Ф.Й. Туманський
Gespeichert in:
| Datum: | 2003 |
|---|---|
| 1. Verfasser: | |
| Format: | Artikel |
| Sprache: | Ukrainian |
| Veröffentlicht: |
Інститут історії України НАН України
2003
|
| Schriftenreihe: | Український історичний журнал |
| Schlagworte: | |
| Online Zugang: | https://nasplib.isofts.kiev.ua/handle/123456789/204852 |
| Tags: |
Tag hinzufügen
Keine Tags, Fügen Sie den ersten Tag hinzu!
|
| Назва журналу: | Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| Zitieren: | Ф.Й. Туманський / О.І. Журба // Український історичний журнал. — 2003. — № 3. — С. 124-137. — Бібліогр.: 56 назв. — укр. |
Institution
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine| id |
nasplib_isofts_kiev_ua-123456789-204852 |
|---|---|
| record_format |
dspace |
| spelling |
nasplib_isofts_kiev_ua-123456789-2048522025-07-31T00:08:17Z Ф.Й. Туманський Журба, О.І. Історія в особах 2003 Article Ф.Й. Туманський / О.І. Журба // Український історичний журнал. — 2003. — № 3. — С. 124-137. — Бібліогр.: 56 назв. — укр. 0130-5247 https://nasplib.isofts.kiev.ua/handle/123456789/204852 uk Український історичний журнал application/pdf Інститут історії України НАН України |
| institution |
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| collection |
DSpace DC |
| language |
Ukrainian |
| topic |
Історія в особах Історія в особах |
| spellingShingle |
Історія в особах Історія в особах Журба, О.І. Ф.Й. Туманський Український історичний журнал |
| format |
Article |
| author |
Журба, О.І. |
| author_facet |
Журба, О.І. |
| author_sort |
Журба, О.І. |
| title |
Ф.Й. Туманський |
| title_short |
Ф.Й. Туманський |
| title_full |
Ф.Й. Туманський |
| title_fullStr |
Ф.Й. Туманський |
| title_full_unstemmed |
Ф.Й. Туманський |
| title_sort |
ф.й. туманський |
| publisher |
Інститут історії України НАН України |
| publishDate |
2003 |
| topic_facet |
Історія в особах |
| url |
https://nasplib.isofts.kiev.ua/handle/123456789/204852 |
| citation_txt |
Ф.Й. Туманський / О.І. Журба // Український історичний журнал. — 2003. — № 3. — С. 124-137. — Бібліогр.: 56 назв. — укр. |
| series |
Український історичний журнал |
| work_keys_str_mv |
AT žurbaoí fjtumansʹkij |
| first_indexed |
2025-11-26T10:52:09Z |
| last_indexed |
2025-11-26T10:52:09Z |
| _version_ |
1849849898422239232 |
| fulltext |
124 ISSN 0130-5247. Óêð. ³ñò. æóðí., 2003, ¹ 3
²ÑÒÎÐ²ß Â ÎÑÎÁÀÕ
Î. ². ÆÓÐÁÀ (Äí³ ï ðî ïå ò ðîâñüê)
Ô. É. ÒÓÌÀÍÑÜÊÈÉ
Ôå ä³ð Éî ñè ïî âè÷ Òó ìàí ñü êèé (1757—1810 ðð.) — îäèí ç âè çíà ÷ íèõ ïðå ä -
ñòà â íè ê³â ðå ã³ î íàëü íî¿ óêðà ¿í ñü êî¿ êóëü òó ðè ê³ í öÿ ÕVIII — ïî ÷à ò êó
ÕIÕ ñò., ÿêèé çà ëè øèâ ïî ì³ ò íèé ñë³ä ó ìà ëî ðî ñ³é ñü êî ìó ³ñ òî ð³ î ïè ñàí í³.
Ñå ðåä çå ì ëÿ ê³â- ñó ÷à ñ íè ê³â çà îá ñÿ ãîì ç³ áðà íî ãî, îïðà öüî âà íî ãî é îïó á -
ë³ êî âà íî ãî ³ñ òî ðè ÷ íî ãî ìà òå ð³ à ëó ç íèì í³ êî ìó çìà ãà òè ñÿ. Çà øè ðî òîþ ³í -
òå ëå ê òó àëü íèõ çà ö³ êà â ëåíü, åðó äè ö³ ºþ, âì³í íÿì âò³ ëþ âà òè â æèò òÿ ñâî¿
ïðî å ê òè Ô. É. Òóìàíñüêèé òà êîæ íå ìຠñî á³ ð³ â íèõ ñå ðåä ìà ëî ðî ñ³ ÿí òî ãî
÷à ñó. ³ äî ìèé æó ð íà ë³ñò, âè äà âåöü, ³ñ òî ðèê, àð õå î ã ðàô, ïè ñü ìåí íèê ³ ïî -
åò, ïå ðå êëà äà÷, åò íî ã ðàô, çà ñíî â íèê îä íî ãî ç ïåð øèõ â Ðî ñ³é ñü ê³é ³ì ïå ð³¿
ñïå ö³ à ë³ çî âà íî ãî ³ñ òî ðè ÷ íî ãî æó ð íà ëó — îñü òà êèì, ñïðà â æ í³ì ñè íîì åí -
öè ê ëî ïå äè ÷ íî ãî ÕVIII ñò., çà ëè øè â ñÿ â³í ó ïà ì’ÿ ò³ ñó ÷à ñ íè ê³â ³ óÿâ ëåí íÿõ
íà ùàä ê³â.
Ïðî òå, íå çâà æà þ ÷è íà äó æå çíà ÷ íèé, à äëÿ óêðà ¿í ñü êî¿ ³ñ òî ð³ î ãðà ô³¿
ïî äå êó äè óí³ êàëü íèé ñë³ä, ÿêèé çà ëè øèâ ïî ñî á³ Ô. É. Òóìàíñüêèé, éî ãî
òâîð ÷à, â òî ìó ÷è ñ ë³ é íà ó êî âà, ñïà ä ùè íà çà ëè øà º òü ñÿ ìàé æå íå äî ñë³ äæå -
íîþ, à ðîëü ³ ì³ ñ öå â äó õî â íî- êóëü òó ð íî ìó ñå ðå äî âè ù³ íå âè çíà ÷å íè ìè, à
çíà ÷èòü ³ íå óñâ³ äî ì ëå íè ìè. Öå îñî á ëè âî ïî ì³ ò íî íà òë³ äî âî ë³ ³í òåí ñè â -
íî ãî âèâ÷åí íÿ íà ó êî âî¿ ä³ ÿ ëü íî ñ ò³ éî ãî ñó ÷à ñ íè ê³â ³ñ òî ðè ê³â
Â. Ã. Ðóáàíà 1, Î. ². гãåëüìàíà 2, Ì. Ô. Áåðëèíñüêîãî 3, ß. Ì. Ìàðêîâè÷à 4,
ªâ ãå í³ÿ Áî ë õî â³ ò³ íî âà 5. Âî ä íî ÷àñ íå ìî æ íà ñêà çà òè, ùî ïîñòàòü
Ô. É. Òóìàíñüêîãî º çî âñ³ì íå â³ äî ìîþ óêðà ¿í ñü êèì äî ñë³ ä íè êàì ÕÕ ñò.
Öå ³ì’ÿ çàâ æäè çãà äó âà ëîñü ó çà ãàëü íèõ ³ñ òî ð³ î ãðà ô³ ÷ íèõ ïðà öÿ õ 6, åí öè ê -
ëî ïå äè ÷ íèõ ³ äî â³ä êî âèõ âè äàí íÿ õ 7, ìî íî ãðà ô³ ÿ õ 8, éî ìó ïðè ñâÿ ÷å íî äå -
ê³ëü êà ñòà òåé 9. Àëå öèì äî ñë³ äæåííÿì, ÿê ³ áà ãà òüîì ³í øèì, ïðè ñâÿ ÷å -
íèì ïðî á ëå ìàì äó õî â íî ãî æèò òÿ Ìà ëî ðî ñ³¿ äðó ãî¿ ïî ëî âè íè ÕVIII — ïî -
÷à ò êó ÕIÕ ñò., âëà ñ òè â³ ôðà ã ìåí òà ð í³ òà á³á ë³î ã ðà ô³ ÷ í³ ï³ä õî äè, â³ä ìî âà â³ä
çà ëó ÷åí íÿ òâîð ÷î¿ ñïà ä ùè íè Ô. É. Òóìàíñüêîãî ÿê äæå ðå ëà âëà ñ íèõ ñòó -
ä³é. Ñó ÷à ñ í³ äî ñë³ ä íè êè, ÿê ïðà âè ëî, ââà æà þòü äî ñòà ò í³ì âè êî ðè ñ òî âó âà -
òè ïðà ö³ ñâî ¿õ ïî ïå ðå äíè ê³â, ¿õ ìà òå ð³ à ëè ³ îö³í êè ó âèâ÷å íí³ ³ñ òî ð³ î ãðà -
ô³ ÷ íî¿ ñè òó à ö³¿ òî ãî ÷à ñó, ³ òî ìó íå ð³ä êî îïè íÿ þ òü ñÿ (ðà çîì ç îá’ºê òîì
ñâ óâà ãè) â äå ùî “íåçðó÷íèõ” ñè òó à ö³ ÿõ, íà â³òü êîëè éäå òü ñÿ ïðî âà æ -
ëè â³ äå òà ë³ á³î ãðà ô³¿ Ô. É. Òóìàí ñüêîãî. Íàé á³ëüø òè ïî âè ìè íå ïî ðî çó -
ì³í íÿ ìè º ð³ ç íå âè çíà ÷åí íÿ äà òè íà ðî äæåí íÿ (1746, 1757, áëè çü êî 1750,
ð³ê íà ðî äæåí íÿ íå â³ äî ìèé), ñìåð ò³ (1805, 1810), ì³ ñ öÿ íàâ÷àí íÿ (Êå í³ ã ñ -
áåðã, Ãåò ò³í ãåí, Ïå òå ð áóðã) òà ïîñò³é íå ïëó òàí íÿ Ôå äî ðà Éî ñè ïî âè ÷à ç
éî ãî äâî þ ð³ ä íèì áðà òîì Ôå äî ðîì Âà ñè ëüî âè ÷åì. Âè òî êè öèõ íå ïî ðî çó -
ì³íü, ÿê³ ïðè óâà æ íî ìó ðîç ã ëÿ ä³ äæå ðåë âè ð³ øèòè äî ñèòü ïðî ñ òî 10, çà -
êëà äå í³ â ïî ìè ë êàõ â³ äî ìî ãî ñëî â íè êà ðî ñ³é ñü êèõ ïè ñü ìåí íè ê³â ªâ ãå íà
Áî ë õî â³ ò³ íî âà 11, ³ñ íó þòü äî íà øî ãî ÷à ñó 12. Íå îìè íóâ ¿õ ³ íàé á³ëüø äî -
êëà ä íèé ³ êâà ë³ ô³ êî âà íèé á³î ãðà ô³ ÷ íèé íà ðèñ æèò òÿ é ä³ ÿ ëü íî ñ ò³
Ô. É. Òóìàíñüêîãî â íî â³ ò í³é êíè ç³ Þ. Ñ. Øåì øó÷åíêà 13.
Ïî òó æ íå çà íó ðåí íÿ ìà ëî ðî ñà Ôå äî ðà Òó ìàí ñü êî ãî ó ïå òå ð áó ð çü êå ñó -
ñ ï³ ëü íå ³ äó õî â íî- êóëü òó ð íå æèò òÿ ê³ í öÿ ÕVIII ñò., íå â³ä’ºì íîþ ³ âà æ ëè -
âîþ ñêëà äî âîþ ÿêî ãî áóâ â³í ñàì òà éî ãî ïðî å ê òè, óñê ëà ä íþ âà ëî äî ñë³ ä -
íè öü êå çà âäàí íÿ ÷³ ò êî ãî, àëå àäå ê âà ò íî ãî âè çíà ÷åí íÿ éî ãî ì³ ñ öÿ â ³í òå ëå ê -
òó àëü íî ìó ïðî ñ òî ð³ òî ãî ïå ð³ î äó. Íå ð³ä êî, ï³ä õî äÿ ÷è äî ðîç ã ëÿ äó òî ãî ÷à ñ -
íèõ äó õî â íî- êóëü òó ð íèõ ïðî öå ñ³â ç ïî çè ö³é, âëà ñ òè âèõ ñà ìèì äî ñë³ ä íè êàì
òà ³äåé íî- êóëü òó ð í³é ñè òó à ö³¿, â ÿê³é âî íè ³ñ íó âà ëè 14, àâ òî ðè ïî- ð³ ç íî ìó,
ÿê ïðà âè ëî, áåç äî ñòà ò íüî ãî àíà ë³ çó âè çíà ÷à ëè ì³ ñ öå Ô. É. Òóìàíñüêîãî ó
êóëü òó ð³ òî ãî ÷à ñó. Òàê, ³ñ íóº ì³ ö íà òðà äè ö³ÿ ââà æà òè éî ãî âè êëþ ÷ íî ðî -
ñ³é ñü êèì ä³ ÿ ÷åì, ùî, äî ðå ÷³, ïðè òà ìàí íî ÿê äî ðå âî ëþ ö³é í³é, òàê ³ ðà äÿí -
ñü ê³é (îñî á ëè âî æà í ðó åí öè ê ëî ïå äè ÷ íèõ ñòà òåé) ³ñ òî ð³ î ãðà ô³¿. Çíà ìåí íî,
ùî Ô. É. Òóìàíñüêèé òà éî ãî òâî ðè íà â³òü íå çãà äà í³ ó êëà ñè ÷ í³é ïðà ö³
Ì. ². Ìàð÷åíêà, ìî æ ëè âî, ñà ìå ÷å ðåç éî ãî “íåóêðà¿íñüê³ñòü” 15. Ïðè ÷î ìó
òà êà ñà ìî îä íî çíà ÷ íà ³äåí òè ô³ êà ö³ÿ Ô. É. Òóìàíñüêîãî òà éî ãî ïå òå ð áó ð -
çü êèõ çå ì ëÿ ê³â ëè øå ÿê, àáî íà ñàì ïå ðåä, “óêðà¿íñüêèõ” ÷è “ðîñ³éñüêèõ”
ä³ ÿ ÷³â òà êîæ âè çíà ÷å íà íå ñò³ëü êè çà âäàí íÿ ìè àíà ë³ çó êóëü òó ð íî¿ ñè òó à ö³¿
äðó ãî¿ ïî ëî âè íè ÕVIII — ïî ÷à ò êó ÕIÕ ñò., çî êðå ìà ìå õà í³ ç ì³â âêëþ ÷åí íÿ
ìà ëî ðî ñ³â ó ðî ñ³é ñü êèé äó õî â íèé ïðî ñ ò³ð, âè çíà ÷åí íÿ ¿õ ðî ë³ ó ôîð ìó âàí -
í³ âëà ñ íå óêðà ¿í ñü êî¿ êóëü òó ðè òà ³ñ òî ð³ î ãðà ô³¿, ñê³ëü êè íà ìà ãàí íÿì àâ òî -
ð³â “ï³äòÿãíóòè” ¿õ äî ñó ÷à ñ íî ãî ³ çâè ÷ íî ãî íà ö³ î íàëü íî- êóëü òó ð íî ãî ³äå à -
ëó 16. ßê öå ìî æå íå çäà âà òè ñÿ äè â íèì, àëå, íà ì³é ïî ãëÿä, â îö³í êàõ ³ñ òî -
ðè êî- êóëü òó ð íî ãî ñå ðå äî âè ùà äðó ãî¿ ïî ëî âè íè ÕVIII — ïåð øî¿ ïî ëî âè íè
ÕIÕ ñò. ïðè àíà ë³ ç³ ñà ìî ³ äåí òè ô³ êà ö³¿ ì³ ñ öå âî¿ êóëü òó ð íî¿ åë³ òè ïðèí öèï
³ñ òî ðè ç ìó íàé ïî â í³ øå ðå à ë³ çî âà íèé ó ïðà öÿõ ³ñ òî ðè ê³â ê³ í öÿ ÕIÕ — ïî ÷à -
ò êó ÕÕ ñò., ÿê³ âè çíà ÷à ëè ¿õ ïî íÿò òÿì “ìàëîðîñ³éñüêà”, “ìàëîðî ñ³é -
ñüêå” 17. Öèì ï³ä êðå ñ ëþ âà ëè ñÿ íå ëè øå îñî á ëè âî ñ ò³ òî ãî ÷à ñ íî ãî òå ðè òî -
ð³ àëü íî- ñòà íî âî ãî ñà ìî ó ñ â³ äî ì ëåí íÿ òà ì³ ñ öå âî ãî ïðî ñâ³ òè òåëü ñü êî ãî ïà -
ò ð³ î òè ç ìó, ùî øè ðî êî ðå à ë³ çî âó âà â ñÿ â ìå æàõ Ðî ñ³é ñü êî¿ ³ì ïå ð³¿, à òà êîæ
â³ä êðè âà ëè ñÿ ìî æ ëè âî ñ ò³ äî ñë³ äæåí íÿ åâî ëþ ö³¿ “ìàëîðîñ³éñòâà” ÕVIII —
ïåð øî¿ ïî ëî âè íè ÕIÕ ñò. â “óêðà¿íñòâî” òà “ìàëîðîñ³éñòâî” ð³ ç íî ãî ³äåé -
íî ãî ³ ôà õî âî ãî ãà òóí êó â³ä äðó ãî¿ ïî ëî âè íè ÕIÕ ñò. äî íà øèõ ÷à ñ³â. Ö³ êà -
âî, ùî òà ê³ ï³ä õî äè âè ÿâè ëè ñÿ á³ëüø áëè çü êè ìè ñó ÷à ñ íèì óêðà ¿í ñü êèì
(ïðà â äà ä³ à ñ ïî ð íèì) ë³ òå ðà òó ðî ç íà â öÿì, í³æ ³ñ òî ðè êàì 18.
