Проблеми дослідження і збереження пам'яток історії та культури в Україні
Gespeichert in:
| Datum: | 2003 |
|---|---|
| Hauptverfasser: | , |
| Format: | Artikel |
| Sprache: | Ukrainian |
| Veröffentlicht: |
Інститут історії України НАН України
2003
|
| Schriftenreihe: | Український історичний журнал |
| Schlagworte: | |
| Online Zugang: | https://nasplib.isofts.kiev.ua/handle/123456789/204850 |
| Tags: |
Tag hinzufügen
Keine Tags, Fügen Sie den ersten Tag hinzu!
|
| Назва журналу: | Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| Zitieren: | Проблеми дослідження і збереження пам'яток історії та культури в Україні / В.О. Горбик, Г.Г. Денисенко // Український історичний журнал. — 2003. — № 3. — С. 143-151. — Бібліогр.: 43 назв. — укр. |
Institution
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine| id |
nasplib_isofts_kiev_ua-123456789-204850 |
|---|---|
| record_format |
dspace |
| spelling |
nasplib_isofts_kiev_ua-123456789-2048502025-07-31T00:02:06Z Проблеми дослідження і збереження пам'яток історії та культури в Україні Горбик, В.О. Денисенко, Г.Г. Пам’ятки історії та культури 2003 Article Проблеми дослідження і збереження пам'яток історії та культури в Україні / В.О. Горбик, Г.Г. Денисенко // Український історичний журнал. — 2003. — № 3. — С. 143-151. — Бібліогр.: 43 назв. — укр. 0130-5247 https://nasplib.isofts.kiev.ua/handle/123456789/204850 uk Український історичний журнал application/pdf Інститут історії України НАН України |
| institution |
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| collection |
DSpace DC |
| language |
Ukrainian |
| topic |
Пам’ятки історії та культури Пам’ятки історії та культури |
| spellingShingle |
Пам’ятки історії та культури Пам’ятки історії та культури Горбик, В.О. Денисенко, Г.Г. Проблеми дослідження і збереження пам'яток історії та культури в Україні Український історичний журнал |
| format |
Article |
| author |
Горбик, В.О. Денисенко, Г.Г. |
| author_facet |
Горбик, В.О. Денисенко, Г.Г. |
| author_sort |
Горбик, В.О. |
| title |
Проблеми дослідження і збереження пам'яток історії та культури в Україні |
| title_short |
Проблеми дослідження і збереження пам'яток історії та культури в Україні |
| title_full |
Проблеми дослідження і збереження пам'яток історії та культури в Україні |
| title_fullStr |
Проблеми дослідження і збереження пам'яток історії та культури в Україні |
| title_full_unstemmed |
Проблеми дослідження і збереження пам'яток історії та культури в Україні |
| title_sort |
проблеми дослідження і збереження пам'яток історії та культури в україні |
| publisher |
Інститут історії України НАН України |
| publishDate |
2003 |
| topic_facet |
Пам’ятки історії та культури |
| url |
https://nasplib.isofts.kiev.ua/handle/123456789/204850 |
| citation_txt |
Проблеми дослідження і збереження пам'яток історії та культури в Україні / В.О. Горбик, Г.Г. Денисенко // Український історичний журнал. — 2003. — № 3. — С. 143-151. — Бібліогр.: 43 назв. — укр. |
| series |
Український історичний журнал |
| work_keys_str_mv |
AT gorbikvo problemidoslídžennâízberežennâpamâtokístoríítakulʹturivukraíní AT denisenkogg problemidoslídžennâízberežennâpamâtokístoríítakulʹturivukraíní |
| first_indexed |
2025-11-24T07:10:01Z |
| last_indexed |
2025-11-24T07:10:01Z |
| _version_ |
1849654720531005440 |
| fulltext |
ÏÀ Ì’ß Ò ÊÈ ²Ñ ÒΠв¯
ÒÀ ÊÓËÜÒÓÐÈ
Â. Î. ÃÎÐÁÈÊ (Êè ¿â), Ã. Ã. ÄÅÍÈÑÅÍÊÎ (Êè ¿â)
ÏÐÎÁËÅÌÈ ÄÎÑ˲ÄÆÅÍÍß
² ÇÁÅÐÅÆÅÍÍß ÏÀ Ì’ß ÒÎÊ ²Ñ ÒΠв¯
ÒÀ ÊÓËÜÒÓÐÈ Â ÓÊÐÀ ̄ Ͳ
Òðè âà ëèì ³ ñêëà ä íèì áóâ øëÿõ óêðà ¿í ñü êî ãî íà ðî äó äî íå çà ëå æ íî ñ ò³.
Ñòà íî â ëåí íÿ Óêðà ¿ íè ÿê íå çà ëå æ íî¿ äåð æà âè íà êëà äຠíà íå¿ â³ä ïî â³ äàëü -
í³ñòü çà äî ëþ ñà ìî áó ò í³õ ³ñ òî ðè ÷ íèõ ðå ë³ ê â³é ð³ ç íèõ ÷à ñ³â ³ íà ðî ä³â, ùî
çíà õî äÿ òü ñÿ íà ¿¿ òå ðè òî 𳿠³ º íå â³ä’ºì íîþ ÷à ñ òè íîþ ñâ³ òî âî¿ êóëü òó ð íî¿
ñêà ð á íè ö³. ³ä çáå ðå æåí íÿ ïà ì’ÿ òîê ð³ ç íèõ åïîõ ³ ïå ð³ î ä³â çà ëå æèòü ïî â -
íî òà é îá’ºê òè â í³ñòü âè ñâ³ ò ëåí íÿ ³ñ òî ð³¿. Ñòà â ëåí íÿ äî ïà ì’ÿ òîê — ïî êà ç -
íèê öè â³ ë³ çî âà íî ñ ò³ ñó ñ ï³ ëü ñ ò âà, ðî çó ì³í íÿ ãëè áèí íèõ òåí äå í ö³é ó ðîç âè -
ò êó êóëü òó ðè.
Ïà ì’ÿ ò êè ³ñ òî 𳿠òà êóëü òó ðè — çíà ÷ íèé ³ ñâîº ð³ ä íèé ïëàñò êóëü òó ð íî¿
ñïà ä ùè íè, ë³ òî ïèñ æèò òÿ íà ðî ä³â, ñâ³ä ÷åí íÿ ¿õ ñà ìî áó ò íüî ãî ðîç âè ò êó.
Âò³ ëþ þ ÷è â ñî á³ äî ñâ³ä, æèò òº â³ òà åñ òå òè ÷ í³ ³äå à ëè ð³ ç íèõ ïî êî ë³íü, âî íè
ÿâ ëÿ þòü ñî áîþ ñïðà â æ íþ åí öè ê ëî ïå ä³þ ï³ çíàí íÿ ìè íó ëî ãî ³ ñó ÷à ñ íî ãî.
Çà çà ãàëü íîþ ê³ëü ê³ ñ òþ ïà ì’ÿ òîê, íà ÿâ í³ ñ òþ øå äå â ð³â êóëü òó ðè Óêðà ¿ íó
áåç ïå ðå á³ëü øåí íÿ ìî æ íà â³ä íå ñ òè äî êðà ¿í ç áà ãà òîþ ³ñ òî ðè êî- êóëü òó ð -
íîþ ñïà ä ùè íîþ. Çã³ ä íî ³ç Çà êî íîì “Ïðî îõî ðî íó êóëü òó ð íî¿ ñïà ä ùè íè”
(2000 ð.), äî îñòàí íüî¿ íà ëå æàòü íå ðó õî ì³ ïà ì’ÿ ò êè — ðîç òà øî âà í³ ïðî ñ òî
íå áà ìà òå ð³ àëü í³ îá’ºê òè ³ ëî êà ë³ çî âà í³ òå ðè òî ð³¿, ùî º ðå àëü íè ìè ñâ³ä êà -
ìè ³ñ òî ðè ÷ íèõ ïî ä³é òà ÿâèù. Ðó õî ì³ ïà ì’ÿ ò êè ³ñ òî 𳿠òà êóëü òó ðè — ïè ñå -
ì í³ é ðå ÷î â³ — çáå ð³ ãà þ òü ñÿ â àð õ³ âàõ, á³á ë³î òå êàõ ³ ìó çå ÿõ. ¯õ îõî ðî íà òà
çáå ðå æåí íÿ ðå ãó ëþ þ òü ñÿ â³ä ïî â³ ä íî Çà êî íî äàâ ñ ò âîì ïðî ìó çåé íó é àð õ³ â -
íó ñïðà âó.
Ó ôîí äàõ 550 çà ãàëü íî äåð æà â íèõ, ðå ñ ïó á ë³ êàí ñü êèõ òà ì³ ñ öå âèõ ìó çå -
¿â çáå ð³ ãà º òü ñÿ ïî íàä 8 ìëí ðóõîìèõ ïà ì’ÿ òîê óñ³õ âè ä³â ³ òè ï³ â 1.  Óêðà ¿ í³
1399 íà ñå ëå íèõ ïóí ê ò³â òà ïî íàä 8 òèñ. ñ³ë, 1020 ïàðê³â ñòà íî â ëÿòü ³ñ òî ðè -
êî- àð õ³ òå ê òó ð íó é êóëü òó ð íó ö³í í³ ñ òü 2, íà ë³ ÷ó º òü ñÿ áëè çü êî 150 òèñ. ïà -
ì’ÿòîê àð õå î ëî 㳿, ³ñ òî ð³¿, àð õ³ òå ê òó ðè ³ ì³ ñ òî áó äó âàí íÿ, ìî íó ìåí òàëü íî ãî
ìè ñ òå ö ò âà 3. Áà ãà òî ç íèõ ìà þòü çà ãàëü íî äåð æà â íå çíà ÷åí íÿ, íàé á³ëüø âè -
äà ò í³ — ñî áîð ñâ. Ñîô³¿ ³ àí ñàìáëü áó ä³ âåëü Êè º âî- Ïå ÷åð ñü êî¿ ëà â ðè,
âêëþ ÷å í³ äî Ñïè ñ êó âñå ñâ³ ò íüî¿ êóëü òó ð íî¿ ñïà ä ùè íè ÞÍÅÑÊÎ.  ãðó ä í³
1998 ð. äî öüî ãî Ñïè ñ êó âíå ñå íî ³ñ òî ðè ÷ íèé àð õ³ òå ê òó ð íî- ì³ ñ òî áó ä³ â íèé
êîì ïëåêñ öåí ò ðàëü íî¿ ÷à ñ òè íè Ëüâî âà ðà çîì ç ãî ðîþ Âè ñî êèé Çà ìîê ³ àí -
ñà ì á ëåì ñî áî ðó ñâ. Þðà çà ãàëü íîþ ïëî ùåþ 120 ãà 4. Êàí äè äà òîì íà âêëþ -
÷åí íÿ äî ðå º ñ ò ðó ïà ì’ÿ òîê âñå ñâ³ ò íüî ãî çíà ÷åí íÿ º âè äà ò í³ ïà ì’ÿ ò êè Êà -
ì’ÿ í öÿ- Ïî ä³ëü ñü êî ãî, ïîñòຠïè òàí íÿ ïðî â³ä íå ñåí íÿ äî ö³ º¿ êà òå ãî 𳿠³
ïà ì’ÿ òîê Õåðñî íå ñó Òà â ð³é ñü êî ãî ó ì. Ñåâàñòîïîëü 5.
