск : Беларуская
энцыклапедыя ім. П. Броўкі, 2015. – 559 с.
22. Статистический ежегодник Республики
Беларусь, 2016. – Минск, 2016. – 518 с.
23. Шило И. Н. Интеллектуальные технологии
в агропромышленном комплексе / И. Н. Шило,
Н. К. Толочко, Н. Н. Романюк, С. О. Нукешев. –
Минск : БГАТУ, 2016. – 336 с.
Літаратура
Summary
The article considers changes in rural settlements and types of dwelling in the Republic of Belarus.
A brief analysis of origins and historical development of the main types of settlements enabled the authoress to
show preservation and continuity in fundamental elements of the Belarusian material culture. The authoress
mainly describes modern settlements (their placement, sizes, types according to population amount, and
layout).
www.etnolog.org.ua
ІМ
ФЕ
76
ISSN 01306936 * Народ На творчість та етНоЛоГія* 2/2018
The article characterizes new types of settlement – rural estates (about 1500 rural estates have received
the status of rural settlements); agro-estates (there are 2263 agro-estates operating in Belarus, with more
than 300 thousand tourists visiting them anniversarily); family estates (there are some 500 families setting
up their family estates); farm estates, ecological settlements, as well as their role in today’s ethno-cultural
processes.
The article notes that the basic principle of a rural settlement planning solution is the functional usage
of premises, divided into two zones: a residential district and a production area. A rural settlement’s centre
usually comprises administrative buildings, educational, cultural and health-care facilities, shopping centres,
and religious buildings. A great role in public policy of rural settlements’ beautification is given to the social
sphere, including the housing development (for instance, 1,511,000 m² of habitation (or 5.3 flats per 1,000
population) were built in rural settlements in 2015). The dwellings built by estates should have indispensable
outer utility and auxiliary rooms, plots of land supplied with necessary engineering infrastructure (gas,
running water, electricity). Manufacturing facilities of agro-industrial complexes are placed beyond the
borders of rural settlements. Work on renovating and updating the operating facilities, as well as building
the new ones, is being carried out at present.
The article also shows changes in Belarusian housing development (its constituent parts), including
the usage of building materials and constructions, dwelling arrangement and beautification, decoration
of plots of land (the usage of elements of landscape design and small architectural forms), and interior
peculiar features. Based on poll data, the article shows population’s current attitudes towards new types
of dwelling
Keywords: settlements, types of settlement, agricultural settlements, family estates, agricultural estates,
resettlement, dwelling, peculiar features of interior design.
www.etnolog.org.ua
ІМ
ФЕ
|