Ïðè íà ÿâ íî ñ ò³ ïî ð³ â íÿ íî çíà ÷ íî¿ ê³ëü êî ñ ò³ á³á ë³î ã ðà ô³ ÷ íèõ ïî çè ö³é,
ïðè ñâÿ ÷å íèõ Ô. É. Òóìàíñüêîìó, îðè ã³ íàëü íèõ äî ñë³ äæåíü âëà ñ íå éî ãî
òâîð ÷î ñ ò³ äó æå íå áà ãà òî. Ñå ðåä íèõ âè ä³ ëÿ º òü ñÿ ´ðóí òî â íà ñòàò òÿ Í. Á³ -
ëîçåðñüêî¿, ïðè ñâÿ ÷å íà æó ð íà ëó “Ðîññèéñêèé ìà ãà çèí” 19. Ãëè áî êèé àíà -
ë³ç îä íî ãî ç íàé á³ëü øèõ ó Ðî ñ³¿ äðó ãî¿ ïî ëî âè íè ÕVIII ñò. àð õå î ã ðà ô³ ÷ íèõ
ïðî å ê ò³â äå ñÿ òè òî ì íî ãî “Ñîáðàíèÿ ðà ç íûõ çà ïè ñîê è ñî ÷è íå íèé… î æè ç -
íè è äå ÿ íè ÿõ Ãî ñó äà ðÿ Èì ïå ðà òî ðà Ïå ò ðà Âå ëè êî ãî” çðî áèâ ª. Ô. Øìóð -
ëî 20.  ðàì êàõ çà âäàíü ñâ ìî íî ãðà ô³¿ ñâ³ òî ãëÿä, ³ñ òî ðè ÷ í³ ïî ãëÿ äè òà
àð õå î ã ðà ô³ ÷ í³ ïó á ë³ êà ö³¿ Ô. É. Òóìàíñüêîãî áó ëè êâà ë³ ô³ êî âà íî ðîç ã ëÿ íó -
ò³ Â. Â. Êðàâ÷åíêîì 21—22. Ïðî òå âèâ÷åí íÿ ³ñ òî ðè ÷ íî ãî êîì ïî íåí òà â ñïà ä -
ùè í³ äî ñë³ ä íè êà ê³ í öÿ ÕVIII ñò., ì³ ñ öå àð õå î ã ðà ô³ ÷ íèõ âïðàâ ó éî ãî ³ñ òî -
ðè ÷ í³é ïðà ö³, ³í ø³ ïðî á ëå ìè çà ëè øè ëè ñÿ ïî çà óâà ãîþ äî ñë³ ä íè ê³â ³ñ òî -
ðè ÷ íî¿ íà ó êè.
ßê ó äî ë³ êî æ íî¿ ëþ äè íè, ìàé áó ò íº Ô. É. Òóìàíñüêîãî çíà ÷ íîþ ì³ ðîþ
âè çíà ÷à ëî ñÿ éî ãî ïî õî äæåí íÿì. ³í áóâ ðî äîì ç ìà ëî ðî ñ³é ñü êî¿ ñòàð øèí -
ñü êî¿ ðî äè íè, ïðå ä ñòà â íè êè ÿêî¿ â äðó ã³é ïî ëî âè í³ ÕVIII ñò. â³ ä³ ãðà âà ëè
ïðî â³ ä í³ ðî ë³ â ãå òü ìàí ñü ê³é àä ì³ í³ ñ ò ðà ö³ ¿ 23. ßê ³ áà ãà òî îä íî ë³ ò ê³â ç éî ãî
ñî ö³ àëü íî ãî ñå ðå äî âè ùà, â³í çäî áóâ ãðóí òî â íó ³íî çå ì íó îñâ³ òó, íàâ÷à þ -
÷èñü ó 1773—1778 ðð. ó Êå í³ ã ñ áå ð çü êî ìó óí³ âåð ñè òå ò³ ðà çîì ç³ ñâî ¿ ìè äâî -
þ ð³ ä íè ìè áðà òà ìè ²âà íîì òà Ìè õàé ëî ì 24 ³ ñëó õà þ ÷è ëå ê ö³¿ ïðî â³ ä íèõ
í³ ìå öü êèõ ïðî ôå ñî ð³â (êóðñ ô³ ëî ñî ô³¿ Ä. Áóêà, ³ñ òî 𳿠³ ñòà òè ñ òè êè — Âå ð -
íå ðà, ïðà âà — Ä. Ëåñòîêà) 25. ²ñ íó þòü ñâ³ä ÷åí íÿ, ùî âæå â óí³ âåð ñè òå ò³
ISSN 0130-5247. Óêð. ³ñò. æóðí., 2003, ¹ 3 125
²ñòîð³ÿ â îñîáàõ
Ô. É. Òóìàíñüêèé âè ÿâèâ íà õèë äî ë³ òå ðà òó ð íî¿ òâîð ÷î ñ ò³, âè ä ðó êó âà â -
øè í³ ìå öü êîþ 4 ïðîìîâè, ïðè ñâÿ ÷å í³ Êà òå ðè í³ II, Ôð³ ä ð³ õó II òà
Ï. Î. Ðóìÿíöåâó 26.
Ñïî â íå íèé ñì³ ëè âèõ çà äó ì³â, ïà ò ð³ î òè ÷ íèõ ïî ÷óò ò³â, ïðî ñâ³ ò íè öü êèõ
³äåé ìî ëî äèé Ô. É. Òóìàíñüêèé ïî âå ð íó â ñÿ â Ìàëîðîñ³þ ³ çà õî äè â ñÿ
(1778— 1785 ðð.) ùî äî ¿õ ðå à ë³ çà ö³¿ íà òå ðå íàõ Ãå òü ìà í ùè íè, äî êëà äà þ ÷è
çíà ÷ íèõ çó ñèëü ó ñïðà â³ äî ñë³ äæåí íÿ ð³ ä íî ãî êðàþ, ðîç âè ò êó ì³ ñ öå âî¿
îñâ³ òè, íà ó êè òà êóëü òó ðè.
Îñî á ëè âî ³í òåí ñè â íè ìè áó ëè òâîð ÷³ çà äó ìè, ïëà íè ³, ãî ëî â íå, àê òè â íà
ä³ ÿ ëü í³ñòü ìî ëî äî ãî Ô. É. Òóìàíñüêîãî ó 1779—1780 ðð. Íå çâà æà þ ÷è íà
òå, ùî ïðå ä ìå òîì çà äó øå â íèõ ö³ ëåé ìî ëî äî¿ ëþ äè íè áó ëà Ìà ëî ðî ñ³ÿ,
ìàé æå êî æ íèé êðîê ó íà ïðÿ ì êó ¿õ ðå à ë³ çà ö³¿ ïî â’ÿ çó âà â ñÿ íèì ç ïå òå ð áó ð -
çü êèì íà ó êî âèì òà ë³ òå ðà òó ð íèì ñâ³ òîì, ï³ä ê ëþ ÷åí íÿì äî éî ãî ïðî å ê ò³â,
âè êî ðè ñ òàí íÿì éî ãî ³í òå ëå ê òó àëü íèõ, îð ãà í³ çà ö³é íèõ, ô³ íàí ñî âèõ ìî æ -
ëè âî ñ òåé. Á³ëü øå òî ãî, ñòè ìó ëîì âëà ñ íå íà ó êî âî¿, â òî ìó ÷è ñ ë³ é ³ñ òî ðè ÷ -
íî¿, òâîð ÷î ñ ò³ ìî ëî äî ãî äî ñë³ ä íè êà áó ëî áåç ïî ñå ðå ä íº çà ëó ÷åí íÿ éî ãî äî
ñòðó ê òóð Àêà äå 쳿 íà óê.
Âïåð øå Ô. É. Òóìàíñüêèé ï³ä ê ëþ ÷è â ñÿ äî òà êî ãî ïðî å ê òó 1779 ð. Ïå -
òå ð áó ð çü êèé ïî ë òà âåöü Ï. ². Áîãäàíîâè÷, êî ðè ñ òó þ ÷èñü ïðè õè ëü í³ ñ òþ äè -
ðå ê òî ðà Ïå òå ð áó ð çü êî¿ àêà äå 쳿 íà óê Ñ. Ã. Äîìàøíºâà, 1778 ð. äî áè â ñÿ äî -
çâî ëó ðîç ïî ÷à òè âè ïóñê “ïðè Àêà äå ìèè íà óê” íà ó êî âî ãî æó ð íà ëó, ÿêèé
âè é øîâ ï³ä íà çâîþ “Àêàäåìè÷åñêèå èç âå ñ òèÿ” (ðî êè âè äàí íÿ: 1779—
1781) 27 ³ ìàâ íà ìå ò³ ³í ôîð ìó âà òè ñó ñ ï³ ëü ñ ò âî ïðî íàé íî â³ ø³ â³ä êðèò òÿ òà
³ñ òî ð³þ íà óê. Ó æó ð íà ë³, êð³ì ñà ìî ãî äè ðå ê òî ðà Àêà äå 쳿, äðó êó âà ëè ñâî¿
òâî ðè àêà äå ì³ êè ². Ã. Ãåîðã³, ². À. óëüäåíøòåäò, ². ². Ëåïåõ³í, Ì. ß. Îçå -
ðåöü êîâñüêèé, Ï. Ñ. Ïàëëàñ òà ³í ø³. Á³ëü øà ÷à ñ òè íà öèõ ñòà òåé áó ëà ïðè -
ñâÿ ÷å íà îïè ñàì ð³ ç íèõ ðå ã³ î í³â Ðî ñ³¿ ó ïðè ðî ä íè÷î- íà ó êî âî ìó àñ ïå ê ò³ 28.
³ ðî ã³ ä íî, âè äà âåöü, ôîð ìó þ ÷è ñêëàä àâ òîðñü êî ãî êî ëå ê òè âó, çâåð òà â ñÿ íå
ò³ëü êè äî ÷ëå í³â Àêà äå 쳿, à é äî á³ëüø øè ðî êî ãî çà ãà ëó, çî êðå ìà áåç ïî ñå -
ðå ä íüî äî ñâî ¿õ çå ì ëÿ ê³â, ÿê³ âæå òî ä³ íå áó ëè íî âà ÷ êà ìè ó ïå òå ð áó ð çü ê³é
ïå ð³ î äè ö³. Ìî æ ëè âî, ñà ìå òà êèì ÷è íîì ³í ôîð ìà ö³ÿ ïðî òå ìà òè ÷ íî ³ æà í -
ðî âî áëè çü êå âè ïó ñ ê íè êî â³ Êå í³ ã ñ áå ð çü êî ãî óí³ âåð ñè òå òó âè äàí íÿ ñïðè ÿ -
ëà çà ëó ÷åí íþ Ô. É. Òóìàíñüêîãî äî ó÷à ñ ò³ â ë³ òå ðà òó ð íî ìó â³ä ä³ ë³ “Àêà äå -
ìè ÷åñêèõ èç âå ñ òèé” ïî ðÿä ç íàéàâ òî ðè òå ò í³ øè ìè íà ó êî â öÿ ìè òî ãî ÷à ñó,
ñòà ëà ñòè ìó ëîì äî íà ëà ãî äæó âàí íÿ ç íè ìè îñî áè ñ òèõ íà ó êî âèõ êîí òà ê ò³â.
Ñà ìå äî àâ òî ð³â “Àêàäåìè÷åñêèõ èç âå ñ òèé” ². ². Ëåïåõ³íà òà Ñ. Ã. Äî -
ìàøíºâà íå âäî â ç³ ïî ëå ò³ ëè ç Ãëó õî âà íà ò õ íåí í³ ëè ñ òè ç ïðî å ê òà ìè íà ó êî -
âî ãî ïå ðå îá ëà ø òó âàí íÿ Ìà ëî ðî ñ³¿, à ç òâî ðîì ùå îä íî ãî ³ç ñï³â ðî á³ ò íè ê³â
æó ð íà ëó àêà äå ì³ êà Ï. Ñ. Ïàëëàñà Ô. É. Òóìàíñüêèé ïî çíà éî ìèâ çãî äîì
øè ðî êó ðî ñ³é ñü êó ïó á ë³ êó ÿê ïå ðå êëà äà÷.
Ùå îä íèì ïå òå ð áó ð çü êèì îñå ðåä êîì, ÷å ðåç ÿêèé Ô. É. Òóìàíñüêèé,
çà äî âî ëü íÿ þ ÷è ñâî¿ òâîð ÷³ àì á³ ö³¿, âõî äèâ äî ë³ òå ðà òó ð íî- íà ó êî âèõ ê³ë
ñòî ëè ö³, ñòà ëî “Ñîáðàíèå, ñòà ðà þ ùå å ñÿ î ïå ðå âî äå èíî ñ ò ðàí íûõ êíèã” 29.
Òî âà ðè ñ ò âî, ñòâî ðå íå ç ìå òîþ îçíà éî ìè òè ðî ñ³é ñü êó ïó á ë³ êó ç òâî ðà ìè
êðà ùèõ çà õ³ ä íèõ ìè ñ ëè òå ë³â ÕVIII ñò., â³ ä³ ãðà ëî âà æ ëè âó ðîëü â ³ñ òî ð³¿
êóëü òó ðè, íà äà â øè ïðè êëàä óñ³é òî ãî ÷à ñ í³é ë³ òå ðà òó ð³ ³ ñòâî ðè â øè ïå â íó
ìî äó íà ³íî çå ì íó, íà ñàì ïå ðåä ôðà í öó çü êó, ïå ðå êëà ä íó ë³ òå ðà òó ðó. “Ñîá -
ðàíèå” ìà ëî âè ñî êó îô³ ö³é íó, çî êðå ìà ìà òå ð³ àëü íó, ï³ä òðè ì êó ³ çìî ã ëî çà -
ëó ÷à òè äî ñâî ¿õ ëàâ êðà ù³ ë³ òå ðà òó ð í³ ñè ëè. Ïðè ÷î ìó ïå ðå êëà äà öü êà ïðà öÿ
íà áó ëà íàéøè ð øî ãî ðîç ìà õó, çà ëó ÷à þ ÷è äî ö³ º¿ ñïðà âè âå ëè ÷å ç íå çà ìà ñ -
ø òà áà ìè òî ãî ÷à ñó ÷è ñ ëî ë³ òå ðà òó ð íèõ ä³ ÿ ÷³â. Ïðî òÿ ãîì ³ñ íó âàí íÿ “Ñîá -
ðàíèÿ” â éî ãî ä³ ÿ ëü íî ñ ò³ ñâî ¿ ìè ïå ðå êëà äà ìè áðà ëè ó÷àñòü á³ëü øå
110 ë³òåðàòóðíèõ ïðà ö³â íè ê³ â 30. Äî ¿õ ÷è ñ ëà âõî äè ëà çíà ÷ íà ê³ëü ê³ñòü
126 ISSN 0130-5247. Óêð. ³ñò. æóðí., 2003, ¹ 3
²ñòîð³ÿ â îñîáàõ
ìàëîðîñ³â, íàé á³ëüø â³ äî ì³ ç ÿêèõ çà ëè øè ëè ïî ì³ ò íèé ñë³ä ó ñó ñ ï³ ëü íî ìó
æèò ò³ òà êóëü òó ð³: ². Ô. Áîãäàíîâè÷, Ï. ². Áîãäàíîâè÷, Ñ. ². Ãàìàë³ÿ,
Ñ. Þ. Äåñ íèöüêèé, ß. Ï. Êîçåëüñüêèé, Ã. Â. Êîçèöüêèé, Â. Ã. Ðóáàí òà ³í -
ø³. Ñå ðåä ÷ëå í³â “Ñîáðàíèÿ” áóâ ³ äÿ äü êî Ô. É. Òóìàíñüêîãî ²âàí Ãðè ãî -
ðî âè÷ Òó ìàí ñü êèé, ÿêèé ñëó æèâ ó Ïå òå ð áó ð ç³ ó 60—70-ò³ ðð. ïå ðå êëà äà ÷åì
òà ñå ê ðå òà ðåì Ñå íà òó ³ ì³ã àê òè â íî çà ëó ÷à òè òà ëà íî âè òî ãî ïëå ì³í íè êà äî
ñòî ëè ÷ íèõ ñïðàâ ³ êóëü òó ð íè öü êèõ ïðî å ê ò³â.