Îõî ðî íà ³ çáå ðå æåí íÿ ïà ì’ÿ òîê â Óêðà ¿ í³ ìຠäà â í³ òðà äè ö³¿. Ç ÷à ñ³â
Êè ¿â ñü êî¿ Ðó ñ³ â³ äî ì³ ç³ áðàí íÿ ³ñ òî ðè ÷ íèõ ðå ë³ ê â³é, ðó êî ïè ñ íèõ êíèã, êàð -
òèí, âè äà ò í³ àð õ³ òå ê òó ð í³ ñïî ðó äè. Çíà ÷ íèé âíå ñîê ó äî ñë³ äæåí íÿ ³ çáå ðå -
æåí íÿ êè ¿â ñü êèõ ñòà ðî æè ò íî ñ òåé çä³é ñ íèâ âè çíà ÷ íèé öå ð êî â íèé ³ êóëü òó ð -
íèé ä³ ÿ÷, êè ¿â ñü êèé ìè ò ðî ïî ëèò Ïåòðî Ìî ãè ëà. Ç ³í³ ö³ à òè âè ìè ò ðî ïî ëè òà ó
1630-õ ðð. ïðî âî äè ëè ñÿ ðî áî òè ïî â³ä íî â ëåí íþ ñòà ðî äà â í³õ áó ä³ âåëü. Ó
ISSN 0130-5247. Óêð. ³ñò. æóðí., 2003, ¹ 3 143
òîé ÷àñ àð õ³ òå ê òîð Î. Ìà í ÷³ í³, ÿêèé ïå ðå áó âàâ íà ñëó æ á³ â êè ¿â ñü êî ãî ìè ò -
ðî ïî ëè òà, â³ä áó äó âàâ Ñî ô³é ñü êèé ñî áîð. Ïå ðå âà æ íî âëà ñ íèì êî ø òîì ìè -
ò ðî ïî ëè òà áó ëî çä³é ñ íå íî ðî áî òè ïî â³ä áó äî â³ öå ð ê âè Ñïà ñà íà Áå ðå ñ òî â³,
Âà ñè ë³â ñü êî¿ (Òðüîõ ñ âÿ òè òåëü ñü êà), Ìè õàé ë³â ñü êî¿ öå ð ê âè Âè äó áè öü êî ãî
ìî íà ñ òè ðÿ, Óñ ïåí ñü êî ãî ñî áî ðó Êè º âî- Ïå ÷åð ñü êî¿ ëà â ðè.  1635 ð. íà ðó ¿ -
íàõ Äå ñÿ òèííî¿ öå ð ê âè áó ëè ïðî âå äå í³ ïåð ø³ â Óêðà ¿ í³ àð õå î ëî ã³ ÷ í³ ðîç -
êî ï êè, ï³ä ÷àñ ÿêèõ áóâ çíàéäå íèé ñàð êî ôàã êè ¿â ñü êî ãî êíÿ çÿ Âî ëî äè ìè -
ðà 6. Íà ì³ ñ ö³ îä íî ãî óö³ ë³ ëî ãî áî êî âî ãî â³ â òà ðÿ Äå ñÿ òèííî¿ öå ð ê âè ó
XVII ñò. áó ëî çâå äå íî äå ðå â’ÿ íó öå ð ê âó íà ÷åñòü ñâ. Ìè êî ëàÿ. Íà ïî â íó
â³ä áó äî âó äðå â íüî ãî õðà ìà ìè ò ðî ïî ëèò çà ïî â³â òè ñÿ ÷ó çî ëî òèõ. Äî -
ñë³ äæåí íÿ Äå ñÿ òèííî¿ öå ð ê âè áó ëî ïðî äîâ æå íî ëè øå â 1828 ð., êî ëè, çà
äî ðó ÷ åí íÿì ìè ò ðî ïî ëè òà ªâ ãå í³ÿ Áî ë õî â³ ò³ íî âà, àð õå î ëîã Ê. Ëî õ âè öü êèé
ïðî â³â àð õå î ëî ã³ ÷ í³ ðîç êî ï êè äðå â íüî ãî ôóí äà ìåí òó. Íî âèé Äå ñÿ òèííèé
Óñ ï³í íÿ Áî ãî ðî äè ö³ Ìè êî ëà ¿â ñü êèé õðàì áóâ óðî ÷è ñ òî îñâÿ ÷å íèé
15 ëèïíÿ 1842 ð. 7 Ïå ðåä ñìåð òþ Ïå ò ðî Ìî ãè ëà ï³ä ïè ñàâ äî êó ìåíò, â ÿêî -
ìó çà ïî â³ äàâ ïî õî âà òè éî ãî â Óñ ïåí ñü êî ìó ñî áî ð³ Êè º âî- Ïå ÷åð ñü êî¿ ëà â -
ðè: “² âñå ìîº ìàé íî, ùî ä³ ñ òà ëî ñÿ â³ä áà òü ê³â, ³ âñå, ùî áó äå ä³ ñ òà âà òè ñÿ
â³ä ïðè áó ò ê³â, îäåð æà íèõ ç äî ðó ÷å íèõ ìå í³ ñâÿ òèõ ì³ñöü, ç ìà º ò ê³â, äëÿ
öüî ãî ïðè çíà ÷å íèõ, â³ä äà âà òè ÷à ñ ò êî âî íà â³ä íî â ëåí íÿ çðóé íî âà íèõ õðà -
ì³â Áî æèõ, â³ä ÿêèõ çà ëè øè ëè ñÿ æà ëþ ã³ ä í³ ðóé íî âè ùà…” 8.
Áà ãà òî çðî áèâ äëÿ ðîç âè ò êó óêðà ¿í ñü êî¿ êóëü òó ðè, ó òî ìó ÷è ñ ë³ äëÿ
çáå ðå æåí íÿ é â³ä áó äî âè ïà ì’ÿ òîê Êè ¿â ñü êî¿ Ðó ñ³ ãå òü ìàí Óêðà ¿ íè ². Ìà çå -
ïà. Ïðî òÿ ãîì 1687—1706 ðð. çà ó÷à ñ òþ ãå òü ìà íà àáî æ éî ãî êî ø òîì â
Óêðà ¿ í³ áó ëî ïî áó äî âà íî àáî ðå ñ òà â ðî âà íî íå ìå í øå 20 âå ëè ÷ íèõ ñïî ðó ä 9.
Íå çâà æà þ ÷è íà òå, ùî ï³ä ÷àñ ðå ñ òà â ðà ö³é íèõ ðî á³ò ïî ðó øó âà ëè ñÿ ïåð â³ ñ -
í³ ñòè ë³ ñ òè ÷ í³ îñî á ëè âî ñ ò³ àð õ³ òå ê òó ð íèõ ïà ì’ÿ òîê, çà âäÿ êè ïðî âå äå íèì
çà õî äàì áó ëè çáå ðå æå í³ äëÿ íà ùàä ê³â âè çíà ÷ í³ ïà ì’ÿ ò êè — Ñî ô³é ñü êèé
ñî áîð, Âè äó áè öü êèé, Êè ðè ë³â ñü êèé, Ìè õàé ë³â ñü êèé Çî ëî òî âåð õèé ìî íà -
ñ òè ð³, à òà êîæ ãî ëî â íèé õðàì Êè º âî- Ïå ÷åð ñü êî¿ ëà â ðè — öå ð ê âà Óñ ï³í íÿ
Áî ãî ðî äè ö³. Íàâ êî ëî Âåð õ íüî¿ ëà â ðè áó ëî çâå äå íî êà ì’ÿ íèé îáî ðîí íèé
ìóð äîâ æè íîþ ïî íàä 1 êì, ç áà ø òà ìè ³ áðà ìà ìè, öå ð ê âó Âñ³õ Ñâÿ òèõ íàä
Åêî íîì ñü êè ìè âî ðî òà ìè ëà â ðè, Ìè ê³ëü ñü êèé â³é ñü êî âèé ñî áîð ó Êè º â³,
Âî ç íå ñåí ñü êó ñî áî ð íó öå ð ê âó â Ïå ðå ÿñ ëà â³ 10.
Âà ãî ìîþ áó ëà ðîëü ó çáå ðå æåí í³ é â³ä áó äî â³ íà ö³ î íàëü íèõ ñâÿ òèíü êè -
¿â ñü êî ãî ìè ò ðî ïî ëè òà Ð. Çàáîðîâñüêîãî. Çà âäÿ êè éî ãî ä³ ÿ ëü íî ñ ò³ ó 30—
40-â³ ðð. XVIII ñò. áó ëî çä³é ñ íå íî ðå êîí ñ ò ðó ê ö³þ ñòà ðî ãî àêà äå ì³ ÷ íî ãî
êîð ïó ñó Êè º âî- Ìî ãè ëÿí ñü êî¿ àêà äå 쳿 íà òå ðè òî 𳿠Áðàò ñü êî ãî Áî ãî ÿ â -
ëåí ñü êî ãî ìî íà ñ òè ðÿ, â³ä íî â ëå íî äçâ³ íè öþ, áó äè íîê ìè ò ðî ïî ëè òà, ìó ðè
íà òå ðè òî 𳿠Ñî ô³é ñü êî ãî ìî íà ñ òè ðÿ. Íà çà ìî â ëåí íÿ Ð. Çàáîðîâñüêîãî ³
ãå òü ìà íà Ä. Àïî ñ òî ëà áó ëà çáó äî âà íà Ïðå î á ðà æåí ñü êà öå ð ê âà â ñ. Âå ëè ê³
Ñî ðî ÷è í ö³ íà Ïî ë òà â ùè í³ — îä íà ç íàé âè äà ò í³ øèõ ïà ì’ÿ òîê ìî íó ìåí -
òàëü íî¿ ìó ðî âà íî¿ àð õ³ òå ê òó ðè é óêðà ¿í ñü êî ãî ìî íó ìåí òàëü íî ãî ìè ñ òå ö ò âà
XVIII ñò., â ÿê³é çíà õî äè â ñÿ ðî äèí íèé ñêëåï ãå òü ìà íà Ä. Àïîñòîëà 11.
Ïî ÷à òîê íà ó êî âî ãî âèâ÷åí íÿ ïà ì’ÿ òîê Êè º âà ïî â’ÿ çà íèé ç ä³ ÿ ëü í³ ñ òþ
àð õå î ëî ãà òà ³ñ òî ðè êà Ì. Áåðë³íñüêîãî íà ïðè ê³ í ö³ XVIII — íà ïî ÷à ò êó
XIX ñò. Êî ðè ñ òó þ ÷èñü âå ëè êèì êî ëîì ïè ñå ì íèõ äæå ðåë, àð õå î ëî ã³ ÷ íè ìè
çíà õ³ä êà ìè, â³í ïåð øèì çðî áèâ ñïðî áó ñè ñ òå ìà òè ÷ íî ãî âè êëà äó ³ñ òî ð³¿
ì³ ñ òà ç õà ðà ê òå ðè ñ òè êîþ éî ãî ïà ì’ÿ òîê. Ì. Áåðë³íñüêèé ïè ñàâ: “ ñî ÷è -
íå íèè ìî åì áî ëüøå ñòà ðà ë ñÿ ÿ óäî â ëå ò âî ðèòü çäå ø íåé ïó á ëè êå è ëþ áè òå -
ëÿì ðîñ ñèé ñ êèõ äðå â íî ñ òåé” 12.
Çà âäÿ êè ïî äâè æ íè öü ê³é ä³ ÿ ëü íî ñ ò³ íà ó êî âèõ òà êóëü òó ð íèõ ä³ ÿ ÷³â,
ì³ ñ öå âèõ àìà òî ð³â ïî ÷à ëî ñÿ âèâ÷åí íÿ ïà ì’ÿ òîê ϳâ äåí íî¿ Óêðà ¿ íè, Êðèì -
ñü êî ãî ï³âîñ ò ðî âà. Óí³ êàëü í³ ïà ì’ÿ ò êè Õåðñî íå ñà, Îëü ⳿, Íå àïî ëÿ Ñê³ô -
Ïàì’ÿòêè ³ñòî𳿠òà êóëüòóðè
144 ISSN 0130-5247. Óêð. ³ñò. æóðí., 2003, ¹ 3
ñü êî ãî, Ôå î äî ñ³¿, Áà ëà ê ëà âè, Áà õ ÷è ñà ðàÿ, Îäå ñè ïðè âåð òà ëè óâà ãó â÷å íèõ,
ìå öå íà ò³â, óñ³õ, õòî ö³ êà âè â ñÿ ³ñ òî ð³ ºþ. Òà âî ä íî ÷àñ éøëî ìà ñî âå çíè ùåí -
íÿ ñòà ðî äà â í³õ ôîð òåöü ³ óêð³ ï ëåíü, ðîç êðà äàí íÿ é ïî ãðà áó âàí íÿ ïà ì’ÿ -
òîê, ùî çìó ñè ëî óðÿä âè ñòó ïè òè íà ¿õ çà õèñò. 4 ëèïíÿ 1822 ð. áó ëî âè äà íî
“Ïîëîæåííÿ Êî ì³ òå òó ̳ í³ ñ ò ð³â ïðî çáå ðå æåí íÿ ïà ì’ÿ òîê ñòà ðî âè íè â
Êðè ìó”, çã³ ä íî ç ÿêèì âïåð øå áó ëî ïðî âå äå íå íà ó êî âå îá ñòå æåí íÿ ïà ì’ÿ -
òîê, ñêëà äå íî ¿õ ðå ºñòð ³ âè çíà ÷å íî ô³ çè ÷ íèé ñòàí òà îá ñÿ ãè íå îá õ³ä íèõ
ðå ñ òà â ðà ö³é íèõ ðî á³ ò 13.