³ä ÷ó âà þ ÷è íå ñòà ÷ó ïå ðå êëà äà ÷³â, ùî ãà ëü ìó âà ëî çä³é ñ íåí íÿ ïðî ñâ³ ò -
íè öü êèõ ïëà í³â, êå ð³ â íè ö ò âî “Ñîáðàíèÿ” íå îä íî ðà çî âî äðó êó âà ëî îãî ëî -
øåí íÿ â “Ñàíêò-Ïåòåðáóðãñêèõ âå äî ìî ñ òÿõ”, ñïî ä³ âà þ ÷èñü òà êèì ÷è íîì
âè ð³ øè òè êà ä ðî â³ ïðî á ëå ìè. Ïðè öüîìó ïó á ë³ êó âà ëè ñÿ ñïè ñ êè êíèã, ÿê³
âæå íà äðó êî âà í³, òèõ, ùî äðó êó âà ëè ñÿ â òîé ÷àñ, ÿê³ ïå ðå êëà äà ëè ñÿ, ³ òèõ,
ÿê³ ïëà íó âà ëî ñÿ ïå ðå êëà äà òè. Îñî áàì, ÿê³ áà æà ëè ïå ðå êëà ñ òè íà ì³ ÷å í³
òâî ðè, ïðî ïî íó âà ëî ñÿ ïî â³ äî ìè òè ïðî öå “öåíñîðà è èç äà òå ëÿ ñèõ ïå ðå âî -
äîâ ã. àêà äå ìè êà Ëå ïå õè íà, ñ ïðè ëî æå íè åì îïû òà â ïå ðå âî äå, ñ ñòè õî ò âî ð -
öå â — ñòè õà ìè, à ñ ïðî çà è ÷å ñ êèõ ïè ñà òå ëåé — ïðî çîé” 31. Ïðî òå, ùî øàí -
ñè Ô. É. Òóìàíñüêîãî ïî òðà ïè òè äî ÷è ñ ëà îá ðà íèõ áó ëè íàä ç âè ÷àé íî âå -
ëè ê³, ñâ³ä ÷èòü ñïî ñòå ðå æåí íÿ ðà äÿí ñü êî¿ äî ñë³ ä íè ö³ ². ². Ëþáèìåíêî, ÿêà,
âèâ÷à þ ÷è éî ãî í³ ìå öü êî ìî â íå ëè ñ òó âàí íÿ ç Àð õ³ âó Êîí ôå ðå í ö³¿ Ñàí êò-
Ïå òå ð áó ð çü êî¿ ÀÍ, àëå, íå çíà þ ÷è ïðî íàâ÷àí íÿ Ôå äî ðà Éî ñè ïî âè ÷à ó Êå -
í³ ã ñ áå ð ç³, çäè âî âà íî çà çíà ÷à ëà, ùî âî íî (ëè ñ òó âàí íÿ. — Àâò.) “îáíà ðó -
æèâàåò ó àâ òî ðà ïðå ê ðà ñ íîå çíà íèå ýòî ãî èíî ñ ò ðàí íî ãî ÿçû êà; îíî íà ïè -
ñà íî ãî ðà ç äî ãðà ìî ò íåå è ëè òå ðà òó ð íåå èíî ñ ò ðàí íûõ ïè ñåì áî ëü øèí ñ ò âà
ðóñ ñ êèõ ñòó äåí òîâ è àä úþí ê òîâ Àêà äå ìèè” 32. Äëÿ ñâî ¿õ âïðàâ ó
“Ñîáðàíèè” Ô. É. Òóìàíñüêèé îá ðàâ ìàí ä ð³ â í³ çà ïè ñ êè àêà äå ì³ êà
Ï. Ñ. Ïàë ëàñà, íàä ïå ðå êëà äîì ÿêèõ, òðå áà äó ìà òè, ïðà öþ âàâ íå îäèí ð³ ê 33.
Òà êèì ÷è íîì, ïî ãî äæó þ ÷èñü ç òèì, ùî â³ä’¿çä Ô. É. Òóìàíñüêîãî äî
Ïå òå ð áó ð ãà áóâ âè êëè êà íèé íå ìî æ ëè â³ ñ òþ ðå à ë³ çó âà òè ñâî¿ àì á³ ò í³ ïëà íè
íà Áà òü ê³ â ùè í³, ï³ä òðè ìó þ ÷è ëè øå çà î÷ í³ êîí òà ê òè ç ñòî ëè ÷ íè ìè êóëü òó -
ð íî- íà ó êî âè ìè îñå ðåä êà ìè, çà çíà ÷è ìî, ùî ñà ì³ òåì ïè çðî ñ òàí íÿ ïå òå ð -
áó ð çü êî ãî ³í òå ëå ê òó àëü íî ãî ñå ðå äî âè ùà, óñê ëà ä íåí íÿ é óð³ ç íî ìà í³ ò íåí íÿ
ôîðì éî ãî ³ñ íó âàí íÿ â îñòàí í³é ÷âåð ò³ ÕVIII ñò. ñòâî ðþ âà ëè òà ê³ ïî òó æ í³
ñè ëè òÿ æ³í íÿ, òà êèé âå ëèê èé ïî ïèò íà îñâ³ ÷å í³, ï³ä ãî òî â ëå í³ ë³ òå ðà òó ð -
íî- íà ó êî â³ êà ä ðè, ùî ãî òî â³ áó ëè “ïåðåòðàâèòè ³ çà ñâî ¿ òè” â êî ñ ìî ïî ë³ òè -
÷ í³é ïðî ñâ³ ò íè öü ê³é êóëü òó ð³ òî ãî ÷à ñó ïðå ä ñòà â íè ê³â ÷è ñ ëåí íèõ ðî ñ³é ñü -
êèõ îêî ëèöü.
Ñà ìå ïå ðå êëà äà öü êà, à íå íà ó êî âà â öà ðè í³ óêðà ¿í ñü êî¿ ³ñ òî ð³ ¿ 34 ä³ ÿ ëü -
í³ñòü â³ä êðè ëà äëÿ Ô. É. Òóìàíñüêîãî øè ðî ê³ ìî æ ëè âî ñ ò³ íà ó êî âî¿ àê òè â -
íî ñ ò³ íà ïî ë³ çà ãàëü íî ³ì ïåð ñü êî¿ êóëü òó ðè. 12 æîâòíÿ 1779 ð. â³í áóâ îá ðà -
íèé ÷ëå íîì- êî ðå ñ ïîí äåí òîì Ïå òå ð áó ð çü êî¿ àêà äå 쳿 íà óê. ßê çà çíà ÷à ëà ç
öüî ãî ïðè âî äó ². ². Ëþáèìåíêî, â ïðî òî êî ë³ îá ðàí íÿ íå çíà õî äè ìî í³ ÿêî ãî
ìî òè âó âàí íÿ éî ãî êàí äè äà òó ðè, í³ ÿêèõ çãà äîê ïî ïå ðå äí³õ çà ñëóã àáî éî ãî
çâ’ÿç ê³â ç Àêà äå ì³ ºþ. Ç ôîð ìàëü íî¿ òî ÷ êè çî ðó, öå â³ ð íî, àëå ñà ìå ÷å ðåç
àê òè â íå ï³ä ê ëþ ÷åí íÿ ìî ëî äî ãî ë³ òå ðà òî ðà äî æó ð íàëü íèõ òà ïå ðå êëà äà öü -
êèõ ïðî å ê ò³â, â ÿêèõ ãî ëî â íó ðîëü â³ ä³ ãðà âà ëè ïðî â³ ä í³ ä³ ÿ ÷³ Àêà äå 쳿, â³í
ñòàâ äî á ðå â³ äî ìèì ó àêà äå ì³ ÷ íèõ êî ëàõ, ùî, íà íà øó äó ì êó, é áó ëî âè -
ð³ øàëü íèì ïðè îá ðàí í³ Ô. É. Òóìàíñüêîãî ÷ëå íîì- êî ðå ñ ïîí äåí òîì Àêà -
äå 쳿, ùî, çðî çó ì³ ëî, äëÿ 22-ð³÷íî¿ ëþ äè íè áó ëî ïå â íèì àâàí ñîì, ÿêèé, ÿê
ìî ã ëà ñïî ä³ âà òè ñÿ Àêà äå ì³ÿ, òà ëà íî âè òèé ìà ëî ðîñ âè ïðà â äຠâïî â í³.
Ñïðà â ä³, âæå ÷å ðåç äâà ì³ ñÿ ö³ íà ó êî âî- äî ñ ë³ ä íè öü êèé òà îð ãà í³ çà ö³é íèé
òèñê Ô. É. Òóìàíñüêîãî, ÿêèé çà â çÿ òî âçÿ â ñÿ â³ä ïðà öüî âó âà òè ñâî¿
“áîðãè”, íà êå ð³ â íè ö ò âî Àêà äå 쳿 âè ÿâè â ñÿ íà ñò³ëü êè ïî òó æ íèì, ùî ¿¿ äè -
ðå ê òîð Ñ. Ã. Äîìàøíºâ, ìà áóòü, íå áåç ³ðî í³¿, íà çâàâ íà ñòè ð íî ãî ïðî â³ í -
ISSN 0130-5247. Óêð. ³ñò. æóðí., 2003, ¹ 3 127
²ñòîð³ÿ â îñîáàõ
ö³ à ëà â îä íî ìó ç ñâî ¿õ ëè ñ ò³â â³ä ñ³ ÷ íÿ 1780 ð. “óñåðäíûì è ãî ðÿ ÷èì ê íà ó -
êàì” 35. Âî ä íî ÷àñ íà âðÿä ÷è âàð òî ïå ðå á³ëü øó âà òè ôàêò îá ðàí íÿ
Ô. É. Òóìàíñüêîãî ÷ëå íîì- êî ðå ñ ïîí äåí òîì Àêà äå 쳿, à òèì ïà ÷å âïà äà òè
â íàä ì³ ð íå çà õî ï ëåí íÿ ç öüî ãî ïðè âî äó, íà ãî ëî øó þ ÷è, ùî “22-ð³÷íèé
÷ëåí- êî ðå ñ ïîí äåí ò — öå, ìà áóòü, ðå êîðä, íå ïå ðå âåð øå íèé äî ñ³” 36. Öåé
ñòà òóñ â îñòàí í³é ÷âåð ò³ ÕVIII ñò. íà äà âà â ñÿ Àêà äå ì³ ºþ íå çà çà ñëó ãè â íà ó -
êî âèõ ãà ëó çÿõ, à ïðè ñó äæó âà â ñÿ íà ñàì ïå ðåä ïåð ñ ïå ê òè â íèì, íà ¿¿ äó ì êó,
³í ôîð ìà òî ðàì ç ïðî â³ í ö³¿ ³ íå íà äà âàâ çâè ÷ íèõ äëÿ íà øî ãî ÷à ñó àêà äå ì³ ÷ -
íèõ ïðàâ ³ ïå ðå âàã.
²í øà ð³÷, ùî ñàì Ô. É. Òóìàíñüêèé, òðå áà äó ìà òè, ñïðèé íÿâ ïðè ñó -
äæå íå çâàí íÿ ç íà ò õ íåí íÿì ³, çíà ÷ íî ïå ðå âè ùó þ ÷è ïî êëà äå í³ íà ÷ëå í³â-
êî ðå ñ ïîí äåí ò³â îáî â’ÿç êè, âè ñòó ïèâ ñïðà â æ í³ì ðå ôîð ìà òî ðîì íå ëè øå
íà ó êî âî ãî é îñâ³ ò íüî ãî æèò òÿ Ìà ëî ðî ñ³¿, àëå é ñà ìî¿ îð ãà í³ çà ö³é íî¿ ñòðó ê -
òó ðè Ïå òå ð áó ð çü êî¿ àêà äå 쳿 íà óê.
Çà ïå ð³ îä ç ñå ðå äè íè æî â ò íÿ 1779 ð. ïî ñå ðå äè íó ëþ òî ãî 1780 ð. â³ äî ìî
8 ëèñò³â Ô. É. Òóìàíñüêîãî äî êå ð³ â íè ö ò âà Àêà äå 쳿. Ùå îäèí ëèñò äà òî -
âà íî 18 ãðóäíÿ 1780 ð. Öå íà î÷ íî ñâ³ä ÷èòü ïðî ³í òåí ñè â í³ñòü éî ãî êîí òà ê -
ò³â ç ïå òå ð áó ð çü êèì íà ó êî âèì ñâ³ òîì, ïðî ñïðî áè âêëþ ÷è òè ñÿ ñà ìî ìó ³
âêëþ ÷è òè êî ëî ìà ëî ðî ñ³é ñü êèõ äó õî â íî- êóëü òó ð íèõ ïî òðåá òà ïðî å ê ò³â äî
çà ãàëü íî ³ì ïåð ñü êî ãî íà ó êî âî ãî ïðî ñ òî ðó, àí ãà æó âà òè îñâ³ ÷å íå ñó ñ ï³ ëü ñ ò -
âî ðî ñ³é ñü êî¿ ñòî ëè ö³ ó ìà ëî ðî ñ³é ñü ê³ ïðî á ëå ìè òà çà ö³ êà â ëåí íÿ.
6 ãðóäíÿ 1779 ð. Ô. É. Òóìàíñüêèé ïî äàâ ïðå çè äåí òó Ìà ëî ðî ñ³é ñü êî¿
êî ëå 㳿 Ï. Ðóìÿíöåâó ïðî åêò âñå á³ ÷ íî ãî îá ñòå æåí íÿ Ìà ëî ðî ñ³¿, çà ÿêèì
ïðî ïî íó âà ëî ñÿ ÷å ðåç ï³ä ëå ã ëèõ éî ìó îñ³á çáè ðà òè â³ äî ìî ñ ò³ â³ä ïî â³ ä íî çà
äâî ìà ïðî ãðà ìà ìè (ïåð øà ñòî ñó âà ëà ñÿ îïè ñó ì³ñò, äðó ãà — ñ³ëü ñü êèõ íà ñå -
ëå íèõ ïóí ê ò³â).  ïðî å ê ò³ ïå ðå äáà ÷à ëî ñÿ çà çíà ÷à òè ÷àñ çà ñíó âàí íÿ ïî ñå -
ëåí íÿ, éî ãî ïî ëî æåí íÿ, ê³ëü ê³ñòü ìå ø êà í ö³â, ¿õ ìî âó, îäÿã, óïðà â ë³í íÿ,
â³ äî ìî ñ ò³ ïðî ãî ñ ïî äàð ñü êó ä³ ÿ ëü í³ñòü, ôëî ðó ³ ôà ó íó ðå ã³ î íó, çà áî áî íè,
çâè ÷à¿, îá ðÿ äè, íà ðîä í³ ïðè êìå òè. Äëÿ äî ñë³ äæåí íÿ ñòà íî â ëåí íÿ Ô. É. Òó -
ìàíñüêîãî ÿê ³ñ òî ðè êà é àð õå î ã ðà ôà âà æ ëè âîþ º íà ÿâ í³ñòü ó éî ãî ïðî å ê ò³
çà âäàí íÿ ðîç øó êó âà òè ïî êà í öå ëÿ ð³ ÿõ ÷è ó ïðè âà ò íèõ îñ³á áóäü- ÿê³ çà ïè ñ -
êè òà ë³ òî ïè ñè ïðî Ìà ëî ðî ñ³þ ³ çí³ ìà òè ç íèõ ñïè ñ êè. ßê ï³ä êðå ñ ëþ âàâ
Ì. Ï. Âàñèëåíêî, ïðî ãðà ìà Ô. É. Òóìàíñüêîãî ìà ëà îñî á ëè âå çíà ÷åí íÿ íå
ëè øå òî ìó, ùî â í³é â³ä áè ëà ñÿ òà ëþ áîâ äî âèâ÷åí íÿ ð³ ä íî ãî êðàþ, ÿêà ÿñ -
ê ðà âî âè ÿâè ëàñü ó ìà ëî ðî ñ³é ñü êî¿ ³í òå ë³ ãå í ö³¿ ê³ í öÿ ÕVIII — ïî ÷à ò êó
ÕIÕ ñò., àëå é òî ìó, ùî âî íà íå çà ëè øè ëà ñÿ áåç ïðà ê òè ÷ íî ãî âò³ ëåí íÿ.
Á³ëü ø³ñòü äî ñë³ ä íè ê³â, çà äå ÿêèì âè êëþ ÷åí íÿ ì 37, çãî ä í³ ç òèì, ùî öÿ
ïðî ãðà ìà ìî ã ëà ñòà òè åòà ëî íîì, çà ÿêèì çãî äîì áó ëè ñòâî ðå í³ “Òîïî -
ãðàôè÷åñêîå îïè ñà íèå ×å ð íè ãî â ñ êî ãî íà ìå ñ ò íè ÷å ñ ò âà” Î. Øàôîí ñüêîãî
(1786 ð.) òà “Îïèñàíèå ×å ð íè ãî â ñ êî ãî íà ìå ñ ò íè ÷å ñ ò âà” Ä. Ïàùåíêà
(1781 ð.), ³ íà â³òü áðà ëà ñÿ äî óâà ãè óêëà äà ÷à ìè îïè ñ³â ãó áå ð í³é ˳ âî áå ðå æ -
íî¿ Óêðà ¿ íè ïî ÷à ò êó ÕIÕ ñò. 38  óñÿ êî ìó ðà ç³ ç ïðî ãðà ìîþ îïè ñó Ìà ëî ðî -
ñ³¿ 1779 ð. äó æå ñõî æèé ïðî åêò îïè ñó ×å ð í³ ã³â ñü êî¿ ãó áå ð í³¿, ñêëà äå íèé
1816 ð. Ì. ª. Ìàðêîâèì, çíà éî ìèì Ô. É. Òóìàíñüêîãî 39.
Õî ÷à ïî ä³ á íèé ïëàí óïåðøå ç’ÿâèâñÿ íà óêðà ¿í ñü êèõ çå ì ëÿõ ³ì ïå ð³¿,
éî ãî ïî ÿâà âè êëè êà íà íà ñàì ïå ðåä çà ãàëü íî ðî ñ³é ñü êè ìè ÷èí íè êà ìè. Ãó áå -
ðí ñü êà ðå ôîð ìà 1775 ð. ñòâî ðè ëà óðÿ äî âó ïî òðå áó äî êëà ä íèõ ãî ñ ïî äàð ÷î-
ñòà òè ñ òè ÷ íèõ òà ³ñ òî ðè êî- òî ïî ã ðà ô³ ÷ íèõ îïè ñ³â íî âèõ àä ì³ í³ ñ ò ðà òè â íèõ
îäè íèöü ³ ïî ðî äè ëà ñå íàò ñü êèé óêàç 1 ëèñòîïàäà 1777 ð., ùî çî áî â’ÿ çó âàâ
íà ì³ ñ íè ê³â ³ ãó áå ð íà òî ð³â ðîç ïî ÷à òè ¿õ ñêëà äàí íÿ 40.
Âî ä íî ÷àñ ç ïî ä³ á íîþ ³í³ ö³ à òè âîþ âè ñòó ïè ëà é Àêà äå ì³ÿ íà óê, äå âæå
çà äå ê³ëü êà äå ñÿ òè ë³òü äî òî ãî óòâåð äè ëà ñÿ äî ñèòü òðè âà ëà, õî ÷à é íå òà êà
óñ ï³ ø íà, òðà äè ö³ÿ ³ íà ãðî ìà äè â ñÿ ïå â íèé äî ñâ³ä ñêëà äàí íÿ ïëà í³â ³ ïðî -
128 ISSN 0130-5247. Óêð. ³ñò. æóðí., 2003, ¹ 3
²ñòîð³ÿ â îñîáàõ
ãðàì ðå ã³ î íàëü íèõ îïè ñ³â. ³ äî ì³ íà ïðà â ëå í³ íà îá ñòå æåí íÿ ðå ã³ î í³â Ðî ñ³¿
àí êå òè Â. Ì. Òàòèùåâà, Ã. Ô. ̳ëëåðà, Ì. Â. Ëîìîíîñîâà. Îñî á ëè âå ì³ ñ öå
â ö³é ñïðà â³ çà éìà þòü åêñ ïå äè ö³¿, îð ãà í³ çî âà í³ äëÿ îïè ñó ðå ã³ î í³â ³ì ïå 𳿠â
1768—1774 ðð. Àêà äå ì³ ºþ íà óê. Î÷î ëþ âà ëè åêñ ïå äè ö³¿ ïðî â³ ä í³ ä³ ÿ-
÷³ ÀÍ — Ï. Ñ. Ïàëëàñ, Ñ. Ã. Ãìåë³í, Ì. ß. Îçåðåöüêîâñüêèé, ². ². Ëåïåõ³í,
². Ï. Ôàëüê, ². Ã. Ãåîðã³, ÿê³ íå ëè øå äî ñÿ ã ëè áëè ñ êó ÷èõ íà ó êî âèõ ðå çóëü -
òà ò³â, àëå é âè êëè êà ëè çíà ÷ íèé ñó ñ ï³ ëü íèé ³í òåðåñ äî ö³ º¿ ñïðà âè. Ðå à ë³ çó -
þ ÷è öåé ïðî åêò, Àêà äå ì³ÿ â³ä ìî âè ëà ñÿ â³ä óçà ãàëü íþ þ ÷î ãî ñòà òè ñ òè êî- ãå -
î ã ðà ô³ ÷ íî ãî âèâ÷åí íÿ âñ³ º¿ òå ðè òî 𳿠Ðî ñ³¿, íà ñàì ïå ðåä ÷å ðåç ¿¿ êî ëî ñàëü í³
ìà ñ ø òà áè. Îêð³ì òî ãî, ðå çóëü òà òè áà ãà òüîõ çãà äà íèõ åêñ ïå äè ö³é ìà ëè ïðè -
ðî ä íè ÷èé òà åêî íî ì³ ÷ íèé õà ðà ê òåð, ëè øå ñïî ðà äè ÷ íî òîð êà ëè ñÿ ïðî á ëåì
ì³ ñ öå âî¿ ³ñ òî ð³¿, ñó ñ ï³ ëü íèõ â³ä íî ñèí, åò íî ã ðà ô³¿. Àëå ï³ä áà äüî ðå íà óñ ï³ õà -
ìè ïî ïå ðå äíüî ãî âè á³ð êî âî ãî îá ñòå æåí íÿ, ñòè ìó ëüî âà íà çà ãàëü íî äåð æà â -
íè ìè ïî òðå áà ìè, Àêà äå ì³ÿ íà óê íà ì³ òè ëà ó 1777 ð. íî âèé ãðàí ä³ î ç íèé
ïðî åêò åí öè ê ëî ïå äè ÷ íî ãî îïè ñó âñ³ º¿ Ðî ñ³¿. Äëÿ öüî ãî áóâ óòâî ðå íèé Òî -
ïî ã ðà ô³ ÷ íèé êî ì³ òåò, äî ÿêî ãî óâ³éø ëè êðà ù³ íà ó êî â³ ñè ëè: àêà äå ì³ êè
Ñ. ß. Ðóìîâñüêèé, Ï. Ñ. Ïàëëàñ, Å. Ëàêñìàí, ². ². Ëåïåõ³í, ². À. óëü äåí -
øòåäò, àä’þí ê òè Ï. Á. ²íîõîäöåâ òà ². Ã. Ãåîðã³. Êî ì³ òåò ðîç ðî áèâ “Ïðî -
ñïåêò òî ïî ã ðà ôè ÷å ñ êî ãî îïè ñà íèÿ Ðîñ ñèè”, íà äðó êî âà íèé 1780 ð. â
“Àêàäåìè÷åñêèõ èç âå ñ òè ÿõ” ï³ä íà çâîþ “Íà÷åðòàíèÿ îá ùå ãî òî ïî ã ðà ôè -
÷å ñ êî ãî è ôè çè ÷å ñ êî ãî îïè ñà íèÿ Ðîñ ñèé ñ êîé èì ïå ðèè, ïðå ä ï ðè íÿ òîå
Ñàí êò- Ïå òå ð áó ð ã ñ êîé Àêà äå ìè åé íàóê” 41. Éî ãî äðó ãà ÷à ñ òè íà, ïðè ñâÿ ÷å -
íà ³ñ òî ðè ÷ íî ìó îïè ñó Ðî ñ³é ñü êî¿ äåð æà âè, ìà ëà âì³ ùó âà òè ðîç ä³ë “Îñî -
áåííûå ïå ðå ìå íû, ñëó ÷è â øè å ñÿ ñ ïî äâ ëà ñ ò íû ìè Ðîñ ñèè íà ðî äà ìè”, äå
ïëà íó âà ëî ñÿ ïðå ä ñòà âè òè “èñòîðèþ åãî (íà ðî äà. — Î. Æ.) ïî êî ðå íèÿ,
îáè òà å ìûå ìå ñ òà, ÷è ñ ëî äóø, âå ðó, ðîä æè ç íè, íðà âû, îäå ÿ íèÿ, õî çÿé ñ ò âà,
ÿçûê, èñ êóñ ñ ò âà, ðó êî ìå ñ ëà è ò. ä.” 42 . Ïðî åêò öåé, õî ÷à é íå áóâ ðå à ë³ çî âà -
íèé, àëå âè çíà ÷èâ ³ íà ó êî âî îá ãðóí òó âàâ îñ íî â í³ íà ïðÿ ì êè òà êî¿ ïðà ö³ íà
ìàé áó ò íº. Ô. É. Òóìàíñüêèé áóâ çíà éî ìèé ç “Ïðîñïåêòîì òî ïî ã ðà ôè ÷å ñ -
êî ãî îïè ñà íèÿ” àáî ç ïëà íà ìè òî ïî ã ðà ô³ ÷ íî ãî êî ì³ òå òó ùå äî ¿õ ïó á ë³ êà ö³¿
1780 ð. â “Àêàäåìè÷åñêèõ èç âå ñ òè ÿõ”, òî ìó ñà ìî ìó ÷à ñî ïè ñ³, â ÿêî ìó â³í
äå áþ òó âàâ ÿê ïè ñü ìåí íèê, ùî ñâ³ä ÷èòü ïðî éî ãî äî á ðó îá³ ç íà í³ñòü ç íà ó -
êî âîþ ñè òó à ö³ ºþ â ñòî ëè ö³. Áåç ñó ì í³ âó, ö³ ïðî å ê òè âè ÿâè ëè ñÿ áëè çü êè ìè
éî ìó ³ ñòà ëè çðàç êîì äëÿ âëà ñ íî ãî ïëà íó íà ó êî âî ãî îá ñòå æåí íÿ Ìà ëî ðî ñ³¿.
ßê ñâ³ä ÷èòü òåêñò ïðî ãðà ìè Ô. É. Òóìàíñüêîãî, âî íà áó ëà ñêëà äå íà çà
éî ãî ³í³ ö³ à òè âîþ (à íå çà íà êà çîì ïðå çè äåí òà Ìà ëî ðî ñ³é ñü êî¿ êî ëå 㳿, ÿê
ââà æàâ Î. Îãëîáëèí 43), ïðè ÷î ìó ñàì àâ òîð íà ãî ëî øó âàâ íà òî ìó, ùî îñî -
áè ñ òîþ ï³ä ñòà âîþ çâå ð íåí íÿ äî íà ÷àëü íè êà Ìà ëî ðî ñ³¿ ñòà ëî îá ðàí íÿ éî ãî
÷ëå íîì- êî ðå ñ ïîí äåí òîì Àêà äå 쳿 íà óê, ÿêà “òåì ñà ìûì îáÿ çà ëà ìå íÿ îñ -
òà þ ùå å ñÿ îò äî ë æ íî ñ òè ñâî áî ä íîå âðå ìÿ ïî ñâÿ òèòü ïî ëå ç íûì îòå ÷å ñ ò âó
ìî å ìó íà ó êàì è çà íÿ òè ÿì” 44. Ô. É. Òóìàíñüêèé îñî á ëè âî ï³ä êðå ñ ëþ âàâ
çâ’ÿ çîê ñâî ¿õ ïðî å ê ò³â ç ïëà íà ìè Àêà äå 쳿: “ß, ñèå íû íå óæå ïî äî ë æ íî ñ òè
ìî åé èñ ïî ë íÿÿ è ñî î ò âåò ñ ò âóÿ îíîé Àêà äå ìèè â ñî ÷è íå íèè Òî ïî ã ðà ôè ÷å -
ñ êî ãî î Ðîñ ñèè îïè ñà íèÿ íà ìå ðå íèþ, èìåþ ÷åñòü ïðå ä ñòà âèòü ïðè ñåì
Âà øå ìó Ñè ÿ òå ëü ñ ò âó äâà îá ðà ç öà ïî îá ñòî ÿ òå ëü íî ìó Ìà ëî ðîñ ñèè îïè -
ñà íèþ” 45.
Âî ä íî ÷àñ îñ íî â íèì ìå òî äîì ñêëà äàí íÿ òà êî ãî ôóí äà ìåí òàëü íî ãî
îïè ñó Ô. É. Òóìàíñüêèé íå áåç ï³ä ñòà âè ââà æàâ àä ì³ í³ ñ ò ðà òè â í³ êà íà ëè. Â
öüî ìó ðî çó ì³í í³ éî ãî ïðî ïî çè ö³ÿ ñòî ÿ ëà áëè æ ÷å äî ìå òî ä³â, ÿêè ìè ïðî ïî -
íó âà ëî ñÿ çáè ðà òè â³ äî ìî ñ ò³ â³ä ïî â³ ä íî äî ñå íàò ñü êî ãî óêà çó 1777 ð., à íå
äî ïëà í³â Òî ïî ã ðà ô³ ÷ íî ãî êî ì³ òå òó, âè êî íàí íÿ ÿêèõ ïî êëà äà ëî ñÿ íà ñàì -
ïå ðåä íà ñï³â ðî á³ ò íè ê³â ñà ìî¿ Àêà äå 쳿. Äî íà äàí íÿ â³ä ïî â³ ä íî¿ ³í ôîð ìà -
ö³¿ â³í ïðî ñèâ Ï. Î. Ðóìÿíöåâà çà ëó ÷è òè ìà ã³ ñ ò ðà òè, ïî ë êî â³ òà ñî òåí í³ êà í -
ISSN 0130-5247. Óêð. ³ñò. æóðí., 2003, ¹ 3 129
²ñòîð³ÿ â îñîáàõ
öå ëÿ ð³¿, êó ð³í íèõ îòà ìà í³â òà ïðè êà æ ÷è ê³â äëÿ òî ãî, ùîá óñ³ ç³ áðà í³ ìà òå-
ð³ à ëè, ÿê³ ïî âèí í³ íàä õî äè òè äî Ìà ëî ðî ñ³é ñü êî¿ êî ëå 㳿, áó ëè ïå ðå äà í³ éî -
ìó “ê íàä ëå æà ùå ìó ïî ïðè âå äå íèè ÷ðåç êðè òè êó â ïî ðÿ äîê óïî ò ðå á ëå -
íèþ”. Çâå ð íå ìî óâà ãó íà òå, ùî Ô. É. Òóìàíñüêèé ñâ³ äî ìî âè ä³ ëÿâ äâà
åòà ïè äî âå äåí íÿ òâî ðó äî ëî ã³ ÷ íî ãî çà âåð øåí íÿ: ïå ð³ îä âè ð³ øåí íÿ åâ ðè ñ -
òè ÷ íèõ çà âäàíü òà êðè òè ÷ íèé ðîç ã ëÿä ç³ áðà íî ãî ìà òå ð³ à ëó êâà ë³ ô³ êî âà íèì
äî ñë³ ä íè êîì. ßê ùî ñïðèé ìà òè “îïèñè ÿê ³ñ òî ðè ÷ íèé æàíð” 46, òî âàð òî
çà çíà ÷è òè, ùî ïðî ãî ëî øåí íÿ êðè òè êè äæå ðåë íå â³ä’ºì íèì ³ îáî â’ÿç êî âèì
åëå ìåí òîì íà ó êî âî¿ ïðà ö³ ó ïðî ãðà ì³ 1779 ð. çó ñòð³ ÷à º òü ñÿ ÷è íå âïåð øå â
óêðà ¿í ñü ê³é ³ñ òî ð³ î ãðà ô³¿. Íà íà øó äó ì êó, öå ñòà ëî íà ñë³ä êîì âïðà â íî ãî
ñòó ä³ þ âàí íÿ Ô. É. Òóìàíñüêèì òâî ð³â í³ ìå öü êèõ ãó ìà í³ òà ð³¿â ï³ä ÷àñ
íàâ÷àí íÿ â óí³ âåð ñè òå ò³ òà óâà æ íî ãî ñïî ñòå ðå æåí íÿ çà ñòà íîì ðî ñ³é ñü êî¿
³ñ òî ðè ÷ íî¿ íà ó êè.
Ìàé æå îä íî ÷à ñ íî, â òî ìó æ ãðó ä í³ 1779 ð., â ëè ñ ò³ ç Ãëó õî âà äî ïå òå ð -
áó ð çü êî ãî àêà äå ì³ êà ². ². Ëåïåõ³íà Ô. É. Òóìàíñüêèé, âè ñòó ïà þ ÷è, ÿê â³í
ñàì ï³ä êðå ñ ëþ âàâ, íå ëè øå â³ä âëà ñ íî ãî ³ìå í³, àëå é ÿê ïðå ä ñòà â íèê
“ìíîãèõ èç çäå ø íèõ ãî ñ ïîä è æè òå ëåé äà è âñåõ ìåñò Ìà ëûÿ Ðîñ ñèè íà óê
ëþ áè òå ëåé”, ÿê³ çà çíà âà ëè âå ëè êèõ ïå ðå øêîä ó çà äî âî ëåí í³ ñâî ¿õ êíè æ êî -
âèõ çà ïè ò³â, ïðî ïî íó âàâ ñâî¿ ïî ñëó ãè ó â³ä êðèò ò³ àêà äå ì³ ÷ íî¿ êíè ãà ð í³ ó
Ãëó õî â³ çà ä ëÿ “ïîëüçû çäå ø íå ãî êðàÿ è äëÿ Àêà äå ìèè”. Ïðè ÷î ìó îá’ºê òîì
íà ð³ êàíü, ÷å ðåç ÿêèé ö³ òðó ä íî ù³ âè íè êà ëè, “èç âñåõ ìåñò Ìà ëûÿ Ðîñ ñèè
íà óê ëþ áè òå ëè” ââà æà ëè Ñàí êò- Ïå òå ð áó ð çü êó àêà äå ì³þ íà óê, ÿêà “äîëãîå
âðå ìÿ ïðî ïó ñ òè ëà, íå ñòà ðà ÿñü ñíà á äèòü ñåé êðàé êíè ãà ìè, êî òî ðûõ çäåñü
ñ âå ëè êîþ òðó ä íî ñ òèþ äî ñòà þò”. Öåé ôðà ã ìåíò çà ñëó ãî âóº íà îñî á ëè âó
óâà ãó íå ëè øå ç îãëÿ äó íà âà æ ëè âó ³í ôîð ìà ö³þ ïðî çðî ñ òà þ ÷³ çà ïè òè ìà -
ëî ðî ñ³é ñü êî¿ îñâ³ ÷å íî¿ ïó á ë³ êè îñòàí í³õ ðî ê³â ³ñ íó âàí íÿ Ãå òü ìà í ùè íè.
Âà æ ëè âî òà êîæ òå, çâ³ä êè âî íà î÷³ êóº ¿õ çà äî âî ëåí íÿ. Îð³ º í òà ö³ÿ íà Ïå òå ð -
áóðã ÿê íà ïðî â³ ä íèé öåíòð ñâî ¿õ äó õî â íî- êóëü òó ð íèõ ³í òåðåñ³â âè ÿâ ëÿ º òü -
ñÿ òóò íà ñò³ëü êè ÿñ ê ðà âî, íà ñê³ëü êè íà ¿ â íèìè çäà þ òü ñÿ ³í âå ê òè âè íà àä ðå -
ñó ³ì ïåð ñü êî ãî íà ó êî âî ãî öåí ò ðó.