 1826 ð. ðî ñ³é ñü êèé óðÿä âè äàâ óêàç “Ïðî ïî äàí íÿ â³ äî ìî ñ òåé ïðî çà -
ëè ø êè ñòà ðî äà â í³õ ñïî ðóä ó ì³ ñ òàõ ³ çà áî ðî íó ¿õ ðóé íó âàí íÿ”, ÿêèé çî áî -
â’ÿ çó âàâ ì³ ñ öå â³ îð ãà íè âëà äè ïðî âî äè òè çá³ð ìà òå ð³ à ë³â ïðî ñòà ðî äà â í³
ïà ì’ÿ ò êè ϳâ ä íÿ. Ñà ìå çà âäÿ êè ïî äâè æ íè öü ê³é ä³ ÿ ëü íî ñ ò³ íà ó êî âî¿ ³ êóëü -
òó ð íî¿ ãðî ìàä ñü êî ñ ò³ ñòà ëî ìî æ ëè âèì ïðî âå äåí íÿ äî ñë³ äæåíü ³ îõî ðî íè
ïà ì’ÿ òîê ïåð øèõ äåð æà â íèõ óòâî ðåíü íà òå ðå íàõ Óêðà ¿ íè — àí òè ÷íèõ
ì³ ñò- äåð æàâ Îëü ⳿, Õåðñî íå ñà, Ò³ ðè, Áî ñ ïîð ñü êî ãî öàð ñ ò âà, îð ãà í³ çà ö³ÿ
ìó çå ¿â â Îäå ñ³ (1825 ð.) ³ Êåð ÷³ (1826 ð.) 14.
Íà ó êî âà ñè ñ òå ìà òè çà ö³ÿ ïà ì’ÿ òîê ïî ÷è íà º òü ñÿ â ïåð ø³é ïî ëî âè í³
XIX ñò., êî ëè ðîç ãî ð íó ëè ñâîþ äî ñë³ ä íè öü êó ä³ ÿ ëü í³ñòü íà ó êî â³ òî âà ðè ñ ò -
âà, êî ì³ ñ³¿, ãóð ò êè, ùî îá’ºä íó âà ëè â÷å íèõ ³ êðà º ç íà â ö³â- àìà òî ð³â. ×ëå íè
òî âà ðèñòâ ïðî âî äè ëè àð õå î ëî ã³ ÷ í³ ðîç êî ï êè, îá ñòå æåí íÿ êó ð ãà í³â, ïå ÷åð,
ìî ãè ëü íè ê³â, âà ë³â, öå ð êî â íèõ ñïî ðóä, çáè ðà ëè ³ñ òî ðè ÷ í³ äî êó ìåí òè. Ïåð -
øèì òà êèì òî âà ðè ñ ò âîì áó ëî Îäå ñü êå òî âà ðè ñ ò âî ³ñ òî 𳿠òà ñòà ðî æè ò íî ñ -
òåé, ñòâî ðå íå â 1839 ð. Ñâî ¿ì ãî ëî â íèì çà âäàí íÿì âî íî ñòà âè ëî âè ÿâ ëåí íÿ,
âèâ÷åí íÿ, îïèñ ³ çáå ðå æåí íÿ ïà ì’ÿ òîê êðàþ. Âå ëè êà çà ñëó ãà Òî âà ðè ñ ò âà ó
äî ñë³ äæåí í³ é ïó á ë³ êà ö³¿ çíà ÷ íî¿ ê³ëü êî ñ ò³ äî êó ìåí ò³â ç ³ñ òî 𳿠Íî âî ðî ñ³é -
ñü êî ãî êðàþ, ïðî âå äåí í³ ÷è ñ ëåí íèõ åêñ ïå äè ö³é ïî âèâ÷åí íþ ïà ì’ÿ òîê ³ñ -
òî ð³¿, àð õå î ëî 㳿, àð õ³ òå ê òó ðè, ï³ä ãî òî â ö³ ³ñ òî ðè êî- ñòà òè ñ òè ÷ íèõ íà ðè ñ³â
ïðî íà ñå ëå í³ ïóí ê òè ðå ã³ î íó 15.
Ç â³ä êðèò òÿì ó Êè º â³ â 1834 ð. óí³ âåð ñè òå òó ñâ. Âîëîäèìèðà ïå â íîþ
ì³ ðîþ àê òè â³ çó âà ëà ñÿ íà ó êî âî- äî ñ ë³ ä íè öü êà ä³ ÿ ëü í³ñòü ó ïà ì’ÿ ò êî î õî ðîí -
í³é ñôå ð³ íà Ïðà âî áå ðå æ í³é Óêðà ¿ í³. Ïè òàí íÿ âèâ÷åí íÿ é çáå ðå æåí íÿ ïà -
ì’ÿ òîê ïå ðå áó âà ëè â ïî ë³ çî ðó Òèì ÷à ñî âî ãî êî ì³ òå òó ïî äî ñë³ äæåí íþ ñòà -
ðî æè ò íî ñ òåé, â îð ãà í³ çà ö³¿ ÿêî ãî âçÿ ëè àê òè â íó ó÷àñòü ÿê àð õå î ëî ãè- àìà -
òî ðè, òàê ³ ïðî ôå ñî ðè óí³ âåð ñè òå òó — ïåð øèé ðå ê òîð Ì. Ìà ê ñè ìî âè÷,
Ì. Áåðë³íñüêèé, Ê. Ëî õ âè öü êèé òà ³í. Ðå çóëü òà òîì ä³ ÿ ëü íî ñ ò³ ñòâî ðå íî ãî â
1835 ð. Êî ì³ òå òó ñòà ëî çà ñíó âàí íÿ ïðè óí³ âåð ñè òå ò³ ñâ. Âîëîäèìèðà â
1837 ð. Ìó çåþ ñòà ðî æè ò íî ñ òåé — îä íî ãî ç ïåð øèõ â Óêðà ¿ í³ àð õå î ëî ã³ ÷ -
íèõ ìó çå ¿â. Àëå çà âäàí íÿ Òèì ÷à ñî âî ãî êî ì³ òå òó îá ìå æó âà ëè ñÿ ëè øå àð õå î -
ëî ã³ ÷ íè ìè äî ñë³ äæåí íÿ ìè. ² ò³ëü êè ç³ ñòâî ðåí íÿì ó 1843 ð. Òèì ÷à ñî âî¿ êî -
ì³ ñ³¿ äëÿ ðîç ã ëÿ äó äà â í³õ àê ò³â ïðè Êè ¿â ñü êî ìó, Ïî ä³ëü ñü êî ìó òà Âî ëèí ñü -
êî ìó ãå íå ðàë- ãó áå ð íà òî ð³ ïî ÷à ëî ñÿ êîì ï ëå ê ñ íå âèâ÷åí íÿ é äî ñë³ äæåí íÿ
³ñ òî ðè êî- êóëü òó ð íî¿ ñïà ä ùè íè — ðó õî ìèõ ³ íå ðó õî ìèõ ïà ì’ÿ òîê êðàþ. Áó -
ëè ðîç ãî ð íó ò³ øè ðî ê³ àð õå î ã ðà ô³ ÷ í³ åêñ ïå äè ö³¿ ïî çáî ðó ìà òå ð³ à ë³â ³ äî êó -
ìåí ò³â ç ³ñ òî 𳿠Óêðà ¿ íè XIV—XVIII ñò., â ðå çóëü òà ò³ ÿêèõ ïðî âî äè ëîñü îá -
ñòå æåí íÿ ìî íà ñ òèð ñü êèõ, óðÿ äî âèõ, ïî ì³ ùè öü êèõ, ïðè âà ò íèõ àð õ³ â³â,
ãðîä ñü êèõ, çåì ñü êèõ òà ìà ã³ ñ ò ðàò ñü êèõ ñó ä³â 16. Äëÿ çáå ðå æåí íÿ áåç ö³í íèõ
äî êó ìåí ò³â ó 1852 ð. áó ëî çà ñíî âà íî Öåí ò ðàëü íèé àð õ³â äà â í³õ àê ò³â, ÿêèé
ñòàâ îñ íî âîþ äëÿ ï³ä ãî òîâ êè é âè äàí íÿ Àð õå î ã ðà ô³ ÷ íîþ êî ì³ ñ³ºþ âïðî -
äîâæ 55 ðî ê³â (1859—1914) 35 òî ì³â “Àðõèâà Þãî- Çà ïà ä íîé Ðîñ ñèè”. Âî ä -
íî ÷àñ ³ç äî ñë³ äæåí íÿì òà çáå ðå æåí íÿì ïè ñå ì íèõ ïà ì’ÿ òîê Êî ì³ ñ³ÿ áà ãà òî
óâà ãè ïðè ä³ ëÿ ëà âèâ÷åí íþ ïà ì’ÿ òîê àð õå î ëî 㳿, àð õ³ òå ê òó ðè, ³ñ òî ð³¿, ìè ñ òå -
ö ò âà, åò íî ã ðà ô³¿ òà ôîëü ê ëî ðó 17.
ISSN 0130-5247. Óêð. ³ñò. æóðí., 2003, ¹ 3 145
Ïàì’ÿòêè ³ñòî𳿠òà êóëüòóðè
Âà ãî ìèé âíå ñîê ó äî ñë³ äæåí íÿ ìà òå ð³ àëü íî¿ ³ äó õî â íî¿ êóëü òó ðè óêðà -
¿í ñü êî ãî íà ðî äó â äðó ã³é ïî ëî âè í³ XIX ñò. çðî áèâ ϳâ äåí íî- Çà õ³ ä íèé â³ä -
ä³ë Ðî ñ³é ñü êî ãî Ãåî ãðà ô³ ÷ íî ãî òî âà ðè ñ ò âà, çà ñíî âà íèé ó Êè º â³ â 1873 ð. “ç
ìå òîþ âèâ÷åí íÿ êðàþ”. ij ÿ ëü í³ñòü â³ä ä³ ëó ìà ëà ð³ ç íî á³ ÷ íèé õà ðà ê òåð —
â³ä ïðî âå äåí íÿ íà ó êî âèõ åêñ ïå äè ö³é äî ï³ä ãî òîâ êè íà ó êî âèõ ðå ôå ðà ò³â ç
åêî íî ì³ êè, ñòà òè ñ òè êè, ôîëü ê ëî ðó, åò íî ã ðà ô³¿, ³ñ òî ð³¿, îïó á ë³ êî âà íèõ ó
“Çàïèñêàõ ϳâ äåí íî- Çà õ³ ä íî ãî â³ä ä³ ëó” ³ íà ñòî ð³í êàõ ãà çå òè “Êèåâñêèé
òå ëå ãðàô”, âè äàí íÿ ïî ïó ëÿ ð íèõ áðî øóð óêðà ¿í ñü êîþ ìî âîþ.
Öåí ò ðîì íà ó êî âèõ äî ñë³ äæåíü ó Çà õ³ ä í³é Óêðà ¿ í³ áó ëî ë³ òå ðà òó ð íå òî -
âà ðè ñ ò âî ³ì. Ò. Ã. Øåâ÷åíêà, ÿêå ç 1892 ð. ä³ ñ òà ëî ñòà òóñ Íà ó êî âî ãî òî âà -
ðè ñ ò âà ³ì. Ò. Ã. Øåâ÷åíêà. Íà ñòî ð³í êàõ íà ó êî âèõ çá³ ð íè ê³â ³ ïå ð³ î äè ÷ íèõ
âè äàíü âì³ ùó âà â ñÿ ö³í íèé äî êó ìåí òàëü íèé ìà òå ð³ àë ç ³ñ òî 𳿠Óêðà ¿ íè, àð -
õå î ëî 㳿, åò íî ã ðà ô³¿, âè ñâ³ ò ëþ âà ëèñü ð³ ç íî á³ ÷ í³ ïè òàí íÿ îõî ðî íè ïà ì’ÿ -
òîê. Ïðè Òî âà ðè ñ ò â³ áó ëè ñòâî ðå í³ á³á ë³î òå êà é ìó çåé, â ÿêî ìó çáå ð³ ãà ëè ñÿ
ïà ì’ÿ ò êè êðàþ 18.