ßê ñâ³ä ÷èòü ëèñò, Ô. É. Òóìàíñüêèé ïðî â³â äî êëà ä íèé, êà æó ÷è ñó ÷à ñ -
íîþ ìî âîþ, ìî í³ òî ðèíã êíè æ êî âî ãî ðèí êó Ãå òü ìà í ùè íè ³ âè çíà ÷èâ îñ -
íî â íó ïðî á ëå ìà òè êó çà ö³ êà â ëåíü ïî òå í ö³é íèõ ìà ëî ðî ñ³é ñü êèõ ÷è òà ÷³â òî -
ãî ÷à ñó, à òà êîæ òîé ð³ âåíü ö³í íà êíè æ êî âó ïðî äó ê ö³þ, ÿêèé äà âàâ áè
çìî ãó çà áåç ïå ÷è òè ¿¿ îï òè ìàëü íó ðå à ë³ çà ö³þ: “Ðàñõîä õî ðî øèé áó äóò çäåñü
èìåòü êíè ãè ýêî íî ìè ÷å ñ êèÿ è âñå, äî êà ìå ð íîé íà ó êè êà ñà þ ùè å ñÿ; èñ òî -
ðè ÷å ñ êèÿ, ñî ÷è íÿ å ìûÿ è ïå ðå âî äè ìûÿ; ãåî ãðà ôè ÷å ñ êèÿ; êëà ñ ñè ÷å ñ êèå ïå -
ðå âå äåí íûå ãðå ÷å ñ êèå è ðè ì ñ êèå ñòè õî ò âî ð öû è îðà òî ðû; êíè ãè ïî ëè òè -
÷å ñ êèÿ è çà ïè ñ êè ñëà â íûõ ìó æåé; ëå òî ïè ñè; ïî âå ñ òè î äå ëàõ öà ðåé, ãî ñó -
äà ðåé è âå ëè êèõ ìó æåé; ñî ÷è íå íèÿ â ïî ä ò âåð æ äå íèå èëè îïðî âåð æå íèå
âå ðå ñëó æà ùèÿ è âñå áî ãî ñëî â ñ êèÿ; êî ìå äèè, òðà ãå äèè è ðî ìà íû; ïó òå øå -
ñ ò âèÿ, êàê, íà ïðè ìåð, Ãðè ãî ðî âè ÷åâ ïó ò íèê; ïè ñü ìà î ðà ç íûõ ìà òå ðè ÿõ;
òà ê æå êà ñà þ ùè å ñÿ äî þðè ñ ï ðó äå í öèè óêà çû, ó÷ ðå æ äå íèÿ, ðå ã ëà ìåí òû è
ñå ìó ïî äî á íûå. Ïî ìå íü øå, îä íà êî æ, áó äóò ðà ñ õî äè òü ñÿ êíè ãè ìà òå ìà òè -
÷å ñ êèÿ, ôè çè ÷å ñ êèÿ è äî ãî ð íî ãî èñ êóñ ñ ò âà íàä ëå æà ùèÿ”. Òà êà ³í ôîð ìà ö³ÿ
ðî áèòü öåé ëèñò ö³í íèì äæå ðå ëîì âèâ÷åí íÿ äó õî â íèõ çà ïè ò³â òà êóëü òó ð -
íèõ îð³ º í òè ð³â ìà ëî ðî ñ³é ñü êî¿ åë³ òè íà ïå ðå äî äí³ ë³ ê â³ äà ö³¿ àâ òî íî 쳿 Ìà -
ëî ðî ñ³¿. ßê áà ÷è ìî, íàâ êî ëî Ô. É. Òóìàíñüêîãî çãóð òó âà ëè ñÿ ïðå ä ñòà â íè -
êè îñâ³ ÷å íî¿ ìà ëî ðî ñ³é ñü êî¿ çíà ò³, ÿê³ “ñ ðà äî ñ òüþ îáå ùà þò áûòü ñïî ñ -
ïå ø íè êà ìè “ñåìó áëà ãî ìó äå ëó” 47. Íå çà áà ðîì ó ëè ñ ò³ â³ä 25 ñ³÷íÿ
1780 ð. äî äè ðå ê òî ðà Ñàí êò- Ïå òå ð áó ð çü êî¿ àêà äå 쳿 íà óê Ñ. Ã. Äîìà øíºâà
Ô. É. Òó ìàíñüêèé ïå ðå êî íó âàâ àêà äå ì³ ÷ íå êå ð³ â íè ö ò âî â òî ìó, ùî
“çäåøíèå æè òå ëè æà æ äóò, òðå áó þò è íå òåð ïå ëè âî îæè äà þò” â³ä êðèò òÿ
çãà äó âà íî¿ êíè ãà ð í³.
130 ISSN 0130-5247. Óêð. ³ñò. æóðí., 2003, ¹ 3
²ñòîð³ÿ â îñîáàõ
 ëè ñ ò³ äî Ñ. Ã. Äîìàøíºâà áóâ ðîç ãî ð íó òèé ùå îäèí ïðî åêò Ô. É. Òó -
ìàíñüêîãî, ñóòü ÿêî ãî ïî ëÿ ãà ëà â óòâî ðåí í³ ó Ãëó õî â³ Àêà äå ì³ ÷ íî ãî
ç³ áðàí íÿ — ñâî ãî ðî äó Ìà ëî ðî ñ³é ñü êî¿ ô³ 볿 ñòî ëè ÷ íî¿ Àêà äå 쳿 íà ó ê —
äëÿ òî ãî, ùîá “ñëóæèòü åäè íûì îñ íî âà íè åì (ï³ä êðå ñ ëå íî íà ìè. — Î. Æ.) ê
óòâåð æ äå íèþ áî ëü øèõ â íà ó êàõ çà âå äå íèé, à ïà ÷å ïî ëå ç íûõ ó÷è ëèù” 48.
Ñïî ä³ âà þ ÷èñü íà ï³ä òðè ì êó ì³ ñ öå âèõ “áëàãîäåòåëüñòâóþùèõ íà óê ëþ áè -
òå ëåé”, Ô. É. Òóìàíñüêèé íå ëè øå áðàâ íà ñå áå ñïðà âó îð ãà í³ çà ö³¿ çáè ðàí -
íÿ ãðî øåé íà óòâî ðåí íÿ dz áðàí íÿ òà ó÷è ëèù, àëå é ð³ øó ÷å äå êëà ðó âàâ ãî -
òî â í³ñòü ïå ðå êà çà òè çà ä ëÿ öüî ãî êî ø òè ç âëà ñ íî ãî íå âå ëè êî ãî æà ëó âàí íÿ,
à òà êîæ ïå ðå äà òè äëÿ çà ñíó âàí íÿ á³á ë³î òå êè dz áðàí íÿ âñþ ñâîþ êíè ãî çá³ ð -
íþ, ïî äà þ ÷è öèì äî ñòîé íèé ïðè êëàä çå ì ëÿ êà ì 49. ² õî ÷à ïëàí óòâî ðåí íÿ â
Ãëó õî â³ Àêà äå ì³ ÷ íî ãî ç³ áðàí íÿ áóâ ïðè õè ëü íî çó ñòð³ íó òèé äè ðå ê òî ðîì
Ñàí êò- Ïå òå ð áó ð çü êî¿ àêà äå 쳿 íà óê, â³í òàê ³ çà ëè øè â ñÿ íà ïà ïå ð³. Äî ðå -
÷³, çãî äà êå ð³ â íè ö ò âà âè ùî¿ íà ó êî âî¿ óñòà íî âè Ðî ñ³¿ íà óòâî ðåí íÿ ô³ 볿 â
Óêðà ¿ í³ ðî áèòü äî ñèòü õè ò êèì âè ñíî âîê Î. Îãëîáëèíà ïðî òå, ùî ãî ëî â -
íîþ ïðè ÷è íîþ íå âäà ÷³ öüî ãî ïðî å ê òó ñòà ëà éî ãî íå ïðèéíÿ ò í³ñòü äëÿ ðî -
ñ³é ñü êèõ óðÿ äî âèõ ê³ë. Íå äî ê³ í öÿ ç’ÿ ñî âà íîþ º òà êîæ äî ëÿ íà ì³ ðó â³ä -
êðè òè â Ãëó õî â³ àêà äå ì³ ÷ íó êíè ãà ð íþ. ² õî ÷à Î. Îãëîáëèí çðî áèâ íå ñì³ ëè -
âå ïðè ïó ùåí íÿ, ùî âî íà, éìî â³ ð íî, áó ëà çà ñíî âà íà ³ íà â³òü äå ÿêèé ÷àñ
ïðà öþ âà ëà, äæå ðå ëà íå äà þòü ìî æ ëè âî ñ ò³ ç óïå â íå í³ ñ òþ ñòâåð äæó âà òè öå.
³ ðî ã³ ä íî, ùî îä íèì ç âè ð³ øàëü íèõ ÷èí íè ê³â íå ðå à ë³ çî âà íî ñ ò³ ãëî -
áàëü íèõ íà ó êî âî- êóëü òó ð íèõ ïëà í³â Ô. É. Òóìàíñüêîãî â Ìà ëî ðî ñ³¿ ñòà ëà
àä ì³ í³ ñ ò ðà òè â íà ðå ôîð ìà 1781 ð., ÿêà ïå ðå òâî ðè ëà ñòî ëü íå ì³ ñ òî Ãëó õ³â ó
ãëó õèé ïðî â³ í ö³é íèé êóò, â êî ò ðèé ðàç çà ³ñ òî ð³þ Ãå òü ìà í ùè íè çì³ íè â øè
¿¿ êóëü òó ð íî- îñ â³ ò íº òà ïî ë³ òè÷ íå îñåð äÿ òà ö³ë êî âè òî ïå ðå îð³ º í òó âà â øè
³í òåðåñè ìà ëî ðî ñ³é ñü êî¿ çíà ò³ ç ïðî ñâ³ ò íè öü êî- íà ó êî âèõ ïðî å ê ò³â íà âè -
ð³ øåí íÿ íà ãàëü íèõ æèò òº âèõ ïè òàíü, ïî â’ÿ çà íèõ ç âè äî áó âàí íÿì ïî ñàä ³
îá ëà ø òó âàí íÿì ó íî âèõ àä ì³ í³ ñ ò ðà òè â íèõ öåí ò ðàõ. Îêð³ì òî ãî, ³ ñà ìà Àêà -
äå ì³ÿ íà óê âè ÿâè ëà ñÿ íå ãî òî âîþ â³ä êðè âà òè ïðî â³ í ö³é í³ ô³ 볿, íå ìà þ ÷è
ìà òå ð³ àëü íî¿ ìî æ ëè âî ñ ò³ äî âî äè òè äî çà âåð øåí íÿ áà ãà òî ç âëà ñ íèõ ïðî å ê -
ò³â. Òàê ÷è ³íà ê øå, àëå ñàì ïëàí Àêà äå ì³ ÷ íî ãî ç³ áðàí íÿ ó Ãëó õî â³ íà ïå ðå -
äî äí³ çà ãàëü íî ðî ñ³é ñü êî¿ îñâ³ ò íüî¿ ðå ôîð ìè º ñâ³ä ÷åí íÿì ãî òî â íî ñ ò³
ìà ëî ðî ñ³é ñü êî ãî ñó ñ ï³ ëü ñ ò âà óòâåð äè òè ó ñå áå îñâ³ ò í³ çà êëà äè çà ãàëü íî ³ì -
ïåð ñü êî ãî çðàç êà, ùî ñïðî ñ òî âóº äó ì êó ïðî òå, ùî ³ç çà ïðî âà äæåí íÿì ó
Ìà ëî ðî ñ³¿ ³ Ñëî áî æà í ùè í³ íà ðîä íèõ ó÷è ëèù “áóëî ïî ê³í ÷å íî ç íà ö³ î -
íàëü íîþ øêî ëîþ Óêðà ¿ íè é ðîç ïî ÷à òî íà ñà äæó âàí íÿ ÷ó æèõ çà äó õîì (ï³ä -
êðå ñ ëå íî íà ìè. — Î. Æ.) íàâ÷àëü íèõ çà êëà ä³â” 50.
Òà êèì ÷è íîì, ñâîº îá ðàí íÿ 1779 ð. ÷ëå íîì- êî ðå ñ ïîí äåí òîì Ñàí êò-
Ïå òå ð áó ð çü êî¿ àêà äå 쳿 íà óê Ô. É. Òóìàíñüêèé îçíà ìå íó âàâ ïåð øè ìè ïó á-
ë³ êà ö³ ÿ ìè â æó ð íà ë³ “Àêàäåìè÷åñêèå èç âå ñ òèÿ”, ïðî å ê òà ìè ïå ðå îá ëà ø òó -
âàí íÿ íà ó êî âî- êóëü òó ð íî ãî æèò òÿ Óêðà ¿ íè, çî ð³ º í òî âà íè ìè íà ïå òå ðáó ð çü -
êèé òèï ³í òå ëå ê òó àëü íî¿ ä³ ÿ ëü íî ñ ò³, à òà êîæ â³ð øà ìè íà äåíü íà ðî äæåí íÿ
âå ëè êî ãî êíÿ çÿ, çãî äîì ³ì ïå ðà òî ðà Îëå ê ñàí ä ðà Ïà â ëî âè ÷à, ùî áó ëè íà ïè -
ñà í³ â ðî ñ³é ñü êî ìó ³ í³ ìå öü êî ìó âà ð³ àí òàõ òà âè ä ðó êó âà í³ òî ãî æ 1779 ð. ó
ìî ñ êîâ ñü ê³é äðó êà ð í³ Ì. ². Íîâèêîâà. Ïðî òå ñïðî áà ïë³ ä íî ñï³â ï ðà öþ âà -
òè ç³ ñòî ëè ÷ íè ìè êóëü òó ð íî- îñ â³ ò í³ ìè òà íà ó êî âè ìè îñå ðåä êà ìè çâ³ä äà ëÿ,
ç Ìà ëî ðî ñ³¿, íà ïðè ê³ í ö³ ÕVIII ñò. âè ÿâè ëà ñÿ ñïðà âîþ ñêëà ä íîþ, ÿê ùî íå
íå ìî æ ëè âîþ.
Íà ÿâ íèì äî êà çîì öüî ãî ñòà ëî ëè ñ òó âàí íÿ Ô. É. Òóìàíñüêîãî ç êå ð³ â -
íè ö ò âîì Àêà äå 쳿 íà óê ç ïðè âî äó ùå îä íî ãî ïðî å ê òó, ðå à ë³ çà ö³ÿ ÿêî ãî âè -
ÿâè ëà ñÿ äëÿ íüî ãî íå ìî æ ëè âîþ ó â³ä ðè â³ â³ä ñòî ëè ö³. 28 ãðóäíÿ 1779 ð.
Ô. É. Òóìàíñüêèé çâå ð íó â ñÿ äî êîí ôå ðå íö- ñå ê ðå òà ðÿ Ñàí êò- Ïå òå ð áó ð çü -
êî¿ àêà äå 쳿 íà óê ². À. Åéëåðà ç ïðî õàí íÿì âè ñëà òè éî ìó äî Ãëó õî âà ðó êî -
ISSN 0130-5247. Óêð. ³ñò. æóðí., 2003, ¹ 3 131
²ñòîð³ÿ â îñîáàõ
ïè ñè ³ âè äàí íÿ ë³ òî ïè ñ íèõ çâî ä³â, ñå ðåä ÿêèõ íà çè âà ëè ñÿ Ðà äçè â³ë ë³â ñü -
êèé, Íè êî í³â ñü êèé, Ñî ô³ ¿â ñü êèé òà ³í ø³, ùî áó ëè éî ìó íå îá õ³ä í³ äëÿ äî -
âåð øåí íÿ “ïîâíî¿ ³ñ òî 𳿠Ìà ëî ðî ñ³¿” 51. Ç ïðè âî äó ñà ìå òà êèõ çà ïè ò³â
Ô. É. Òóìàíñüêîãî âàð òî çà çíà ÷è òè ñóò òº â³ äëÿ òî ãî ÷à ñ íî ãî ìà ëî ðî ñ³é ñü -
êî ãî ³ñ òî ð³ î ïè ñàí íÿ íî âà ö³¿.  öüî ìó òàê ³ íå ðå à ë³ çî âà íî ìó ³ íåâ³ äî ìî ìó
íàì ïëà í³ ôóí äà ìåí òàëü íî¿ ³ñ òî 𳿠Ãå òü ìà í ùè íè ïðî ãëÿ äà â ñÿ â³ä âåð òèé
íà ì³ð íà ãðóí òî â íå, íà îñ íî â³ øè ðî êî ãî âè êî ðè ñ òàí íÿ ë³ òî ïè ñ íèõ äæå ðåë,
çà ëó ÷åí íÿ äî ³ñ òî 𳿠Ìà ëî ðî ñ³¿ äà â íüî ðó ñü êî ãî ïå ð³ î äó, ÿêèé ó òðà äè ö³é -
íî ìó é äî á ðå â³ äî ìî ìó îñâ³ ÷å íèì ìà ëî ðî ñàì êî çà öü êî ìó ë³ òî ïè ñàí í³ çàâ -
æäè çà ëè øà â ñÿ ëè øå ÿê íå îá õ³ä íà âñòó ï íà ÷à ñ òè íà äî îïè ñó âëà ñ íå êî çà -
öü êî ãî ìè íó ëî ãî. Òðå áà äó ìà òè, ùî òà ê³ çðàç êè îá ðà çó â³ ò ÷è ç íÿ íî¿ äà â íè -
íè ïå ðå ñòà âà ëè çà äî âî ëü íÿ òè äó õî â í³ çà ïè òè îñâ³ ÷å íèõ ê³ë ˳ âî áå ðå æ íî¿
Óêðà ¿ íè îñòàí íüî¿ ÷âåð ò³ ÕVIII ñò.
Îä í³ ºþ ç ïðè ÷èí òà êî¿ ³ñ òî ð³ î ãðà ô³ ÷ íî¿ ïå ðå îð³ º í òà ö³¿, â³ ðî ã³ ä í³ øå çà
âñå, ñòà âà ëà àê òè â íà àð õå î ã ðà ô³ ÷ íà ³ äî ñë³ ä íè öü êà ä³ ÿ ëü í³ñòü, ðîç ãî ð íó òà â
60-ò³ — 70-ò³ ðð. Ñàí êò- Ïå òå ð áó ð çü êîþ àêà äå ì³ ºþ, â ÿê³é ïðî â³ ä íó ðîëü
â³ ä³ ãðà âà ëè Ã. Ô. ̳ëëåð òà À. Ë. Øëåöåð 52. ²ìî â³ ð íî, Ô. É. Òóìàíñüêèé
íå âè ïàä êî âî â ëè ñ ò³ äî ². À. Åéëåðà íà çè âàâ ñà ìå ò³ ïà ì’ÿ ò êè, ùî áó ëè âè -
äà í³ òî ä³ Àêà äå ì³ ºþ (Íè êî í³â ñü êèé, Ðà äçè â³ë ë³â ñü êèé ë³ òî ïè ñè, Ðó ñü êà
ïðà â äà, Ñó äå á íèê ²âà íà IV òî ùî). Öå áó ëè ïåð ø³ ñïðî áè íà ó êî âî- êðè òè ÷ -
íî ãî âè äàí íÿ äæå ðåë äà â íüî¿ ðó ñü êî¿ ³ñ òî ð³¿, ÿê³ íå ìî ã ëè íå ïðè âå ð íó òè
óâà ãó îñâ³ ÷å íèõ ìà ëî ðî ñ³ ÿí. Ö³ë êîì ìî æ íà ïðè ïó ñ òè òè, ùî ùå â ñòó äåíò -
ñü ê³ ðî êè, ïå ðå áó âà þ ÷è ó Êå í³ ã ñ áå ð ç³, Ô. É. Òóìàíñüêèé îçíà éî ìè â ñÿ ç
äî ñë³ äæåí íÿì À. Ë. Øëåöåðà “Probe russischen Annalen” (“Ñïðîáà àíà ë³ çó
ðó ñü êèõ ë³ òî ïè ñ³â”), ùî âè é ø ëî 1768 ð. ó Ãåò ò³í ãå í³, äå àâ òîð íà ïðà ê òè ö³
çà ñòî ñî âó âàâ ò³ ïðè éî ìè êðè òè êè ë³ òî ïè ñ³â, ÿê³ â³í ïðî ãî ëî øó âàâ ³ îá -
ãðóí òî âó âàâ ó â³ äî ì³é çà ïè ñ ö³ äî Àêà äå 쳿 íà óê 1764 ð. Öÿ çà ïè ñ êà ñòà ëà
åïî õàëü íîþ äëÿ ðîç âè ò êó ðî ñ³é ñü êî¿ ³ñ òî ðè ÷ íî¿ íà ó êè. Àâ òîð ïðå ä ñòà âèâ ó
í³é ñòðóí êèé ïëàí íå îá õ³ä íèõ åòà ï³â íà ïè ñàí íÿ ïî â íî¿ ðî ñ³é ñü êî¿ ³ñ òî ð³¿,
ÿêèé áóâ îïåð òèé íà äî ñâ³ä ðîç âè ò êó ³ñ òî ð³ î ïè ñàí íÿ ó Çà õ³ ä í³é ªâ ðî ï³.
³í ââà æàâ, ùî äëÿ òî ãî, ùîá ðîç ïî ÷à òè ïè ñà òè “ïîâíó” ³ñ òî ð³þ, òðå áà
îïðà öþ âà òè íà ÿâ í³ ³ñ òî ðè ÷ í³ äæå ðå ëà, îá ðîá êà ÿêèõ ïî âèí íà ñêëà äà òè ñÿ ç
òðüîõ åòà ï³â: 1). Ê ðè òè ÷ íèé, ÿêèé ïå ðå äáà ÷àº: à) Ïî øóê, çáè ðàí íÿ òà äî -
êëà ä íèé íà ó êî âèé îïèñ ë³ òî ïè ñ³â. á) Ê ðè òè ÷ íå ïî ð³ â íÿí íÿ òå ê ñ ò³â ð³ ç íèõ
ñïè ñ ê³â îä íî ãî é òî ãî æ ë³ òî ïè ñó ì³æ ñî áîþ ç ìå òîþ ç’ÿ ñó âàí íÿ ðîç á³ æ íî -
ñ òåé ³ âè ÿâ ëåí íÿ òà êèì ÷è íîì “÷èñòîãî”, ïåð âèí íî ãî òå ê ñ òó. 2). Éî ãî ãðà -
ìà òè ÷ íå âèâ÷åí íÿ, òîáòî çðî çó ì³í íÿ ñåí ñó, íà ñàì ïå ðåä ÷å ðåç ãëè áî êå
îïà íó âàí íÿ äà â íüî¿ ìî âè ë³ òî ïè ñ³â, óñ³õ ñëî â’ÿí ñü êèõ ä³ à ëå ê ò³â. Ïðè ì³ ò -
íî, ùî À. Ë. Øëåöåð çãà äó âàâ ïðî çíà ÷ íó äî ïî ìî ãó, ÿêó íà äà âàâ éî ìó â
öüî ìó Ã. À. Ïîëåòèêà. 3). ² ñ òî ðè ÷ íå âèâ÷åí íÿ, òîáòî ïî ð³ â íÿí íÿ çì³ ñ òó
ð³ ç íèõ ë³ òî ïè ñ³â äëÿ êðè òè ÷ íî¿ ïå ðå â³ð êè ð³ ç íî ð³ ä íèõ â³ äî ìî ñ òåé, ÿê³ âî -
íè íå ñó òü 53.
Îêð³ì òî ãî, Ô. É. Òóìàíñüêèé, íà ëà ø òî âà íèé íà ò³ ñ íó ñï³â ï ðà öþ ç
Àêà äå ì³ ºþ ³ äîñêîíàëî âî ëî ä³ þ ÷è í³ ìå öü êîþ ìî âîþ, íå ì³ã íå çíà òè ³ íå
âðà õî âó âà òè äî ñâ³ä çíà ìå íè òî ãî ³ñ òî ðè ÷ íî ãî çá³ ð íè êà “Sammlung rus -
sischer Geschichte” (“dzáðàííÿ ðî ñ³é ñü êî¿ ³ñ òî 𳿔. 1732—1764), ÿêèé
Ã. Ô. ̳ë ëåð âè äà âàâ ó Ñàí êò- Ïå òå ð áó ð ç³ ³ â ÿêî ìó âïåð øå íà äðó êó âàâ
óðè âîê ç “Ïîâ³ñò³ ìè íó ëèõ ë³ò” ç äî ñèòü äî êëà ä íèì êî ìåí òà ðåì, äå ïî â -
íîþ ì³ ðîþ âè ÿâè â ñÿ ìå òîä êðè òè ÷ íî ãî àíà ë³ çó äæå ðåë ùå äî ïî ÿâè íà ðî -
ñ³é ñü êî ìó ³ñ òî ð³ î ãðà ô³ ÷ íî ìó ïðî ñ òî ð³ ïðàöü À. Ã. Øëåöåðà 54. Îä íî ÷à ñ íî
Ã. Ô. ̳ëëåð î÷î ëþ âàâ íàé ïî ïó ëÿ ð í³ øèé ðî ñ³é ñü êî ìî â íèé àêà äå ì³ ÷ íèé
æó ð íàë ÕVIII ñò. “Åæåìåñÿ÷íûå ñî ÷è íå íèÿ, ê ïî ëü çå è óâå ñå ëå íèþ ñëó æà -
ùèå” (1755—1764), ÿêèé áà ãà òî óâà ãè ïðè ä³ ëÿâ ³ñ òî ðè ÷ íèì ñþ æå òàì ³
çãðó ïó âàâ íàâ êî ëî ñå áå ìàé æå âñ³ íàé êðà ù³ ë³ òå ðà òó ð íî- íà ó êî â³ ñè ëè 55.
132 ISSN 0130-5247. Óêð. ³ñò. æóðí., 2003, ¹ 3
²ñòîð³ÿ â îñîáàõ
Ñà ìå òî ìó, âè õî äÿ ÷è ç ò³ º¿ ³ñ òî ð³ î ãðà ô³ ÷ íî¿ ñè òó à ö³¿, ùî ñêëà ëà ñÿ â
ðî ñ³é ñü êî ìó ³ñ òî ð³ î ïè ñàí í³, Ô. É. Òóìàíñüêèé ïåð øèì ç ÷è ñ ëåí íèõ ìà -
ëî ðî ñ³é ñü êèõ ³í òå ëå ê òó à ë³â, âè ïå ðå äæà þ ÷è àíà ëî ã³ ÷ í³ ïðî å ê òè ³ áà æàí íÿ
À. ×åïè, Â. Ïîëåòèêè, Î. Áåçáîðîäüêà, ß. Ìàðêîâè÷à òà ³í øèõ, ñòà âèâ ïå -
ðåä ñî áîþ çà âäàí íÿ ñòâî ðåí íÿ íå ñò³ëü êè “ïîâíî¿” (ÿêà âæå áó ëà ïðå ä ñòà -
â ëå íà çðàç êà ìè äî êëà ä íèõ ³ êî ðî ò êèõ êî çà öü êèõ ë³ òî ïè ñ³â), ñê³ëü êè íà ó êî -
âî¿ ³ñ òî 𳿠Ìà ëî ðî ñ³¿, ÿêà â³ä ïî â³ äà ëà á íî âèì ³ñ òî ð³ î ãðà ô³ ÷ íèì âè ìî ãàì.
Íà íà øó äó ì êó, ñà ìå òà êå çðî çó ì³ ëå, àëå íå ïî ñè ëü íå çà âäàí íÿ ³ ñòà ëî ãî -
ëî â íîþ ïðè ÷è íîþ òî ãî, ùî âñ³ ö³ ÷è ñ ëåí í³ ïðî å ê òè çà ëè øè ëè ñÿ íå ðå à -
ë³ çî âà íè ìè.
Âàð òî çà óâà æè òè ç öüî ãî ïðè âî äó, ùî íà òîé ÷àñ íå ëè øå ðå ã³ î íàëü íà,
àëå é ðî ñ³é ñü êà ³ñ òî ð³ î ãðà ô³ÿ â ö³ ëî ìó íå áó ëà ùå ãî òî âà äî âè êî íàí íÿ òà -
êî ãî çà âäàí íÿ. Íà äó ì êó À. Ã. Øëåöåðà, âè ñëî â ëå íó ó âñòó ï³ äî “Íåñòîðà”
íà ïî ÷à ò êó ÕIÕ ñò., äå â³í âì³ ñ òèâ íà ðèñ ³ñ òî 𳿠ðî ñ³é ñü êî ãî ³ñ òî ð³ î ïè ñàí -
íÿ, 1770—1790 ðð. áó ëè òà êèì ïå ð³ î äîì â ðî ñ³é ñü êî ìó ³ñ òî ðè ÷ íî ìó ïè ñü -
ìåí ñ ò â³, “ÿêîãî ùå í³ êî ëè íå áó ëî â ñâ³ ò³”. Ïðè ÷î ìó éî ãî ÿê³ ñ í³ õà ðà ê òå -
ðè ñ òè êè áó ëè, íà äó ì êó â÷å íî ãî, ïî â’ÿ çà í³ çî âñ³ì íå ç ïó á ë³ êà ö³ ºþ ö³ ë³ ñ -
íèõ ³ñ òî ð³é Ðî ñ³¿ Â. Ì. Òàòèùåâà òà Ì. Ì. Ùåðáàòîâà. “Íîâîå è ïðè ÿò íîå
ÿâ ëå íèå” â ðî ñ³é ñü êî ìó ³ñ òî ð³ î ãðà ô³ ÷ íî ìó ïðî öå ñ³ òî ãî äâà ä öÿ òè ë³ò òÿ
À. Ë. Øëåöåð âáà ÷àâ ó òî ìó, ùî ðîç ïî ÷à ëî ñÿ íå ÷ó âà íå äî òî ãî ìà ñî âå âè -
äàí íÿ ð³ ç íèõ äæå ðåë òà ìà òå ð³ à ë³â ðî ñ³é ñü êî¿ ³ñ òî ð³ ¿ 56, ùî âè êëè êà ëî â³ä -
÷ó ò íó é îð ãà í³ ÷ íó ïî òðå áó â äæå ðå ëî ç íàâ ÷èõ ðå ô ëå ê ñ³ ÿõ ó ò³é ãà ëó ç³, ÿêà
çâå òü ñÿ íè í³ àð õå î ã ðà ô³ ºþ, ùî ïîñòó ïî âî ïðèâ÷à ëî äî ñë³ ä íè ê³â äî íî âî ãî
êðè òè ÷ íî ãî òè ïó ³ñ òî ðè ÷ íî ãî ïè ñü ìåí ñ ò âà. Ñà ìå â ñå ðå äè í³ çãà äó âà íî ãî
ïå ð³ î äó íà öåé øëÿõ ñòó ïèâ ³ Ô. É. Òóìàíñüêèé.
ÄÎÄÀÒÎÊ
ÎÏÓÁ˲ÊÎÂÀͲ ÂÈÄÀÍÍß Ô. É. ÒÓÌÀÍÑÜÊÎÃÎ
Æó ð íà ëè, ÿê³ âè äà âàâ ³ ðå äà ãó âàâ Ô. É. Òóìàíñüêèé
1. Ðîññèéñêèé ìà ãà çèí òðó äà ìè Ôå î äî ðà Òó ìàí ñ êî ãî. — ÑÏá., 1792—
1793. — ×. 1. — 557 ñ., 2 ë. òàáë.; 1793. — ×. 2. — [2], IV, 572 ñ., 2 ë. òàáë.;
1793—1794. — ×. 3. — [2], II, 517 ñ., 2 ë. êàðò.
2. Ëåêàðñòâî îò ñêó êè è çà áîò. Åæå íå äå ëü íîå èç äà íèå. — ÑÏá.,
1786. — ×. 1. — 280, [7] ñ.; 1787. — ×. 2. — 208 ñ.
3. Çåðêàëî ñâå òà. Åæå íå äå ëü íîå èç äà íèå. — ÑÏá., 1786. — ×. 1. — [20],
391, [9] ñ.; ×. 2. — [2], 312 ñ., [6] ñ.; ×. 3. — [2], 272 ñ., [5] ñ.; 1787. —
×. 4—6. — [2], 845, [5], [2], [2], [10], [4] ñ.
Ïå ð³ î äè ÷ í³ âè äàí íÿ, ç ÿêè ìè ñï³â ðî á³ ò íè ÷àâ
Ô. É. Òóìàíñüêèé
4. Àêàäåìè÷åñêèå èç âå ñ òè ÿ / Èç äà íèå ÑÏá., Àêà äå ìèè íà óê, èç äà òåëü
Ï. È. Áîãäàíîâè÷. — ÑÏá., 1779—1781. — ×. 1—8.
5. Îïèñàíèå î ïðî è ñ õî äè â øåì ïðè âî çî á íî â ëå íèè âû áî ðîâ Ñàí ê ò ïå -
òå ð áó ð ã ñ êîé ãó áå ð íèè â ÿí âà ðå 1792 ãîäà // Ñàí ê ò ïå òå ð áó ð ã ñ êèå âå äî ìî ñ -
òè. — 1792. — ¹ 13. — Ïðè áà â ëå íèÿ. — 10 ñ.
Ïå ðå êëà äè Ô. É. Òóìàíñüêîãî
6. Öàõàðèå Þñò Ôðè ä ðèõ Âè ëü ãåëüì. Êîò âî àäå. Çà áà â íàÿ ïî ý ìà. Òâî ðå íèå
íà íå ìå ö êîì ã. Çàõàðèè. Âî ëü íîå ïå ðå ëî æå íèå Ôå î äî ðà Òó ìàí ñ êî ãî. —
ÑÏá., 1791. — 46 ñ.
ISSN 0130-5247. Óêð. ³ñò. æóðí., 2003, ¹ 3 133
²ñòîð³ÿ â îñîáàõ
7. Î áëà ãî íðà âèè. Òâî ðå íèå Äè î íè ñèÿ Êà òî íà. Âî ëü íîå ïå ðå ëî æå íèå
Ôå äî ðà Òó ìàí ñ êî ãî. — ÑÏá., 1791. — 29, [2] ñ.
8. Ïàëåôàòà ãðå ÷å ñ êî ãî ïè ñà òå ëÿ î íå âå ðî ÿ ò íûõ ñêà çà íè ÿõ. Ïå ðå ëî -
æèë è ïðè ìå ÷à íè ÿ ìè ñâî è ìè èç úÿ ñ íèë Ôå î äîð Òó ìàí ñ êèé. — ÑÏá.,
1791. — [14], 132 ñ.
9. Ïàëëàñ Ï. Ñ. Ïó òå øå ñ ò âèå ïî ðà ç íûì ïðî âè í öè ÿì Ðîñ ñèé ñ êîé èì -
ïå ðèè. Ñ íå ìå ö êî ãî ÿçû êà íà ðîñ ñèé ñ êèé ïå ðå âåë áó í ÷ó êî âûé òî âà ðèù
Ôå äîð Òó ìàí ñ êèé. — ÑÏá., 1786. — ×. 2. — Êí. 1. — [2], 3, 476 ñ.; Êí. 2. —
[2], 571 ñ. — 43 ë. èëë. è êàðò.