²í³ ö³ à òî ðà ìè âà æ ëè âèõ çà õî ä³â, ñïðÿ ìî âà íèõ íà âèâ÷åí íÿ é çáå ðå æåí -
íÿ ïà ì’ÿ òîê, âè ñòó ïà ëè íà ó êî â³ òî âà ðè ñ ò âà, ÿê³ ä³ ÿ ëè ó âå ëè êèõ ì³ ñ òàõ ³ ðå -
ã³ î íàëü íèõ öåí ò ðàõ. Ïà ì’ÿ ò êî î õî ðîí íèì ïè òàí íÿì ïðè ä³ ëÿ ëî óâà ãó ³ñ òî -
ðè ÷ íå òî âà ðè ñ ò âî Íå ñòî ðà- ˳ òî ïè ñ öÿ, ñòâî ðå íå â 1873 ð. ïðè óí³ âåð ñè òå ò³
ñâ. Âîëîäèìèðà. Âî ä íî ÷àñ ç âèâ÷åí íÿì ïè ñå ì íèõ ïà ì’ÿ òîê, çã³ ä íî ç³ Ñòà -
òó òîì, ïð³ î ðè òå ò íèì íà ïðÿ ì îì ó ä³ ÿ ëü íî ñ ò³ Òî âà ðè ñ ò âà áó ëî ïðî âå äåí íÿ
àð õå î ëî ã³ ÷ íèõ äî ñë³ äæåíü ó Âî ëèí ñü ê³é ³ Ïî ä³ëü ñü ê³é ãó áå ð í³ ÿõ, âèâ÷åí íÿ
ïà ì’ÿ òîê ñòà ðî âè íè ó Êè ºâ³ òà éî ãî îêî ëè öÿõ. Íà æàëü, òà ê³ äî ñë³ äæåí íÿ â
Êè º â³ ìà ëè åï³ çî äè ÷ íèé õà ðà ê òåð ³ áó ëè ïî â’ÿ çà í³ ãî ëî â íèì ÷è íîì ³ç çà áó -
äî âîþ ì³ ñ òà 19. ×ëå íè Òî âà ðè ñ ò âà, çî êðå ìà ïðî ôå ñîð Þ. Êóëàêîâñüêèé,
áðà ëè ó÷àñòü ó äî ñë³ äæåí í³ ïà ì’ÿ òîê Êðèì ñü êî ãî ï³âîñ ò ðî âà. Ïðà öÿ
Þ. Êóëàêîâñüêîãî “Ïðîøëîå Òà â ðè äû” — ïåð øèé â ³ñ òî ð³ î ãðà ô³¿ ³ñ òî ðè -
÷ íèé íà ðèñ ïðî ïà ì’ÿ ò êè àí òè ÷íèõ ì³ ñò- äåð æàâ ϳ â í³ ÷ íî ãî Ïðè ÷î ð íî ìî -
ð’ÿ ç ÷à ñó ¿õ çà ñíó âàí íÿ ãðå êà ìè ³ äî ï³ ç íüî ãî ñå ðå ä íüî â³÷ ÷ÿ 20. Íà øïà ëü -
òàõ âè äàí íÿ “×òåíèÿ â èñ òî ðè ÷å ñ êîì îá ùå ñ ò âå Íå ñòî ðà- Ëå òî ïè ñ öà” ïó á -
ë³ êó âà ëè ñÿ çâ³ òè ïðî íà ó êî â³ åêñ ïå äè ö³¿, àð õå î ëî ã³ ÷ í³ ðîç êî ï êè, ñòàò ò³, äî -
êó ìåí òàëü í³ ìà òå ð³ à ëè.
Çà âäÿ êè ³í³ ö³ à òè â³ ÷ëå í³â âè ùå íà ç âà íî ãî òî âà ðè ñ ò âà Íå ñòî ðà- ˳ òî ïè -
ñ öÿ â 1910 ð. ðîç ïî ÷à ëî ñâîþ ä³ ÿ ëü í³ñòü Êè ¿â ñü êå òî âà ðè ñ ò âî îõî ðî íè ïà -
ì’ÿ òîê ñòà ðî âè íè ³ ìè ñ òå ö ò âà, â 1913 ð. — éî ãî Óìàí ñü êèé ô³ ë³ àë. ßê ùî
òî âà ðè ñ ò âî Íå ñòî ðà- ˳ òî ïè ñ öÿ ãî ëî â íèì ÷è íîì çà éìà ëî ñÿ äî ñë³ äæåí íÿì
ïè ñå ì íèõ ïà ì’ÿ òîê, òî íî âî óòâî ðå íà ³í ñòè òó ö³ÿ ñâîº çà âäàí íÿ âáà ÷à ëà â
äî ñë³ äæåí í³ é çáå ðå æåí í³ ïà ì’ÿ òîê ñòà ðî âè íè òà ìè ñ òå ö ò âà íà òå ðè òî ð³¿,
ùî âõî äè ëà äî ñêëà äó Êè ¿â ñü êî¿ Ðó ñ³ IX—XIII ñò. Ïðè Òî âà ðè ñ ò â³ ä³ ÿ ëà òà -
êîæ êî ì³ ñ³ÿ ïî îõî ðî í³ ïè ñå ì íèõ ïà ì’ÿ òîê, àëå ãî ëî â íèì íà ïðÿ ìîì ðî áî -
òè áó ëî ïðî âå äåí íÿ àð õå î ëî ã³ ÷ íèõ ðîç êî ïîê, îá ñòå æåí íÿ ïà ì’ÿ òîê àð õå î -
ëî 㳿 òà àð õ³ òå ê òó ðè, ¿õ ô³ ê ñà ö³ÿ òà îïèñ 21.
×ëå íè Òî âà ðè ñ ò âà, ñå ðåä ÿêèõ áó ëè âè êëà äà ÷³ óí³ âåð ñè òå òó ñâ. Âî -
ëîäèìèðà, Êè ¿â ñü êî¿ Äó õî â íî¿ àêà äå 쳿, ïðî âî äè ëè îá ñòå æåí íÿ é íà äà âà ëè
êîí ñóëü òà ö³¿ ùî äî çáå ðå æåí íÿ çàìêó â Ìå äæè áî æ³, äçâ³ íè ö³ é çàìêó â Îñ ò -
ðî ç³, çàìêó ×àð òî ðèé ñü êèõ ó Êî âå ë³, áå ð íàð äèí ñü êî ãî êî ñ òüî ëó â ì. Ëóöüê,
çáè ðà ëè â³ äî ìî ñ ò³ ïðî ïà ì’ÿ ò êè àð õ³ òå ê òó ðè â Ïðî ñêó ð³â ñü êî ìó ïî â³ ò³ íà
Ïî ä³ë ë³, ïðî âî äè ëè àð õå î ëî ã³ ÷ í³ ðîç êî ï êè â ×î ð íî áè ë³ ³ Êî ðî ñ òå í³, Çâ³ ðè -
íå öü êèõ ³ Êè òà ºâ ñü êèõ ïå ÷å ðàõ, äî ñë³ äæó âà ëè ôðå ñ êè é ìî çà ¿ êè Ñî ô³é ñü êî -
ãî ñî áî ðó, âå ëè íà ãëÿä çà ðå ñ òà â ðà ö³ ºþ Çî ëî òèõ âî ð³ò, ²ðè íèí ñü êî¿ öå ð ê âè,
ôî í òà íà Ñà ì ñî íà, áðà ìè Çà áî ðîâ ñü êî ãî òà ³í øèõ ïà ì’ÿ òîê Êè º âà 22.
Ïî ðÿä ç ïðà ê òè ÷ íè ìè çà õî äà ìè ùî äî äî ñë³ äæåí íÿ é çáå ðå æåí íÿ âñ³õ
âè ä³â ïà ì’ÿ òîê ÷ëå íè Òî âà ðè ñ ò âà ïðè ä³ ëÿ ëè óâà ãó ðîç ðî á ö³ òå î ðå òè ÷ íèõ
146 ISSN 0130-5247. Óêð. ³ñò. æóðí., 2003, ¹ 3
Ïàì’ÿòêè ³ñòî𳿠òà êóëüòóðè
ïè òàíü. Ïðî òÿ ãîì 1910—1912 ðð. íà çà ñ³ äàí íÿõ íå âùó õà ëè äèñ êó ñ³¿ ñòî ñî -
â íî âè çíà ÷åí íÿ òåð ì³ íà “ïàì’ÿòêà ñòà ðî âè íè”.  îñ òà òî ÷ íî ìó âà ð³ àí ò³ áó -
ëî ï³ä òðè ìà íî êîí öå ï ö³þ ². Êà ìà í³ íà, ÿêèé çà ïðî ïî íó âàâ ââà æà òè
“ïàì’ÿòêîþ ñòà ðî âè íè” âñå ñòà ðî âèí íå. Íà ï³ä ò âåð äæåí íÿ ñâ äó ì êè
â÷å íèé íà â³â ïðè êëàä: “ßêùî ³ñ íóº â³ äî ìà øêî ëà æè âî ïè ñó, ÿêà ÷å ðåç
20—30 ðî ê³â ïîñòó ïè òü ñÿ ³í ø³é, òî ¿¿ òâî ðè âæå º ïà ì’ÿ ò êà ìè ñòà ðî âè íè,
òà êîæ áó äèí êè 30—40-õ ðð. XIÕ ñò., ùî çà ñâî ¿ ìè ïëà íó âàëü íè ìè õà ðà ê òå -
ðè ñ òè êà ìè â³ä ð³ ç íÿ þ òü ñÿ â³ä ñó ÷à ñ íèõ áó ä³ âåëü, òåæ ñë³ä ââà æà òè ïà ì’ÿ ò -
êà ìè ñòà ðî âè íè” 23.
Ñå ðåä ³í øèõ íà ó êî âèõ òî âà ðèñòâ íå áó ëî ºäè íî ãî ï³ä õî äó äî âè çíà -
÷åí íÿ öüî ãî ïî íÿò òÿ, ùî ñòâî ðþ âà ëî ïå â í³ òðó ä íî ù³ â îõî ðî í³ ïà ì’ÿ òîê.
Ðîç á³ æ íî ñ òåé íå áó ëî ëè øå ó ïî ä³ ë³ ¿õ çà âè äà ìè: íà àð õå î ëî ã³ ÷ í³, àð õ³ òå ê -
òó ð í³, ìè ñ òå ö üê³ ³ ïè ñü ìî â³ (àð õ³ â í³). Ïî íÿò òÿ ïðî ïà ì’ÿ ò êè ³ñ òî 𳿠ç’ÿ -
âèëî ñÿ ëè øå â ïðî å ê ò³ Çà êî íó “Ïðî îõî ðî íó ïà ì’ÿ òîê ñòà ðî âè íè ³ ìè ñ òå -
ö ò âà” 1918 ð. 24
Ó äðó ã³é ïî ëî âè í³ XIX — íà ïî ÷à ò êó ÕÕ ñò. ó áà ãà òüîõ ðå ã³ î íàõ Óêðà ¿ -
íè áó ëè ñòâî ðå í³ êðà º ç íàâ ÷³ îñå ðåä êè, ÿê³ ñè ëà ìè ì³ ñ öå âèõ äî ñë³ ä íè ê³â
ïðî âî äè ëè âèâ÷åí íÿ ïðè ðî äè, ãî ñ ïî äàð ñ ò âà, ³ñ òî ð³¿, åò íî ã ðà ô³¿, êóëü òó ðè,
ïà ì’ÿ òîê ìè íó ëî ãî. 1900 ð. ó ãó áå ðí ñü êî ìó ì. Æèòîìèð³ ïî ÷à ëî ä³ ÿ òè îä íå
ç ïåð øèõ ðå ã³ î íàëü íèõ òî âà ðèñòâ íà Ïðà âî áå ðå æ í³é Óêðà ¿ í³ — Òî âà ðè ñ ò âî
äî ñë³ ä íè ê³â Âî ëè í³, ÿêå “îõîïëþâàëî ÿê ïðè ðî ä íüî- ³ñ òî ðè ÷ íå, òàê ³ àð õå î -
ëî ã³ ÷ íå, é åò íî ã ðà ô³ ÷ íå âèâ÷åí íÿ Âî ëè í³” 25. Ïðî â³ ä íè ìè îñå ðåä êà ìè â Íàä -
äí³ ï ðÿí ñü ê³é Óêðà ¿ í³ áó ëè ×å ð í³ ã³â ñü êà ãó áå ðí ñü êà â÷å íà àð õ³ â íà êî ì³ ñ³ÿ,
ͳ æèí ñü êå ³ñ òî ðè êî- ô³ ëî ëî ã³ ÷ íå òî âà ðè ñ ò âî (1894—1919) ïðè ²ñ òî ðè êî-
ô³ ëî ëî ã³ ÷ íî ìó ³í ñòè òó ò³, ÷ëå íè ÿêèõ çà éìà ëè ñÿ äî ñë³ äæåí íÿì àð õå î ëî 㳿, åò -
íî ã ðà ô³¿, ³ñ òî ð³¿, çáè ðàí íÿì òà çáå ðå æåí íÿì äî êó ìåí òàëü íèõ ïà ì’ÿ òî ê 26.