Ïî å òè ÷ íà òâîð ÷³ñòü Ô. É. Òóìàíñüêîãî
10. Ïåñíü íà âû ñî êî òî ð æå ñ ò âåí íûé äåíü ðî æ äå íèÿ… âå ëè êî ãî êíÿ çÿ Àëå ê -
ñàí ä ðà Ïà â ëî âè ÷à, 12 äåêàáðÿ âñå ïîä äàí íåé øå ïðè íî ñè ìàÿ Ôå äî ðîì Òó -
ìàí ñ êèì, ìà ëî ðîñ ñèé ñ êèì áó í ÷ó êî âûì òî âà ðè ùåì. — Ì., 1779. — 15 ñ.
(ïà ðàë ëå ëü íûå òå ê ñ òû íà ðóñ ñ êîì è íå ìå ö êîì ÿçû êàõ).
11. Åãî ïðå âî ñ õî äè òå ëü ñ ò âó ìè ëî ñ òè âî ìó ãî ñó äà ðþ Ïå ò ðó Âà ñè ëüå âè -
÷ó Çà âà äî â ñ êî ìó. Îäà. — ÑÏá., 1791. — [4] ñ.
12. Åãî ñâå ò ëî ñ òè êíÿ çþ Ãðè ãî ðèþ Àëå ê ñàí ä ðî âè ÷ó Ïî òåì êè íó- Òà â -
ðè ÷å ñ êî ìó ìè ëî ñ òè âî ìó ãî ñó äà ðþ. Ñòè õè. — ÑÏá., 1791. — [6] ñ.
13. Íà âñå ðà äî ñ ò íûé äåíü ðî æ äå íèÿ Åÿ Èì ïå ðà òîð ñ êî ãî Âå ëè ÷å ñ ò âà
Åêà òå ðè íû Âòî ðûÿ àï ðå ëÿ â 21 äåíü 1791 ãîäà. Ñòè õè. — ÑÏá., 1791. — [8] ñ.
14. Ïåðåïèñêà Ïðî çåð ïè íû è Ìå ð êó ðèÿ. Èíî ñ êà çà íèå íà 1791 ãîä
Ôå äî ðà Òó ìàí ñ êî ãî. Ñòè õè. — ÑÏá., 1791. — [7] ñ.
15. Þíèÿ 29 1792 ãîäà â òå çî è ìå íè òûé äåíü… âå ëè êî ãî êíÿ çÿ Ïà â ëà
Ïå ò ðî âè ÷à. Îäà. — ÑÏá., 1792. — 16 ñ.
Äè äà ê òè ÷ í³ òâî ðè Ô. É. Òóìàíñüêîãî
16. Íîâûé äå ò ñ êèé ìå ñÿ öå ñ ëîâ. Ñ êðà ò êîþ èñ òî ðè åþ, ãåî ãðà ôè åþ è õðî -
íîëî ãè åþ, âñå î á ùåþ è ðîñ ñèé ñ êîþ è ïðè ìå ÷à íè ÿ ìè èç àñ ò ðî íî ìèè. —
ÑÏá., 1787. — [2], 233 ñ. — 3 ë. òàáë. ×åðò.
Ãåî ãðà ô³ ÷ í³ îïè ñè, âè äà í³ ³ â³ä ðå äà ãî âà í³
Ô. É. Òóìàíñüêèì
17. Êîêîâöîâ Ì. Ã. Äî ñòî âå ð íûå èç âå ñ òèÿ îá Àëü æè ðå, î íðà âàõ è îáû ÷à ÿõ
òà ìî ø íå ãî íà ðî äà, î ñî ñ òî ÿ íèè ïðà âè òå ëü ñ ò âà è îá ëà ñ ò íûõ äî õî äîâ, î ïî -
ëî æå íèè Âà ð âà ðèé ñ êèõ áå ðå ãîâ, î ïðî è ç ðî ñ òà íè ÿõ è ïðî ÷åì ñ âå ð íûì
÷åð òå æåì. Ñî ÷è íå íèå ðîñ ñèé ñ êî ãî îôè öå ðà, âñå òî íà ìå ñ òå îáî ç ðå â øå -
ãî. — ÑÏá., 1787. — [16], 144 ñ. — 1 ë. êàðò.
18. Îïèñàíèå Àð õè ïå ëà ãà è Âà ð âà ðèé ñ êî ãî áå ðå ãà, èç úÿ â ëÿ þ ùåå ïî -
ëî æå íèå îñ ò ðî âîâ, ãî ðî äîâ, êðå ïî ñ òåé, ïðè ñòà íåé, ïî äâî ä íûõ êà ì íåé è
ìå ëåé, ÷è ñ ëî æè òå ëåé, âå ðó, îá ðÿ äû è íðà âû èõ ñ ïðè ñî âî êó ï ëå íè åì äðå â -
íåé èñ òî ðèè è ñ òðå ìÿ ÷åð òå æà ìè. — ÑÏá., 1786. — [8], 130 ñ., 3 ë. êàðò.
²ñ òî ðè ÷ í³ äî ñë³ äæåí íÿ
òà àð õå î ã ðà ô³ ÷ í³ ïó á ë³ êà ö³¿ Ô. É. Òóìàíñüêîãî
19. Îáúÿâëåíèå [Îá èç äà íèè Ïî ë íî ãî îïè ñà íèÿ äå ÿ íèé Åãî Âå ëè ÷å ñ ò âà
Ãî ñó äà ðÿ Èì ïå ðà òî ðà Ïå ò ðà Âå ëè êî ãî]. — ÑÏá., 1786. — [7] ñ.
20. Ñîáðàíèå ðà ç íûõ çà ïè ñîê è ñî ÷è íå íèé, ñëó æà ùèõ ê äî ñòà â ëå íèþ
ïî ë íà ãî ñâå äå íèÿ î æè ç íè è äå ÿ íè ÿõ Ãî ñó äà ðÿ Èì ïå ðà òî ðà Ïå ò ðà Âå ëè êî -
ãî. — ÑÏá., 1787. — ×. 1. — [8], 310 ñ.; ×. 2. — [7], 335 ñ.; ×. 3. — [2], 493 ñ.;
²ñòîð³ÿ â îñîáàõ
134 ISSN 0130-5247. Óêð. ³ñò. æóðí., 2003, ¹ 3
×. 4. — 279, [8] ñ.; ×. 5. — [2], 333 ñ.; ×. 6. — [2], 261 ñ.; ×. 7. — 328 ñ.;
1787. — ×. 8. — 336 ñ.; ×. 9. — [11], 324 ñ.; ×. 10. — [3], 299 ñ.
21. Ïîëíîå ñî á ðà íèå äå ÿ íèé åãî Âå ëè ÷å ñ ò âà Ãî ñó äà ðÿ Èì ïå ðà òî ðà
Ïå ò ðà Âå ëè êî ãî. — ÑÏá., 1788. — ×. 1. — LVI, [2], 282, [8] ñ., 11 ë. ïîðòð.,
èëë.
22. Ñîçåðöàíèå ñëà â íûÿ æè ç íè ñâÿ òî ãî áëà ãî âå ð íî ãî âå ëè êî ãî êíÿ çÿ
Àëå ê ñàí ä ðà ßðî ñ ëà âî âè ÷à Íå âñ êî ãî. — ÑÏá., 1789. — 42 ñ.
1 Ê ð à â ÷ å í ê î Â. Â. ³ çè ò íà êàð ò êà Óêðà ¿ íè- Ãå òü ìà í ùè íè 1773 ðîêó //
Ñõ³ä— Çà õ³ä. — Õàð ê³â, 2001. — Âèï. 3. — Ñ. 251—317.
2 Ñ à ñ Ï. Ì., Ù å ð á à ê Â. Î. ²ñ òî ð³ÿ Óêðà ¿ íè ó âè ñâ³ ò ëåí í³ Î. ². гãåëüìàíà //
Ð ³ ã å ë ü ì à í Î. ². ˳ òî ïè ñ íà îïî â³äü ïðî Ìà ëó Ðî ñ³þ òà ¿¿ íà ðîä ³ êî çà ê³â óçà ãà ë³. —
Ê., 1994. — Ñ. 5—31.
3 Á ð à é ÷ å â ñ ü ê è é Ì. Þ. Ìà ê ñèì Áå ð ë³í ñü êèé òà éî ãî “²ñòîð³ÿ ì³ ñ òà Êè º âà” //
Á å ð ë ³ í ñ ü ê è é Ì. Ô. ²ñ òî ð³ÿ ì³ ñ òà Êè º âà. — Ê., 1991. — Ñ. 5—20.
4 Ãëóõ³â ³ Ãëó õ³ â ùè íà â ³ñ òî 𳿠óêðà ¿í ñü êî ãî íà ö³ î íàëü íî ãî â³ä ðî äæåí íÿ (Òâîð ÷à
ñïà ä ùè íà ðî äè íè Ìàð êî âè ÷³â) // Ìà òå ð³ à ëè íà ó êî âî¿ êîí ôå ðå í ö³¿ (28—29 òðàâíÿ
1998 ð., ì. Ãëóõ³â) / Çà ðåä. Þ. Ñ. Ø å ì ø ó ÷ å í ê à. — Ê., 1999. — 235 ñ.
5 À í à í ü º â à Ò. Á. “×èòàéòå äëÿ ïî çíà íèÿ Êè å âà…” // Á î ë õ î â ³ ò ³ í î â ª. Âè -
á ðà í³ ïðà ö³ ç ³ñ òî 𳿠Êè º âà. — Ê., 1995. — Ñ. 5—34.
6 Ä î ð î ø å í ê î Ä. ². Îãëÿä óêðà ¿í ñü êî¿ ³ñ òî ð³ î ãðà ô³¿. — Ïðà ãà, 1923. — Ñ. 60—62;
Ê ð à â ÷ å í ê î Â. Â. Íà ðè ñè ç óêðà ¿í ñü êî¿ ³ñ òî ð³ î ãðà ô³¿ åïî õè íà ö³ î íàëü íî ãî ³ä ðî -
äæåí íÿ (äðó ãà ïî ëî âè íà ÕVIII — ñå ðå äè íà ÕIÕ ñò.). — Õàð ê³â, 1996. — Ñ. 60—62; Ê î -
ë å ñ í è ê ². ². Óêðà ¿í ñü êà ³ñ òî ð³ î ãðà ô³ÿ. ÕVIII — ïî ÷à òîê ÕÕ ñ òî ë³ò òÿ. — Ê., 2000. —
Ñ. 195.
7 Á î ð ÿ ê Î. Ìà òå ð³ à ëè ç ³ñ òî 𳿠íà ðîäî çíàâ ñ ò âà â Óêðà ¿ í³: Êà òàëîã åò íî ã ðà ô³ ÷ íèõ
ïðî ãðàì (äðó ãà ïî ëî âè íà ÕVIII—ÕÕ ñò.). — Ê., 1994. — Ñ. 3—8; Â î ì ï å ð ñ ê è é Â. Ï.
Ñëî âà ðè ÕVIII âåêà. — Ì., 1986. — Ñ. 99.
8 Ã î ð ë å í ê î Â. Ô. Ñòà íî â ëå íèå óêðà è í ñ êîé ýò íî ã ðà ôèè êîí öà ÕVIII — ïåð âîé
ïî ëî âè íû ÕIÕ ñò. — Ê., 1988; Ø å ì ø ó ÷ å í ê î Þ. Ñ. Íàø äðóã Òó ìàí ñ êèé. Ê
200-ëåòèþ ñî äíÿ ðî æ äå íèÿ. — Ê., 2000. — 654 ñ.; Î ã ë î á ë è í Î. Ëþ äè ñòà ðî¿ Óêðà ¿ -
íè. — Ìþ í õåí, 1959.
9 Ë þ á è ì å í ê î È. È. Ïðî åêò 1779 ã. îá óñò ðîé ñ ò âå ôè ëè à ëà Àêà äå ìèè Íà óê â
Ãëó õî âå è î íà ïè ñà íèè èñ òî ðèè Óêðà è íû // Âå ñ ò íèê Àêà äå ìèè Íà óê ÑÑÑÐ. — 1935. —
¹ 5. — Ñòëá. 49—54; ² ë ü ¿ í Î. Íå âäà ÷ ëè âèé Ôå ä³ð Òó ìàí ñü êèé // Ïà ì’ÿòü ñòî ë³òü. —
1998. — ¹ 5. — Ñ. 135—138; Æ ó ð á à Î. ². Ïó á ë³ êà ö³¿ ç ³ñ òî 𳿠êî çà ö ò âà òà Âè ç âî ëü íî¿
â³é íè óêðà ¿í ñü êî ãî íà ðî äó ñå ðå äè íè ÕVII ñò. ï³ä ïðî âî äîì Á. Õìåëüíèöüêîãî íà ñòî -
ð³í êàõ óêðà ¿í ñü êî ãî ³ñ òî ðè ÷ íî ãî æó ð íà ëó ÕVIII ñò. // IJ ÀÇ. — Äí³ ï ðî ïå ò ðîâñüê,
1997. — Âèï. 1. — Ñ. 186—189.
10 Ì î ä ç à ë å â ñ ü ê è é Â. Ë. Ìà ëî ðî ñ³é ñü êèé ðî äî ñ ëî â íèê. — Ê., 1998. — Ò. V. —
Âèï. 2. — Ñ. 66; Ëèñò Ï. ß. Ëèòâèíîâî¿ (óðî äæå íî¿ Áàð òîø, îíó êè Ô. É. Òóìàíñüêîãî)
äî ðå äà ê ö³¿ æó ð íà ëó “Ðóññêàÿ ñòà ðè íà”. 20 ÷åðâíÿ 1875 ã. — Ãëó õ³â. — Р²Ð˲ (Ïó ø -
ê³í ñü êèé ä³ì). — Ô. 265. — Îï. 2. — ¹ 4071. — Àðê. 9—12; Òó ìàí ñ êèå: Ìà òå ðèàëû
Â. Ë. Ìîäçàëåâñêîãî ê ïÿ òîìó òî ìó “Ìàëîðîññèéñêîãî ðî äî ñ ëî â íè êà”. — ²Ð ÍÁÓ. —
Ô. II. — ¹ 16628—16634.
11 Å â ã å í è é (Áî ë õî âè òè íîâ). Òó ìàí ñ êèé Ôå äîð Âà ñè ëüå âè ÷ // Å â ã å í è é (Áî ë -
õî âè òè íîâ). Ñëî âàðü ðóñ ñ êèõ ñâå ò ñ êèõ ïè ñà òå ëåé, ñî î òå ÷å ñ ò âåí íè êîâ è ÷ó æå çå ì öåâ,
ïè ñà â øèõ â Ðîñ ñèè. — Ì., 1845. — Ò. 2. — Ñ. 226—227.
12 Ï å ð ê î â ñ ü ê è é À. Òó ìàí ñü êèé Ôå ä³ð Éî ñè ïî âè ÷ // Ìà ëèé ñëî â íèê ³ñ òî ð³¿
Óêðà ¿ íè / ³äï. ðåä. Â. Ñ ì î ë ³ é. — Ê., 1997. — Ñ. 394; Òó ìàí ñü êèé Ôå ä³ð Âà ñè ëüî-
âè ÷ // Óêðà ¿í ñü êà ðà äÿí ñü êà åí öè ê ëî ïå ä³ÿ. — Ê., 1964. — Ò. 15. — Ñ. 5; Ï à ë à ì à ð-
÷ ó ê Ë. Ñ. Òó ìàí ñ êèé Ôå äîð Âà ñè ëüå âè ÷ // Óêðà è í ñ êàÿ ñî âå ò ñ êàÿ ýí öè ê ëî ïå äèÿ. —
Ê., 1984. — Ò. 11. — Ñ. 292; Òó ìàí ñ êèé Ôå äîð Âà ñè ëüå âè ÷ // Óêðà è í ñ êèé ñî âå ò ñ êèé ýí -
öè ê ëî ïå äè ÷å ñ êèé ñëî âàðü. — Ê., 1989. — Ò. 3. — Ñ. 416; Ê î ë å ñ í è ê ². ². Óêðà ¿í ñü êà
³ñ òî ð³ î ãðà ô³ÿ. ÕVIII — ïî ÷à òîê ÕÕ ñ òî ë³ò òÿ. — Ê., 2000. — Ñ. 195; Ï î ï î â è ÷ Ì. Íà -
ðèñ ³ñ òî 𳿠óêðà ¿í ñü êî¿ êóëü òó ðè. — Ê., 1999. — Ñ. 317.
13 Ø å ì ø ó ÷ å í ê î Þ. Ñ. Ôå äîð Îñè ïî âè÷ Òó ìàí ñ êèé // Ø å ì ø ó ÷ å í ê î Þ. Ñ.
Íàø äðóã Òó ìàí ñ êèé. Ê 200-ëåòèþ ñî äíÿ ðî æ äå íèÿ. — Ê., 2000. — Ñ. 180—197.
14 Ï î ð ò í î â à Ò. Â. Åâî ëþ ö³ÿ îá ðà çó ìà ëî ðî ñ³é ñü êî¿ ³ñ òî ðè ÷ íî¿ íà ó êè ñå ðå äè íè
ÕVIII — ïî ÷à ò êó ÕIÕ ñòîë³òòÿ â óêðà ¿í ñü ê³é ³ñ òî ð³ î ãðà ô³ ¿ // IJ ÀÇ. — Äí³ ï ðî ïå ò ðîâñüê,
2001. — Ñ. 20—27.