Õàð ê³â ñü êå ³ñ òî ðè êî- ô³ ëî ëî ã³ ÷ íå òî âà ðè ñ ò âî ïðè óí³ âåð ñè òå ò³, ùî âè -
íè ê ëî â 1876 ð., ïî ðÿä ç íà ó êî âè ìè ðîç ðîá êà ìè çà ãàëü íî ãî õà ðà ê òå ðó ïðè -
ä³ ëÿ ëî áà ãà òî óâà ãè âèâ÷åí íþ ì³ ñ öå âî ãî êðàþ ³ ϳâ äåí íî¿ Ðî ñ³¿, äî -
ñë³ äæåí íþ ïà ì’ÿ òîê àð õå î ëî 㳿, åò íî ã ðà ô³¿, ³ñ òî ðè ÷ íèõ äî êó ìåí ò³â, ïà ì’ÿ -
òîê êíè æ êî âî¿ é íà ðîä íî¿ ñëî âå ñ íî ñ ò³ 27. Ïðî â³ ä íó ðîëü ó äî ñë³ äæåí í³ òà
çáå ðå æåí í³ ïà ì’ÿ òîê â³ä³ãðàâàëè Ïî ä³ëü ñü êå ºïàð õ³ àëü íå ³ñ òî ðè êî- àð õå î -
ëî ã³ ÷ íå òî âà ðè ñ ò âî (1865—1921), Ïî ë òàâ ñü êèé öå ð êî â íèé ³ñ òî ðè êî- àð õå î -
ëî ã³ ÷ íèé êî ì³ òåò (1906—1920), Öå ð êî â íî- ³ñ òî ðè ÷ íå òà àð õå î ëî ã³ ÷ íå òî âà -
ðè ñ ò âî ïðè Êè ¿â ñü ê³é Äó õî â í³é àêà äå 쳿 (1872—1919) 28.
 1830-õ ðî êàõ ó Ðî ñ³é ñü ê³é ³ì ïå 𳿠áó ëè ñòâî ðå í³ ãó áå ðí ñü ê³ é îá ëà ñ í³
ñòà òè ñ òè ÷ í³ êî ì³ òå òè, ÿê³ â³ ä³ ãðà ëè âà æ ëè âó ðîëü ó çáî ð³, âèâ÷åí í³, îõî ðî -
í³ ðó õî ìèõ ïà ì’ÿ òîê. Âà æ ëè âèì íà ïðÿ ìîì ä³ ÿ ëü íî ñ ò³ êî ì³ òå ò³â ñòà ëè çá³ð ³
âèâ÷åí íÿ ïà ì’ÿ òîê ïðè êëà ä íî ãî ìè ñ òå ö ò âà òà íà ðîä íèõ ïðî ìè ñ ë³â.
Îñî á ëè âó óâà ãó ïðè ä³ ëÿ ëè ïà ì’ÿ ò êî î õî ðîí í³é ñïðà â³ â÷å í³ àð õ³ â í³ êî -
ì³ ñ³¿, ä³ ÿ ëü í³ñòü ÿêèõ ïðè ïà äຠíà ê³ íåöü XIX — ïî ÷à òî ê Õ Õ ñò. ×ëå íè êî -
ì³ ñ³é äî ñë³ äæó âà ëè ì³ ñ öå â³ àð õ³ âè, âïî ðÿä êî âó âà ëè àð õ³ â í³ ñïðà âè, ñêëà äà -
ëè ðå º ñ ò ðè, ïó á ë³ êó âà ëè íàé ö³ êà â³ ø³ ìà òå ð³ à ëè. Çíà ÷ íó óâà ãó àð õ³ â í³ êî -
ì³ ñ³¿ ïðè ä³ ëÿ ëè ³ íå ðó õî ìèì ïà ì’ÿ ò êàì, ñòâî ðåí íþ âëà ñ íèõ ìó çåé íèõ
ç³ áðàíü. Àê òè â íî àð õå î ëî ã³ ÷ í³ äî ñë³ äæåí íÿ ïðî âî äè ëè Òà â ð³é ñü êà, Ïî ë -
òàâ ñü êà, Õåðñîí ñü êà, ×å ð í³ ã³â ñü êà àð õ³ â í³ êî ì³ ñ³¿. Ëè øå çà âäÿ êè âòðó ÷àí -
íþ Òà â ð³é ñü êî¿ àð õ³ â íî¿ êî ì³ ñ³¿ â 1896 ð. ïðè ïè íè ëî ñÿ îñ òà òî ÷ íå çíè ùåí -
íÿ ñê³ô ñü êî ãî ãî ðî äè ùà Íå àïîëü á³ ëÿ ѳ ì ôå ðî ïî ëÿ, ðå ø òîê Ïå ðå êîï ñü -
êî¿ ôîð òå ö³, ïå ÷å ð íî ãî ì³ ñ òà Ìà í ãóï, ³í øèõ ïà ì’ÿ òîê Êðè ìó 29.
Îä í³ ºþ ç ãî ëî â íèõ íà ó êî âèõ ³í ñòè òó ö³é ó Öåí ò ðàëü í³é Óêðà ¿ í³ áó ëî
Óêðà ¿í ñü êå íà ó êî âå òî âà ðè ñ ò âî, ñòâî ðå íå â 1908 ð. Ïè ñå ì í³ ïà ì’ÿ ò êè ïå -
ðå áó âà ëè â ïî ë³ çî ðó ³ñ òî ðè ÷ íî¿ ñå ê ö³¿ Òî âà ðè ñ ò âà, äî ÿêî¿ âõî äè ëè êî ì³ ñ³¿,
ùî çà éìà ëè ñÿ äî ñë³ äæåí íÿì ³ ï³ä ãî òîâ êîþ äî âè äàí íÿ äæå ðåë ç ³ñ òî ð³¿
Óêðà ¿ íè, ñêëà äàí íÿì ðå º ñ ò ð³â òà îïè ñîì àð õ³ â íèõ çá³ ðîê.
ISSN 0130-5247. Óêð. ³ñò. æóðí., 2003, ¹ 3 147
Ïàì’ÿòêè ³ñòî𳿠òà êóëüòóðè
Àê òè â íó ðî áî òó â ïà ì’ÿ ò êî î õî ðîí í³é ñôå ð³ ïðî âî äè ëà ñå ê ö³ÿ ìè ñ òå ö ò âà,
ñòâîðåíà 29 ñåð ï íÿ 1918 ð. Ñå ðåä ãî ëî â íèõ çà âäàíü, ÿê³ ñòà âè ëè ïå ðåä ñî áîþ
¿¿ ôóí äà òî ðè, áó ëî ãðóí òî â íå íà ó êî âå äî ñë³ äæåí íÿ ïà ì’ÿ òîê, ï³ ñ ëÿ ÷î ãî —
ïðî âå äåí íÿ ðå ìî í ò íî- ðå ñ òà â ðà ö³é íèõ ðî á³ò. Ñà ìå òà êà êîí öå ï ö³ÿ áó ëà çà -
ïðî ïî íî âà íà ÷ëå íàì Ñî ô³é ñü êî ãî êî ì³ òå òó, ÿêèé áóâ îð ãà í³ çî âà íèé âî ñå íè
1918 ð. ç ìå òîþ ðå ñ òà â ðà ö³¿ ïà ì’ÿ ò êè XI ñò. — ñî áî ðó ñâ. Ñî ô³¿ ó Êè º â³. Îä -
í³ ºþ ç ôîðì ä³ ÿ ëü íî ñ ò³ Òî âà ðè ñ ò âà áó ëà ï³ä ãî òîâ êà íà ó êî âèõ çá³ ðîê, ïðî âå -
äåí íÿ ïó á ë³ ÷ íèõ ëå ê ö³é, åêñ êóð ñ³é äëÿ îçíà éî ì ëåí íÿ øè ðî êî ãî çà ãà ëó ç ³ñ òî -
ðè ÷ íèì ìè íó ëèì, êóëü òó ð íîþ ñïà ä ùè íîþ óêðà ¿í ñü êî ãî íà ðî äó 30.
Îêð³ì íà ó êî âèõ òî âà ðèñòâ, çíà ÷ íèé âíå ñîê ó âè ÿâ ëåí íÿ, âèâ÷åí íÿ,
çáå ðå æåí íÿ ÿê íå ðó õî ìèõ, òàê ³ ðó õî ìèõ ïà ì’ÿ òîê çðî áè ëè ì³ ñ öå â³ ìó çåé í³
çà êëà äè, Ìî ñ êîâ ñü êèé ³ Ñàí êò- Ïå òå ð áó ð çü êèé àð õå î ëî ã³ ÷ í³ ³í ñòè òó òè, àð -
õå î ëî ã³ ÷ í³ ç’¿ç äè, ùî ïðî âî äè ëè ñÿ ç ³í³ ö³ à òè âè Ìî ñ êîâ ñü êî ãî àð õå î ëî ã³ ÷ -
íî ãî òî âà ðè ñ ò âà. Òàê, íà XI àð õå î ëî ã³ ÷ íî ìó ç’¿ç ä³, ùî ïðî õî äèâ 1899 ð. â
Êè º â³, ïðî ôå ñîð Î. ². Ìàðêåâè÷ ó ñâî ¿é äî ïî â³ ä³ “Ïðî çáå ðå æåí íÿ ñòà ðî -
âèí íèõ ïà ì’ÿ òîê” çà ïðî ïî íó âàâ çá³ð äà íèõ ïðî ñòà ðî æè ò íî ñ ò³, ÿê³ íà ãàëü -
íî ïî òðå áó âà ëè îõî ðî íè é íà ãëÿ äó çà íè ìè ç áî êó ð³ ç íèõ íà ó êî âèõ òî âà -
ðèñòâ òà ì³ ñ öå âèõ îð ãà í³â âëà äè 31. Çíà ÷ íè ìè áó ëè íà ñë³ä êè XII àðõåî -
ëîã³÷íîãî ç’¿ç äó, ùî â³ä áó â ñÿ 1902 ð. â Õàð êî â³. ϳä ÷àñ ï³ä ãî òîâ ÷î¿ ðî áî òè
áó ëè ç³ áðà í³ é ðå òå ëü íî îïè ñà í³ ïà ì’ÿ ò êè óêðà ¿í ñü êî ãî íà ðîä íî ãî ïî áó òó,
öå ð êî â í³ ñòà ðî æè ò íî ñ ò³, äî ñë³ äæå í³ ì³ ñ öå â³ ç³ áðàí íÿ ñòà ðî äðó ê³â, ñêëà äå -
íî àð õå î ëî ã³ ÷ íó êàð òó Õàð ê³â ñü êî¿ ãó áå ð í³ ¿ 32. Çíà ÷ íèì ñòè ìó ëîì äëÿ ðîç -
âè ò êó ïà ì’ÿ ò êî î õî ðîí íèõ ñòó ä³é ñòà ëî ïðî âå äåí íÿ 1908 ð. â ×å ð í³ ãî â³
XIV àð õå î ëî ã³ ÷ íî ãî ç’¿ç äó, ïðè óðî ÷å íî ãî äî 1000-ë³òíüîãî þâ³ ëåþ ïåð øî¿
ë³ òî ïè ñ íî¿ çãàä êè ïðî ì³ ñ òî 33. ϳä ãî òîâ êà é ïðî âå äåí íÿ 15 ç’¿ç ä³â, ç ÿêèõ
6 â³ä áó ëè ñÿ â Óêðà ¿ í³, ñòà ëè ìî ãó ò í³ì ÷èí íè êîì ïî øè ðåí íÿ ³ñ òî ðè ÷ íèõ
çíàíü, ïðî áó äæåí íÿ ³í òåðåñó äî ì³ ñ öå âî¿ ³ñ òî ð³¿, øè ðî êî ìà ñ ø òà á íèõ äî -
ñë³ äæåíü, ðå º ñ ò ðà ö³¿, ñè ñ òå ìà òè çà ö³¿ òà çáå ðå æåí íÿ ïà ì’ÿ òîê ñòà ðî âè íè ³
ìè ñ òå ö ò âà.
 óìî âàõ Ïåð øî¿ ñâ³ òî âî¿ â³é íè ä³ ÿ ëü í³ñòü ãðî ìàä ñü êèõ ³í ñòè òó ö³é ïî
äî ñë³ äæåí íþ íå ðó õî ìèõ ïà ì’ÿ òîê çíà ÷ íî ïî ñëà áè ëàñü, ¿õ óâà ãà áó ëà çî ñå -
ðå äæå íà íà âèâ÷åí í³ é äî ñë³ äæåí í³ äî êó ìåí ò³â, à òà êîæ ïî ïó ëÿ ðè çà ö³¿ ³ñ -
òî ðè ÷ íî ãî ìè íó ëî ãî ñå ðåä øè ðî êî ãî çà ãà ëó.
Ñóò òº â³ çì³ íè â ïà ì’ÿ ò êî î õî ðîí í³é ñôå ð³ â³ä áó ëè ñÿ â ðî êè Óêðà ¿í ñü -
êî¿ ðå âî ëþ ö³¿, êî ëè áó ëà çà ïî ÷à ò êî âà íà äåð æà â íà ñè ñ òå ìà îõî ðî íè ïà ì’ÿ -
òîê, çà êëà äå í³ ï³ä âà ëè íè íà ö³ î íàëü íèõ äåð æà â íèõ ïà ì’ÿ ò êî î õî ðîí íèõ îð -
ãà í³â. Âî ñå íè 1917 ð. â ñòðó ê òó ð³ Ãå íå ðàëü íî ãî ñå ê ðå òàð ñ ò âà íà ðîä íî¿
îñâ³ òè Óêðà ¿í ñü êî¿ Öåí ò ðàëü íî¿ Ðà äè áó ëî ñòâî ðå íî â³ä ä³ë îõî ðî íè ïà ì’ÿ -
òîê ñòà ðî âè íè ³ ìó çå ¿â — ïåð øèé äåð æà â íèé îð ãàí ç ÷³ ò êî âè çíà ÷å íè ìè
àä ì³ í³ ñ ò ðà òè â íè ìè ïî â íî âà æåí íÿ ìè, ðîç ðî á ëå íî â³ äî ìèì àð õå î ëî ãîì ³
ìó çå º ç íà â öåì Ì. Á³ëÿø³âñüêèì ïðî åêò Çà êî íó “Ïðî îõî ðî íó ïà ì’ÿ òîê
ñòà ðî âè íè ³ ìè ñ òå ö ò âà”. ϳ ñ ëÿ ïðè ïè íåí íÿ ä³ ÿ ëü íî ñ ò³ Öåí ò ðàëü íî ãî êî -
ì³ òå òó îõî ðî íè ïà ì’ÿ òîê ñòà ðî âè íè ³ ìè ñ òå ö ò âà Óêðà ¿ íè, ùî ôóí ê ö³ î íó -
âàâ ó êâ³ ò í³— òðà â í³ 1917 ð., íî âî ñò âî ðå íèé â³ä ä³ë ñòàâ öåí ò ðîì ïà ì’ÿ ò êî -
îõî ðîí íèõ çó ñèëü ãðî ìàä ñü êèõ îá’ºä íàíü, ä³ ÿ ÷³â íà ó êè ³ êóëü òó ðè.
Çà Ãå òü ìà íà òó â³ä ä³ë îõî ðî íè ïà ì’ÿ òîê ñòà ðî âè íè ³ ìè ñ òå ö ò âà ïðî äîâ -
æó âàâ ïðà öþ âà òè â ³í ø³é äåð æà â í³é ñòðó ê òó ð³ — Ãî ëî â íî ìó óïðà â ë³í í³
ìè ñ òå ö ò âà ³ íà ö³ î íàëü íî¿ êóëü òó ðè, ÿêèé áó ëî ñòâî ðå íî 21 ÷åðâíÿ 1918 ð. 34
Óïðà â ë³í íÿ ÿê ñà ìî ñò³é íå â³ äîì ñ ò âî ìà ëî ìî æ ëè â³ñòü íå ëè øå ðîç ðî á ëÿ òè
ïðî ãðà ìó ðîç âè ò êó êóëü òó ðè, çà õî äè ïî îõî ðî í³ é çáå ðå æåí íþ ïà ì’ÿ òîê,
àëå é îïå ðà òè â íî âïëè âà òè íà õ³ä ¿õ ðå à ë³ çà ö³¿. Äî Ãî ëî â íî ãî óïðà â ë³í íÿ
ìè ñ òå ö ò âà ³ íà ö³ î íàëü íî¿ êóëü òó ðè âõî äè ëè ø³ñòü â³ä ä³ ë³â, ó òî ìó ÷è ñ ë³
îõî ðî íè ïà ì’ÿ òîê ñòà ðî âè íè ³ ìè ñ òå ö ò âà, ïëà ñ òè ÷ íèõ ìè ñ òåöòâ, õó äî æ -
148 ISSN 0130-5247. Óêð. ³ñò. æóðí., 2003, ¹ 3
Ïàì’ÿòêè ³ñòî𳿠òà êóëüòóðè
íüî- ïðî ìè ñ ëî âèé ³ àð õ³ â íî- á³ á ë³ î òå ÷ íèé, â êîì ïå òå í ö³¿ ÿêèõ áó ëè ïè òàí -
íÿ, ïî â’ÿ çà í³ ç îõî ðî íîþ âñüî ãî êîì ï ëå ê ñó ðó õî ìèõ ³ íå ðó õî ìèõ ïà ì’ÿ òîê.
Çó ì³ â øè çáå ðå ã òè é îð ãà í³ çó âà òè íàâ êî ëî ñå áå ôà õ³ â ö³â — ïà ì’ÿ ò êî î õî ðî -
í ö³â, â³ä ä³ë îõî ðî íè ïà ì’ÿ òîê ñòà ðî âè íè ³ ìè ñ òå ö ò âà íà ÷î ë³ ç âè çíà ÷ íèì
íà ó êî âèì ³ êóëü òó ð íèì ä³ ÿ ÷åì, ïåð øèì äè ðå ê òî ðîì Êè ¿â ñü êî ãî ì³ ñü êî ãî
ìó çåþ Ì. Á³ ëÿ ø³â ñü êèì ò³ ñ íî ñï³â ï ðà öþ âàâ ç ãðî ìàä ñü êè ìè îð ãà í³ çà ö³ ÿ -
ìè, âò³ ëþ þ ÷è â æèò òÿ ïëà íè ïî îõî ðî í³ ³ñ òî ðè êî- êóëü òó ð íî¿ ñïà ä ùè íè 35.
Îñî á ëè âî àê òè â íî çà Ãå òü ìà íà òó çä³é ñ íþ âà ëî ñÿ âèâ÷åí íÿ ïà ì’ÿ òîê êóëü -
òîâî ãî ïðè çíà ÷åí íÿ. ³ä ä³ë áóâ âè ùèì íà ó êî âèì ³ àä ì³ í³ ñ ò ðà òè â íèì îð ãà -
íîì ç ïè òàíü ðå ìî í òó, ïå ðå áó äî âè, çíå ñåí íÿ êóëüòîâèõ ñïî ðóä. ³í ìàâ
ïðà âî âè äà ÷³ â³ä ïî â³ ä íèõ äî çâî ë³â ì³ ñ öå âèì îð ãà íàì âëà äè, ðå ë³ ã³é íèì
ãðî ìà äàì íà ïðî âå äåí íÿ àð õå î ëî ã³ ÷ íèõ ðîç êî ïîê, ðå ìî í ò íî- ðå ñ òà â ðà ö³é -
íèõ ðî á³ ò 36. Ç 18 ëèïíÿ 1918 ð. ñï³â ðî á³ ò íè êè â³ä ä³ ëó çà ï³ä òðè ì êè ̳ í³ ñ -
òåð ñ ò âà â³ ðî ñ ïî â³ äàíü îð ãà í³ çó âà ëè íà ó êî âó ðå º ñ ò ðà ö³þ ðå ÷åé ñòà ðî âè íè ³
ìè ñ òå ö ò âà ó êè ¿â ñü êèõ öå ð ê âàõ ³ ìî íà ñ òè ðÿõ. Ïðî òÿ ãîì ë³ òà— îñå í³ 1918 ð.
áó ëî îá ñòå æå íî 18 õðà ì³â íà Ïî äî ë³, â ÿêèõ áó ëè âè ÿâ ëå í³ ö³í í³ õó äî æ í³ òà
³ñ òî ðè ÷ í³ ðå ë³ ê ⳿, ïî â’ÿ çà í³ ç ³ìå íà ìè Ï. Ìîãèëè, ãå òü ìà í³â Ï. Ñà -
ãàéäà÷íîãî, ². Ñêîðîïàäñüêîãî (÷à ñ òè íà ç íèõ áó ëà ïå ðå äà íà äî Êè ¿â ñü êî -
ãî ì³ ñü êî ãî ìó çåþ) 37.
Îõî ðî íó ïà ì’ÿ òîê ³ñ òî 𳿠òà êóëü òó ðè Óêðà ¿ íè íà ìà ãà ëà ñÿ çà áåç ïå ÷è òè
Äè ðå ê òî ð³ÿ. Ñêëà ä í³ âíó ò ð³ ø í³ òà çî â í³ ø í³ îá ñòà âè íè, çà ÿêèõ äî âå ëî ñÿ
ïðà öþ âà òè Ðà ä³ Íà ðîä íèõ ̳ í³ ñ ò ð³â ÓÍÐ äî áè Äè ðå ê òî ð³¿, âè çíà ÷è ëè
ñëàá ê³ñòü ¿¿ ÿê öåí ò ðàëü íèõ, òàê ³ ì³ ñ öå âèõ îð ãà í³â âëà äè. Ïðè ïè íåí íÿ
ä³ ÿ ëü íî ñ ò³ â³ä ä³ ëó îõî ðî íè ïà ì’ÿ òîê ñòà ðî âè íè ³ ìè ñ òå ö ò âà, à òà êîæ òå, ùî
óðÿ äîì ÓÍÐ íå áóâ ðîç ã ëÿ íó òèé çà êî íî ï ðî åêò “Ïðî îõî ðî íó ïà ì’ÿ òîê
ñòà ðî âè íè ³ ìè ñ òå ö ò âà”, íå ìî ã ëî íå ïî çíà ÷è òè ñÿ íà çà ãàëü íî ìó ñòà í³ îõî -
ðî íè ³ñ òî ðè êî- êóëü òó ð íî¿ ñïà ä ùè íè 38.
Ïðî òå, îö³ íþ þ ÷è ðîç âè òîê ³ òåí äå í ö³¿ ïà ì’ÿ ò êî î õî ðîí íî¿ ñïðà âè çà
äî áè Óêðà ¿í ñü êî¿ Öåí ò ðàëü íî¿ Ðà äè, Ãå òü ìà íà òó ³ Äè ðå ê òî ð³¿, íå îá õ³ä íî
âè çíà òè, ùî âî íà áó ëà íå â³ä’ºì íîþ ÷à ñ òè íîþ çà ãàëü íî ãî äåð æà âî ò âîð ÷î ãî
ïðî öå ñó óêðà ¿í ñü êî ãî íà ðî äó.  íå ðîç ðè â íî ìó çâ’ÿç êó ³ç çà âäàí íÿ ìè äåð -
æà â íî ãî ³ êóëü òó ð íî ãî áó ä³ â íè ö ò âà âè ð³ øó âà ëè ñÿ ïè òàí íÿ îõî ðî íè é çáå -
ðå æåí íÿ íà ö³ î íàëü íî ãî íàä áàí íÿ.  òîé ïå ð³ îä ïðî âî äè ëàñü ³í òåí ñè â íà
ðî áî òà ïî ðîç ðî á ö³ òå î ðå òè ÷ íèõ ï³ä âà ëèí ïà ì’ÿ ò êî ç íàâ ñ ò âà, çà êî íî äàâ ÷èõ
çà ñàä ó ãà ëó ç³ îõî ðî íè é çáå ðå æåí íÿ ïà ì’ÿ òîê ³ñ òî 𳿠òà êóëü òó ðè. Ïðî åêò
Çà êî íó “Ïðî îõî ðî íó ïà ì’ÿ òîê ñòà ðî âè íè ³ ìè ñ òå ö ò âà” (1918 ð.), ÿêèé îá -
ãî âî ðþ âà â ñÿ, àëå òàê ³ íå áóâ ïðè éíÿ òèé ó òîé ÷àñ, ìàâ íå ïå ðå ñ³ ÷ íå çíà -
÷åí íÿ äëÿ ïî äàëü øî ãî çà êî íî òâîð ÷î ãî ïðî öå ñó.
Ó 1919—1921 ðð. êî îð äè íà ö³é íèì öåí ò ðîì â îð ãà í³ çà ö³¿ äî ñë³ äæåíü
³ñ òî ðè êî- êóëü òó ð íî¿ ñïà ä ùè íè â Óêðà ¿ í³ ñòàâ Âñå óê ðà ¿í ñü êèé êî ì³ òåò
îõî ðî íè ïà ì’ÿ òîê ìè ñ òå ö ò âà ³ ñòà ðî âè íè, ñòâî ðå íèé ïðè Íà ðîä íî ìó êî -
ì³ ñà ð³ à ò³ îñâ³ òè ÓÑÐÐ íà ïðà âàõ îêðå ìî ãî â³ä ä³ ëó.  ð³ ç íèé ÷àñ ó éî ãî ðî -
áî ò³ áðà ëè ó÷àñòü Ä. Áàãàë³é, Ì. Á³ ëÿ ø³â ñü êèé, Ñ. óëÿðîâ, Ô. Åðíñò, Ã. Ëó -
êîì ñü êèé, Ì. Ìàêàðåíêî, Â. Ìî äçà ëåâ ñü êèé, Í. Ïîëîíñüêà, Ô. Øì³ò òà
³í ø³ ä³ ÿ ÷³ íà ó êè ³ êóëü òó ðè. Ïå â íèé ÷àñ ôóí ê ö³¿ ãî ëî â íî¿ äåð æà â íî¿ óñòà -
íî âè ó ñïðà âàõ îõî ðî íè ïà ì’ÿ òîê ³ñ òî 𳿠òà êóëü òó ðè âè êî íó âàâ Âñå óê ðà ¿í -
ñü êèé àð õå î ëî ã³ ÷ íèé êî ì³ òåò, ÿêèé ðîç ïî ÷àâ ä³ ÿ ëü í³ñòü ÿê Àð õå î ëî ã³ ÷ íà êî -
ì³ ñ³ÿ, ñòâî ðå íà 1921 ð. íà çà ãàëü íèõ çáî ðàõ Âñå óê ðà ¿í ñü êî¿ àêà äå 쳿 íà ó ê 39.
Çíà ÷ íèé âíå ñîê ó äî ñë³ äæåí íÿ ïà ì’ÿ òîê ³ñ òî 𳿠òà êóëü òó ðè çðî áè ëè ³í ø³
ï³ä ðî ç ä³ ëè ÂÓÀÍ, ÷è ñ ëåí í³ íà ó êî â³ òî âà ðè ñ ò âà, Êî ì³ ñ³ÿ êðà º ç íàâ ñ ò âà, çãî -
äîì ïå ðå òâî ðå íà â Óêðà ¿í ñü êèé êî ì³ òåò êðà º ç íàâ ñ ò âà, ÿê³ çä³é ñ íþ âà ëè
ñï³ ëü í³ ñïðî áè ïî çáå ðå æåí íþ àð õ³ òå ê òó ð íî¿ òà ³ñ òî ðè ÷ íî¿ ñïà ä ùè íè Óêðà -
¿ íè. Ó ñå ðå äè í³ 1920-õ ðð. â Óêðà ¿ í³ ðîç ãî ð íó ëà ñÿ âå ëè êà ðî áî òà ïî âè ÿâ -
ISSN 0130-5247. Óêð. ³ñò. æóðí., 2003, ¹ 3 149
Ïàì’ÿòêè ³ñòî𳿠òà êóëüòóðè
ëåí íþ, ðå ñ òà â ðà ö³¿ òà äî ñë³ äæåí íþ ïà ì’ÿ òîê, ïî ÷à ëà âïðî âà äæó âà òè ñÿ îõî -
ðîí íà äî êó ìåí òà ö³ÿ íà íå ðó õî ì³ ïà ì’ÿ ò êè. Âñ³ ïà ì’ÿ ò êè áó ëî âíå ñå íî äî
äåð æà â íî ãî ðå º ñ ò ðó ³ êëà ñè ô³ êî âà íî ÿê ïà ì’ÿ ò êè çà ãàëü íî ðå ñ ïó á ë³ êàí ñü êî -
ãî àáî ì³ ñ öå âî ãî çíà ÷åí íÿ. Çà ãàëü íà ê³ëü ê³ñòü çà ðå ºñ ò ðî âà íèõ îá’ºê ò³â ³ñ òî -
ðè êî- êóëü òó ð íî¿ ñïà ä ùè íè íà ê³ íåöü 20-õ — ïî ÷à òîê 30-õ ðð. çðî ñ ëà â³ä
1300 äî 3000 îäè íèöü, ó òî ìó ÷è ñ ë³ 562 áó ëè âè çíà ÷å í³ ÿê ïà ì’ÿ ò êè ðå ñ ïó á -
ë³ êàí ñü êî ãî çíà ÷åí íÿ 40.  1926 ð. ïå ðå äî âà ³í òå ë³ ãå í ö³ÿ, êðà º ç íà â ö³ îá’ºä -
íà ëè ñÿ íàâ êî ëî ñòâî ðå íî ãî òîãî æ ðîêó Óêðà ¿í ñü êî ãî êî ì³ òå òó îõî ðî íè ïà -
ì’ÿ òîê êóëü òó ðè, ùî ñòàâ êî îð äè íó þ ÷èì ïà ì’ÿ ò êî î õî ðîí íèì öåí ò ðîì.
Ïî ðÿä ³ç ñòà íî â ëåí íÿì ïà ì’ÿ ò êî î õî ðîí íî¿ ðî áî òè ³ äî ñèòü àê òè â íîþ
ä³ ÿ ëü í³ ñ òþ ãðî ìàä ñü êî ñ ò³ ç ïåð øèõ ðî ê³â ³ñ íó âàí íÿ ðà äÿí ñü êî¿ âëà äè íà -
ì³ òè ëà ñÿ òåí äå í ö³ÿ äî íè ùåí íÿ íà ö³ î íàëü íî¿ ³ñ òî ðè êî- êóëü òó ð íî¿ ñïà ä -
ùè íè. ϳä çà ãðî çîþ â ïåð øó ÷åð ãó îïè íè ëè ñÿ ïà ì’ÿ ò êè êóëüòîâî¿ àð õ³ òå ê -
òó ðè. ϳä ÷àñ ïðî âå äåí íÿ “àíòèðåë³ã³éíèõ êàì ïà í³é” íè ùè ëèñü òâî ðè âè äà ò -
íèõ çîä ÷èõ, íà ðîä íèõ ìàé ñ ò ð³â. Ïðî òÿ ãîì ðî êó (æî â òåíü 1929 — æî â òåíü
1930 ðð.) â Óêðà ¿ í³ áó ëî çà êðè òî 533 êóëüòîâ³ ñïî ðó äè 41.
Çà òî òà ë³ òà ð íî¿ ñè ñ òå ìè â äî ë³ íà ö³ î íàëü íî¿ êóëü òó ð íî¿ ñïà ä ùè íè áó -
ëî ÷è ìà ëî òðà ã³ ÷ íèõ ñòî ð³ íîê, õî÷ ¿¿ îõî ðî íà â ïðà âî âî ìó â³ä íî øåí í³ äå -
êëà ðó âà ëà ñÿ ïî çè òè â íî. ϳä âè ãëÿ äîì ðå êîí ñ ò ðó ê ö³¿ Êè º âà, íå çâà æà þ ÷è
íà ïðî òå ñ òè íà ó êî âî¿ ãðî ìàä ñü êî ñ ò³, áó ëî çðóé íî âà íî âå ëè êó ê³ëü ê³ñòü
ñòà ðî âèí íèõ ïà ì’ÿ òîê ÷à ñ³â Êè ¿â ñü êî¿ Ðó ñ³, äî áè ñå ðå ä íüî â³÷ ÷ÿ, ìî íó ìåí -
òè ³ ïà ì’ÿ ò í³ çíà êè íà ÷åñòü óêðà ¿í ñü êèõ íà ó êî âèõ ³ êóëü òó ð íèõ ä³ ÿ ÷³â. Ñå -
ðåä íèõ Ìè õàé ë³â ñü êèé Çî ëî òî âåð õèé, Ìå æè ã³ð ñü êèé ìî íà ñ òè ð³, öå ð ê âà
Óñ ï³í íÿ Áî ãî ðî äè ö³ Ïè ðî ãî ù³, Áî ãî ÿ â ëåí ñü êà öå ð ê âà Áðàò ñü êî ãî ìî íà ñ -
òè ðÿ íà Ïî äî ë³, Ìè ê³ëü ñü êèé â³é ñü êî âèé ñî áîð, ïà ì’ÿ ò íè êè êíÿ ãè í³ Îëü -
ç³, Â. Êî ÷ó áåþ òà ². ²ñêð³, áà ãà òî ³í øèõ ïà ì’ÿ òîê, áó ëè ðå ï ðå ñî âà í³ ïðî â³ ä -
í³ ä³ ÿ ÷³ ïà ì’ÿ ò êî î õî ðîí íî ãî ðó õó 42.
Äëÿ òî ãî ùîá çì³ íè òè ñè òó à ö³þ íà êðà ùå, ï³ä òè ñ êîì ãðî ìàä ñü êî ñ ò³
31 ñåðïíÿ 1940 ð. áó ëà ïðè éíÿ òà ïîñòà íî âà ÐÍÊ ÓÐÑÐ “Ïðî îð ãà í³ çà ö³þ
Êî ì³ òå òó îõî ðî íè òà çáå ðå æåí íÿ ³ñ òî ðè êî- êóëü òó ð íèõ, àð õ³ òå ê òó ð íèõ ³ àð -
õå î ëî ã³ ÷ íèõ ïà ì’ÿ ò íè ê³â ÓÐÑД, äî ñêëà äó ÿêî ãî óâ³éø ëè òà ê³ ïðî â³ ä í³
ä³ ÿ ÷³ óêðà ¿í ñü êî¿ íà ó êè ³ êóëü òó ðè, ÿê Ì. Áà æàí, Î. Áîãîìîëåöü,
Î. Äîâæåíêî, À. Êðèìñüêèé, Ô. Êðè÷åâñüêèé, Ï. Òè÷èíà 43. Àëå ðîç ãî ð -
íó òè ñâîþ ä³ ÿ ëü í³ñòü Êî ì³ òåò íå âñòèã, â³é íà ïîñòà âè ëà íî â³ çà âäàí íÿ â
îõî ðî í³ íà ö³ î íàëü íî¿ ñïà ä ùè íè.
1 Ìóçå¿ Óêðà ¿ íè. Äî â³ ä íèê.— Ê., 1999. — Ñ. 3.
2 Çâ³ä ïà ì’ÿ òîê ³ñ òî 𳿠òà êóëü òó ðè Óêðà ¿ íè. Êè ¿â. — Êí. 1. — ×. 1. — Ê., 1999. —
Ñ. IX, XXII.
3 Ò ð î í ü ê î Ï. Ò. ²ñ òî ðè ÷ íå êðà º ç íàâ ñ ò âî: êðîê ó íî âå òè ñÿ ÷î ë³ò òÿ (Äî ñâ³ä, ïðî á -
ëå ìè ³ ïåð ñ ïå ê òè âè). — Ê., 2000. — Ñ. 105.
4 Á å â ç Ì. Ëüâ³â — ó ñïè ñ êó âñå ñâ³ ò íüî¿ êóëü òó ð íî¿ ñïà ä ùè íè // Ïà ì’ÿ ò êè Óêðà ¿ -
íè. ²ñ òî ð³ÿ òà êóëü òó ðà. — 2001. — ¹ 1—2. — Ñ. 3.
5 Ô å í ö ó ð Â. Íà ö³ î íàëü íèé ³ñ òî ðè êî- àð õ³ òå ê òó ð íèé çà ïî â³ ä íèê “Êàì’ÿíåöü”: Ñó -
÷à ñ íå ³ ìàé áó ò íº // Ïà ì’ÿ ò êè Óêðà ¿ íè. ²ñ òî ð³ÿ òà êóëü òó ðà. — 2000. — ¹ 3—4. — Ñ. 10.
6 Åíöèêëîïåä³ÿ óêðà ¿ íî ç íàâ ñ ò âà. — Ò. 5. — Ëüâ³â, 1996. — Ñ. 1632; Çâ³ä ïà ì’ÿ òîê ³ñ -
òî 𳿠òà êóëü òó ðè Óêðà ¿ íè. Êè ¿â. — Êí. 1. — ×. 1. — Ê., 1999. — Ñ. 87, 116.
7 À í è ñ è ì î â À. Ñêî ð á íîå áå ñ ÷óâ ñ ò âèå. Íà äî á ðóþ ïà ìÿòü î Êè å âå, èëè ãðó ñ ò -
íûå ïðî ãó ë êè ïî ãî ðî äó, êî òî ðî ãî íåò. — Ê., 1992. — Ñ. 74.
8 Á ³ ë î ä ³ ä Î. Çà ãàä êà Ïå ò ðà Ìî ãè ëè // Êè ¿â ñü êà ñòà ðî âè íà. — 1993. — ¹ 3. —
Ñ. 56—69.
9 Ñ ³ ÷ è í ñ ü ê è é Â. Çè æ äè òåëü õðà ì³â ³ ñêà ð á³â äó õî â íè õ // Ïà ì’ÿ ò êè Óêðà ¿ íè. —
1991. — ¹ 6. — Ñ. 22—23.
10 Ê î ñ ò î ì à ð î â Í. È. Ìà çå ïà. — Ì., 1992. — Ñ. 110; Òðå òÿ ê Ê. Êè ¿â. Ïó ò³ â íèê
ïî çðóé íî âà íî ìó ì³ ñ òó. — Ê., 1998. — Ñ. 43.
150 ISSN 0130-5247. Óêð. ³ñò. æóðí., 2003, ¹ 3
Ïàì’ÿòêè ³ñòî𳿠òà êóëüòóðè
11 Öåíòðàëüíèé äåð æà â íèé àð õ³â âè ùèõ îð ãà í³â âëà äè òà äåð æà â íî ãî óïðà â ë³í íÿ
Óêðà ¿ íè (äà ë³ — ÖÄÀÂÎ Óêðà ¿ íè). — Ô. 2201, îï. 1, ñïð. 1202, àðê. 7, 8 çâ.
12 Á å ð ë è í ñ ü ê è é Ì. Ô. ²ñ òî ð³ÿ ì³ ñ òà Êè º âà. — Ê., 1991. — Ñ. 23.
13 ²ñòîðèêî-êóëüòóðíà ñïà ä ùè íà Óêðà ¿ íè (XIX ñò. — ïî÷. ÕÕ ñò.) // Ç á³ ð íèê äî êó -
ìåí ò³â ³ ìà òå ð³ à ë³â / Àâ òîð-óïî ðÿ ä íèê Ò. Ô. Ãðè ãî ð’º âà. — Ê., 1995. — Ñ. 29—31, 44.
14 Îõîðîíà, âè êî ðè ñ òàí íÿ òà ïðî ïà ãàí äà ïà ì’ÿ òîê ³ñ òî 𳿠òà êóëü òó ðè â Óêðà ¿í ñü ê³é
ÐÑÐ // Ç á³ ð íèê ìå òî äè ÷ íèõ ìà òå ð³ à ë³â ó øå ñ òè ÷à ñ òè íàõ. — ×. 5: Âèâ÷åí íÿ, îõî ðî íà ³
ñïî ðó äæåí íÿ ïà ì’ÿ òîê ³ñ òî 𳿠òà êóëü òó ðè â Êðè ìó, ÿê îäèí ç íà ïðÿ ì ê³â êðà º ç íàâ ÷èõ
äî ñë³ äæåíü. — Ê., 1989. — Ñ. 36.
15 Òàì ñà ìî. — Ñ. 38—39.
16 Ø å â ÷ å í ê î Ë. Êðà º ç íàâ ÷à ä³ ÿ ëü í³ñòü Òèì ÷à ñî âî¿ êî ì³ ñ³¿ äëÿ ðîç ã ëÿ äó äà â í³õ
àê ò³â ó äðó ã³é ïî ëî âè í³ XIX ñò. // Ê ðà º ç íàâ ñ ò âî. — 2000. — ¹ 1—2. — Ñ. 20, 22.
17 Òàì ñà ìî. — Ñ. 25.
18 Ç à ð å ì á à Ñ. Óêðà ¿í ñü êå òî âà ðè ñ ò âî îõî ðî íè ïà ì’ÿ òîê ³ñ òî 𳿠òà êóëü òó ðè. ²ñ -
òî ðè ÷ íèé íà ðèñ. — Ê., 1998. — Ñ. 10.
19 Ä à ø ê å â è ÷ Í. Ï. Îá ùèé î÷åðê îñ íî âà íèÿ è äå ÿ òå ëü íî ñ òè Èñ òî ðè ÷å ñ êî ãî îá -
ùå ñ ò âà Íå ñòî ðà- ëå òî ïè ñ öà çà èñ òå ê øèå 25 ëåò åãî ñó ùå ñ ò âî âà íè ÿ // ×òå íèÿ Èñ òî ðè ÷å ñ -
êî ãî Îá ùå ñ ò âà Íå ñòî ðà- ëå òî ïè ñ öà. — Ê., 1899. — Êí. 13. — Ñ. 3.
20 Ã ð ó ø å â î é Þ. À. Þ. À. Êó ëà êî â ñ êèé (1855—1919) è åãî “Èñòîðèÿ Âè çàí -
òèè” // Þ. À. Ê ó ë à ê î â ñ ê è é. Èñ òî ðèÿ Âè çàí òèè. — ÑÏá., 1998. — Ñ. 437.
21 Äåÿòåëüíîñòü Êè å â ñ êî ãî îá ùå ñ ò âà îõðà íû ïà ìÿ ò íè êîâ ñòà ðè íû è èñ êóñ ñ ò âà. —
Ê., 1912. — Ñ. 6.
22 à ð è ã î ð ’ º â à Ò., Ä å í è ñ å í ê î Ã. Ç ³ñ òî 𳿠çáå ðå æåí íÿ ³ñ òî ðè êî- êóëü òó ð íî¿
ñïà ä ùè íè Óêðà ¿ íè: ä³ ÿ ëü í³ñòü Êè ¿â ñü êî ãî òî âà ðè ñ ò âà îõî ðî íè ïà ì’ÿ òîê ñòà ðî âè íè ³
ìè ñ òå ö ò âà // Íà ó êî â³ çà ïè ñ êè. — Ò. 3. ²ñ òî ð³ÿ. — Ê., 1998. — Ñ. 118.
23 Òàì ñà ìî. — Ñ. 119.
24 Øëÿõ. — 1918. — ×. 1. — Ñ. 50.
25 Ê î ñ ò ð è ö ÿ Ì. Òî âà ðè ñ ò âî äî ñë³ ä íè ê³â Âî ëè í³ êð³çü ïðè çìó ÕÕ ñ òî ë³ò -
òÿ // Êðà º ç íàâ ñ ò âî. — 2000. — ¹ 1—2. — Ñ. 27.
26 Ê î â à ë å í ê î Î. Ãî ëî â í³ åòà ïè ðîç âè ò êó ³ñ òî ðè ÷ íî ãî êðà º ç íàâ ñ ò âà íà ×å ð í³ ãî -
âî- ѳ âå ð ùè í³ // Êðà º ç íàâ ñ ò âî. — 2000. — ¹ 1—2. — Ñ. 42.
27 Ç à ð å ì á à Ñ. Íàçâ. ïðà öÿ. — Ñ. 11.
28 Á à ã à ë å é Ä. È., Ì è ë ë å ð Ä. Ï. Èñ òî ðèÿ ãî ðî äà Õà ðü êî âà çà 250 ëåò åãî ñó -
ùå ñ ò âî âà íèÿ (1655—1905). Èñ òî ðè ÷å ñ êàÿ ìî íî ãðà ôèÿ.  äâóõ òî ìàõ. — Ò. 2. XIX — íà -
÷à ëî ÕÕ âå êà. Ðå ï ðèí ò íîå èçä. — Õà ðü êîâ, 1993. — Ñ. 631—632.
29 Ñ è ì î í å í ê î ². Ì. Â÷å í³ àð õ³ â í³ êî ì³ ñ³¿ Óêðà ¿ íè: íàä áàí íÿ òà äî ñâ³ä // Ï ðà ö³
Öåí ò ðó ïà ì’ÿ ò êî ç íàâ ñ ò âà. — Âèï. 3. — Ê., 2001. — Ñ.25.
30 ²íñòèòóò Ðó êî ïè ñó Íà ö³ î íàëü íî¿ á³á ë³î òå êè Óêðà ¿ íè ³ì. Â. ². Âå ð íàä ñü êî ãî ÍÀÍ
Óêðà ¿ íè (äà ë³ — ²Ð Í ÁÓÂ). — Ô. Õ, ñïð. 31633, àðê. 28—28 çâ.; Î í î ï ð ³ º í ê î Â., Ð å-
º í ò Î., Ù å ð á à í ü Ò. Óêðà ¿í ñü êå íà ó êî âå òî âà ðè ñ ò âî 1907—1921. — Ê., 1998. — Ñ. 103.
31 Þ ð å í ê î Ñ. Ï. XI Àð õå î ëî ã³ ÷ íèé ç’¿çä òà éî ãî çíà ÷åí íÿ ó âèâ÷åí í³ ³ çáå ðå æåí -
í³ àð õå î ëî ã³ ÷ íî¿ ñïà ä ùè íè Óêðà ¿ íè (äî 100-ð³÷íîãî þâ³ ëåþ) // ² ñ òî ð³ÿ Óêðà ¿ íè. Ìà ëî -
â³ äî ì³ ³ìå íà, ïî 䳿, ôà ê òè (Çá³ ð íèê ñòà òåé). — Âèï. 8. — Ê., 1999. — Ñ. 67.
32 Ñ î ñ í î â ñ ü ê à Ò. Î. ij ÿ ëü í³ñòü Ï. Ñ. Óâàðîâî¿ ïî âèâ÷åí íþ ñòà ðî æè ò íî ñ òåé
Ñëî áî æà í ùè íè // VIII Âñå óê ðà ¿í ñü êà íà ó êî âà êîí ôå ðå í ö³ÿ “²ñòîðè÷íå êðà º ç íàâ ñ ò âî ³
êóëü òó ðà” (íà ó êî â³ äî ïî â³ ä³ òà ïî â³ äî ì ëåí íÿ). — ×. 2. — Õàð ê³â, 1997. — Ñ. 320.
33 Ê î â à ë å í ê î Î. Ãî ëî â í³ åòà ïè ðîç âè ò êó ³ñ òî ðè ÷ íî ãî êðà º ç íàâ ñ ò âà íà ×å ð í³ ãî -
âî- ѳ âå ð ùè í³ // Êðà º ç íàâ ñ ò âî. — 2000. — ¹ 1—2. — Ñ. 42.
34 Ä î ð î ø å í ê î Ä. ²ñ òî ð³ÿ Óêðà ¿ íè. 1917—1923 ðð. — Ò. 2: Óêðà ¿í ñü êà Ãå òü ìàí -
ñü êà Äåð æà âà 1918 ðî êó. — Óæãî ðîä, 1930. — Ñ. 365.
35 Ä å í è ñ å í ê î Î. À. Îñ íî â í³ íà ïðÿ ì êè äåð æà â íî¿ ïî ë³ òè êè ç îõî ðî íè ³ñ òî ðè -
êî- êóëü òó ð íî¿ ñïà ä ùè íè çà äî áè Ãå òü ìà íà òó (1918 ð.) // ³ ñ íèê Êè ¿â ñü êî ãî íà ö³ î íàëü -
íî ãî óí³ âåð ñè òå òó ³ìå í³ Òà ðà ñà Øå â ÷åí êà. ²ñ òî ð³ÿ. — Âèï. 47. — Ê., 2000. — Ñ. 75.
36 ÖÄÀÂÎ Óêðà ¿ íè. — Ô. 2201, îï. 3, ñïð. 9, àðê. 9 çâ.
37 Òàì ñàìî, îï. 1, ñïð. 1201, àðê. 10 çâ.
38 Í å ñ ò ó ë ÿ Î. Á³ ëÿ âè òî ê³â äåð æà â íî¿ ñè ñ òå ìè îõî ðî íè ïà ì’ÿ òîê êóëü òó ðè â Óêðà ¿ -
í³ (äî áà Öåí ò ðàëü íî¿ Ðà äè, Ãå òü ìà í ùè íè, Äè ðå ê òî ð³¿). — Êè ¿â— Ïî ë òà âà, 1994. — Ñ. 209.
39 ²ñòîðè÷íå êðà º ç íàâ ñ ò âî â Óêðà ¿í ñü ê³é ÐÑÐ. — Ê., 1989. — Ñ. 174.
40 ²ñòîðèêî-êóëüòóðíà ñïà ä ùè íà Óêðà ¿ íè: ïðî á ëå ìè äî ñë³ äæåí íÿ òà çáå ðå æåí -
íÿ. — Ê., 1998. — Ñ. 33.
41 Òàì ñà ìî. — Ñ. 34.
42 Ò ð î í ü ê î Ï. Ò. Íàçâ. ïðà öÿ. — Ñ. 106.
43 ²ñòîðè÷íå êðà º ç íàâ ñ ò âî â Óêðà ¿í ñü ê³é ÐÑÐ. — Ê., 1989. — Ñ. 175.
(Äà ë³ áó äå)
ISSN 0130-5247. Óêð. ³ñò. æóðí., 2003, ¹ 3 151
Ïàì’ÿòêè ³ñòî𳿠òà êóëüòóðè
|