ISSN 0130-5247. Óêð. ³ñò. æóðí., 2003, ¹ 3 135
²ñòîð³ÿ â îñîáàõ
15 Ì à ð ÷ å í ê î Ì. ². Óêðà ¿í ñü êà ³ñ òî ð³ î ãðà ô³ÿ (ç äà â í³õ ÷à ñ³â äî ñå ðå äè íè
ÕIÕ ñò.). — Ê., 1959. — 258 ñ.
16 Î ã ë î á ë è í Î. Òó ìàí ñü ê³ // Ëþ äè ñòà ðî¿ Óêðà ¿ íè. — Ìþ í õåí, 1959. —
Ñ. 238—261; ² ë ü ¿ í Î. Íå âäà ÷ ëè âèé Ôå ä³ð Òó ìàí ñü êèé // Ïà ì’ÿòü ñòî ë³òü. — 1998. —
¹ 5. — Ñ. 135—138; Æ ó ð á à Î. ². Ïó á ë³ êà ö³¿ ç ³ñ òî 𳿠êî çà ö ò âà… — Ñ. 186—189; Ì ó -
ð à â ü å â Â. À. Íî âûé óêðà è í ñ êèé èñ òî ðè êî- àð õå î ã ðà ôè ÷å ñ êèé ñáî ð íè ê // ÀÅ çà
1998. — Ì., 1999. — Ñ. 327.
17 Â à ñ è ë å í ê î Í. Ï. Ê èñ òî ðèè ìà ëî ðóñ ñ êîé èñ òî ðè î ã ðà ôèè è ìà ëî ðóñ ñ êî ãî
îá ùå ñ ò âåí íî ãî ñòðî ÿ // Êè å â ñ êàÿ ñòà ðè íà. — 1894. — ¹ 11. — Ñ. 253—255; Ë à ç à ð å -
â ñ ê è é À. Ì. Ïðå æ íèå èçû ñ êà òå ëè ìà ëî ðóñ ñ êîé ñòà ðè íû. I. ßêîâ Ìè õàé ëî âè÷ Ìàð -
êî âè ÷ // ÊÑ. — 1894. — ¹ 12. — Ñ. 349—387; II. Àëå ê ñåé Èâà íî âè÷ Ìàð òîñ. — 1895. —
¹ 2. — Ñ. 170—194; III. Àëå ê ñàíäð Ìè õàé ëî âè÷ Ìàð êî âè÷. — 1897. — ¹ 1. —
Ñ. 92—111; ¹ 2. — Ñ. 275—310.
18 Ë ó ö ü ê è é Þ. ̳æ Ãî ãî ëåì ³ Øå â ÷åí êîì. — Ê., 1998. — 256 ñ.; à ð à á î -
â è ÷ Ã. Äî ³ñ òî 𳿠óêðà ¿í ñü êî¿ ë³ òå ðà òó ðè: äî ñë³ äæåí íÿ, åñå, ïî ëå ì³ êà. — Ê., 1997. — 604 ñ.
19 Á å ë î ç å ð ñ ê à ÿ Í. Èñ òî ðè ÷å ñ êèé æó ð íàë ÕVIII âåêà (“Ðîññèéñêèé ìà ãà çèí”,
èç äà âà å ìûé ñ ñåí òÿ á ðÿ 1792 ïî ìàðò 1794 ãîäà, òðè ÷à ñ òè) // ÆÌÍÏ. — 1898. —
×. ÑÑÑÕV. — ¹ 1. — Ñ. 61—84.
20 Ø ì ó ð ë î Å. Ô. Ïåòð Âå ëè êèé â îöåí êå ñî â ð åìåí íè êîâ è ïî òîì ñ ò âà. — ÑÏá.,
1912. — Âûï. 1: ÕVIII âåê. — III, II, 108, 161 ñ.
21—22 Ê ð à â ÷ å í ê î Â. Â. Íà ðè ñè ç óêðà ¿í ñü êî¿ ³ñ òî ð³ î ãðà ô³¿… — Ñ. 60—62.
23 Î ã ë î á ë è í Î. Òó ìàí ñü ê³. — Ñ. 238—261; Ì î ä ç à ë å â ñ ü ê è é Â. Ë. Òó ìàí -
ñü ê³ // Ì î ä ç à ë å â ñ ü ê è é Â. Ë. Ìà ëî ðî ñ³é ñü êèé ðî äî ñ ëî â íèê. — Ê., 1998. — Ò. V. —
Âèï. 2. — Ñ. 61—82.
24 Î ë ÿ í ÷ è í Ä. Ïà ì’ÿ ò êè ç ìè íó ëî ãî óêðà ¿í ñü êî ãî äó õî â íî- êóëü òó ð íî ãî æèò òÿ â
Êå í³ ã ñ áå ð ç³ // Íà ó êî âèé çá³ ð íèê â 30-ð³÷íèöþ íà ó êî âî¿ ïðà ö³ ïðî ôå ñî ðà äî ê òî ðà ²âà íà
Îã³ º í êà. — Âàð øà âà, 1937. — Ñ. 106.
25 Î ã ë î á ë è í Î. Òó ìàí ñü ê³. — Ñ. 248.
26 Ø å ì ø ó ÷ å í ê î Þ. Ñ. Ôå äîð Îñè ïî âè÷ Òó ìàí ñ êèé. — Ñ. 186.
27 Ñâîäíûé êà òà ëîã ðóñ ñ êîé êíè ãè ãðà æ äàí ñ êîé ïå ÷à òè ÕVIII âåêà: 1725—1800. —
Ì., 1966. — Ò. 4. — Ñ. 117—118.
28 Á å ð ê î â Ï. Í. Èñ òî ðèÿ ðóñ ñ êîé æó ð íà ëè ñ òè êè ÕVIII âåêà. — Ì.—Ë., 1952. —
Ñ. 326—330.
29 Ñ å ì å í í è ê î â Â. Ï. Ñî á ðà íèå, ñòà ðà þ ùå å ñÿ î ïå ðå âî äå èíî ñ ò ðàí íûõ êíèã,
ó÷ ðå æ äåí íîå Åêà òå ðè íîé II. 1768—1783 ãã.: Èñ òî ðè êî- ëè òå ðà òó ð íîå èñ ñ ëå äî âà íèå. —
ÑÏá., 1913. — 99 ñ.
30 Òàì æå. — Ñ. 9.
31 Òàì æå. — Ñ. 16.
32 Ë þ á è ì å í ê î È. È. Ïðî åêò 1779 ã… — Ñòëá. 51—52.
33 Ï à ë ë à ñ Ï. Ñ. Ïó òå øå ñ ò âèå ïî ðà ç íûì ìå ñ òàì Ðîñ ñèé ñ êî ãî ãî ñó äàð ñ ò âà ïî ïî -
âå ëå íèþ Ñàí êò- Ïå òå ð áó ð ã ñ êîé Èì ïå ðà òîð ñ êîé Àêà äå ìèè Íà óê. Ñ íå ìå ö êî ãî íà ðîñ -
ñèé ñ êèé ïå ðå âåë áó í ÷ó êî âûé òî âà ðèù Ôå äîð Òó ìàí ñ êèé, Èì ïå ðà òîð ñ êîé Àêà äå ìèè
Íà óê, Êî ðî ëå â ñ êî ãî Íå ìå ö êî ãî ñî á ðà íèÿ êî ð ðå ñ ïîí äåíò è ó÷ ðå æ äåí íî ãî ïðè Ìî ñ êî â -
ñ êîì Èì ïå ðà òîð ñ êîì óíè âåð ñè òå òå Ðîñ ñèé ñ êî ãî ñî á ðà íèÿ ÷ëåí. — ÑÏá., 1786. —
×. 2. — Êí. 1. — 3, 476 ñ.; Êí. 2. — 571 ñ.
34 ² ë ü ¿ í Î. Íå âäà ÷ ëè âèé Ôå ä³ð Òó ìàí ñü êèé. — Ñ. 136; Ø å ì ø ó ÷ å í ê î Þ. Ñ.
Ôå äîð Îñè ïî âè÷ Òó ìàí ñ êèé. — Ñ. 182.
35 Öèò. ïî: Ë þ á è ì å í ê î È. È. Ïðî åêò 1779 ã… — Ñòëá. 51.
36 ² ë ü ¿ í Î. Íå âäà ÷ ëè âèé Ôå ä³ð Òó ìàí ñü êèé. — Ñ. 136.
37 Á å ð å æ ê î â Ì. À. Ô. Øàôîíñêèé è åãî òðóä “×åðíèãîâñêîãî íà ìå ñ ò íè ÷å ñ ò âà
òè ïî ã ðà ôè ÷å ñ êîå îïè ñà íèå”. — Íå æèí, 1910. — Ñ. 13, 107.
38 Â à ñ è ë å í ê î Í. Ï. Ê èñ òî ðèè ìà ëî ðóñ ñ êîé èñ òî ðè î ã ðà ôèè è ìà ëî ðóñ ñ êî ãî
îá ùå ñ ò âåí íî ãî ñò ðî ÿ // Êè å â ñ êàÿ ñòà ðè íà. — 1894. — ¹ 11. — Ñ. 253—255; Î ã ë î á-
ë è í Î. Òó ìàí ñü ê³. — Ñ. 249; À í à í ü º â à Ò. Á. Ïå ðåä ìî âà // Îïè ñè ˳ âî áå ðå æ íî¿
Óêðà ¿ íè ê³ í öÿ ÕVIII — ïî ÷à ò êó ÕIÕ ñò. — Ê., 1997. — Ñ. 17.
39 Æ ó ð á à Î. ². Ìè õàé ëî ªãî ðî âè÷ Ìàð êîâ: ðî ñ³ ÿ íèí íà ïî ë³ ìà ëî ðî ñ³é ñü êî¿ ³ñ -
òî ð³ î ãðà ô³¿ ïî ÷à ò êó ÕIÕ ñòîë³òòÿ // IJ ÀÇ. — Äí³ ï ðî ïå ò ðîâñüê, 2001. — Âèï. 2. —
Ñ. 93—96.
40 Á å ð å æ ê î â Ì. À. Ô. Øàôîíñêèé è åãî òðóä “×åðíèãîâñêîãî íà ìå ñ ò íè ÷å ñ ò âà
òî ïî ã ðà ôè ÷å ñ êîå îïè ñà íèå”. — Ñ. 3, 4.
41 Ï å ø ò è ÷ Ñ. Ë. Ðóñ ñ êàÿ èñ òî ðè î ã ðà ôèÿ âî âòî ðîé ïî ëî âè íå ÕVIII â. — Ë.,
1971. — ×. 3. — Ñ. 157.
42 Òàì æå. — Ñ. 158.
43 Î ã ë î á ë è í Î. Òó ìàí ñü ê³. — Ñ. 249.
136 ISSN 0130-5247. Óêð. ³ñò. æóðí., 2003, ¹ 3
²ñòîð³ÿ â îñîáàõ
44 Äîíîøåíèå ãðà ôó Ï. À. Ðóìÿíöåâó îò áó í ÷ó êî âî ãî òî âà ðè ùà Ôå äî ðà Òó ìàí ñ êî -
ãî, êî ð ðå ñ ïîí äåí òà Ñàí êò- Ïå òå ð áó ð ã ñ êîé Àêà äå ìèè íà óê, ñ ïðè ñî å äè íå íè åì äâóõ ïðî -
ãðàìì äëÿ îïè ñà íèÿ Ìà ëî ðîñ ñèè. — ²Ð ÍÁÓ. — Ô. I. — ¹ 2231. — Àðê. 1.
45 Òàì æå. — Àðê. 1 çâ.
46 À í à í ü º â à Ò. Á. Ïå ðåä ìî âà // Îïè ñè ˳ âî áå ðå æ íî¿ Óêðà ¿ íè ê³ í öÿ ÕVIII —
ïî ÷à ò êó ÕIÕ ñò. — Ê., 1997. — Ñ. 5.
47 Ëèñò Ô. É. Òóìàíñüêîãî äî ². Ëåïåõ³íà ç Ãëó õî âà äî Ñàí êò- Ïå òå ð áó ð ãà â³ä ãðó ä íÿ
1779 ð. // Ñ å ì å í í è ê î â Â. Ï. Ìà òå ðè à ëû äëÿ èñ òî ðèè ðóñ ñ êîé ëè òå ðà òó ðû è äëÿ
ñëî âà ðÿ ïè ñà òå ëåé ýïî õè Åêà òå ðè íû II: íà îñ íî âà íèè äî êó ìåí òîâ àð õè âà Êîí ôå ðå í öèè
Èì ïå ðà òîð ñ êîé Àêà äå ìèè íà óê. — ÏÃð., 1915. — Ñ. 124—125.
48 Íåçâàæàþ÷è íà òå, ùî Â. Ï. Ñåìåííèêîâ ââà æàâ, ùî ïëàí Àêà äå ì³ ÷ íî ãî ç³ áðàí -
íÿ ó Ãëó õî â³ íå çáå ð³ ã ñÿ, éî ãî åê ñ ò ðàêò áóâ âè êëà äå íèé â Êîí ôå ðå í ö³¿ Àêà äå 쳿 2 ãðóäíÿ
1779 ð. àêà äå ì³ êîì ². ². Ëåïåõ³íèì, ÿêèé ñòè ñ ëî ïå ðå êà çàâ çì³ñò ëè ñ òà äî íüî ãî
Ô. É. Òóìàíñüêîãî ç ðå ã ëà ìåí òîì ïðî å ê òî âà íî ãî Àêà äå ì³ ÷ íî ãî ç³ áðàí íÿ. Äèâ.: Ë þ á è -
ì å í ê î È. È. Ïðî åêò 1779 ã... — Ñòëá. 50.
49 Ëèñò Ô. É. Òóìàíñüêîãî äî Ñ. Ã. Äîìàøíºâà ç Ãëó õî âà äî Ñàí êò- Ïå òå ð áó ð ãà â³ä
25.01.1780 ð. // Ñ å ì å í í è ê î â Â. Ï. Ìà òå ðè à ëû äëÿ èñ òî ðèè… — Ñ. 125—126.
50 Á î ð è ñ å í ê î Â. É. Êóðñ óêðà ¿í ñü êî¿ ³ñ òî ð³¿: Ç íàé äà â í³ øèõ ÷à ñ³â äî ÕÕ ñ òî ë³ò -
òÿ. — Ê., 1998. — Ñ. 361.
51 Ë þ á è ì å í ê î È. È. Ïðî åêò 1779 ã… — Ñòëá. 51; Òðó äû Àð õè âà ÀÍ ÑÑÑÐ… —
Ñ. 332.
52 Ñ î ë î â ü å â Ñ. Ì. Àâ ãóñò Ëþ ä âèã Øëå öå ð // Ñî ÷è íå íèÿ.  18 êí. — Ì.,
1995. — Êí. 16: Ðà áî òû ðà ç íûõ ëåò. — Ñ. 277—313; Ê ë þ ÷ å â ñ ê è é Â. Î. Ëå ê öèè ïî
ðóñ ñ êîé èñ òî ðè î ã ðà ôè è // Ñî ÷è íå íèÿ.  9 ò. — Ì., 1989. — Ò. 7: Ñïå öè àëü íûå êóð ñû
(ïðî äî ë æå íèå). — Ñ. 221—233; × å ð å ï í è í Ë. Â. À. Ë. Øëåöåð è åãî ìå ñ òî â ðà ç âè -
òèè ðóñ ñ êîé èñ òî ðè ÷å ñ êîé íà ó êè // × å ð å ï í è í Ë. Â. Îòå ÷å ñ ò âåí íûå èñ òî ðè êè.
ÕVIII—ÕIÕ ââ. — Ì., Ñ. 45—73; Ê î ë å ñ í è ê È. È. Õðî íîëî ãè ÷å ñ êèé ïðèí öèï èçó ÷å -
íèÿ ðóñ ñ êî ãî èñ òî ðè î ïè ñà íèÿ ó À. Ë. Øëåöåðà // Ê î ë å ñ í è ê È. È. Èñ òî ðè î ã ðà ôè -
÷å ñ êàÿ ìûñëü â Ðîñ ñèè: îò Òà òè ùå âà äî Êà ðà ì çè íà. — Äíå ï ðî ïå ò ðîâñê, 1993. —
Ñ. 168—181; Ê à ì å í ñ ê è é À. Á. Ñó äü áà è òðó äû èñ òî ðè î ã ðà ôà Ãå ðàð äà Ôðè ä ðè õà
Ìèë ëå ðà (1705—1783) // Ì è ë ë å ð Ã. Ô. Ñî ÷è íå íèÿ ïî èñ òî ðèè Ðîñ ñèè. Èç á ðàí -
íîå. — Ì., 1996. — Ñ. 374—415.
53 Îáùåñòâåííàÿ è ÷à ñ ò íàÿ æèçíü Àâ ãó ñ òà Ëþ ä âè ãà Øëå öå ðà // Ñáî ð íèê îò äå ëå -
íèÿ ðóñ ñ êî ãî ÿçû êà è ñëî âå ñ íî ñ òè Èì ïå ðà òîð ñ êîé Àêà äå ìèè íà óê. — ÑÏá., 1875. —
Ò. 13. — Ñ. 292—295.
54 Á å ë ê î â å ö Ñ. Ðîñ ñèÿ â íå ìå ö êîé èñ òî ðè ÷å ñ êîé æó ð íà ëè ñ òè êå ÕVIII âåêà.
Ã. Ô. Ìèëëåð è À. Ô. Áþøèíã. — Òîìñê, 1988. — Ñ. 71—79.
55 Á å ð ê î â Í. Ï. Èñ òî ðèÿ ðóñ ñ êîé æó ð íà ëè ñ òè êè ÕVIII âåêà. — Ñ. 104.
56 Öèò. ïî êí.: Ê î ë å ñ í è ê È. È. Èñ òî ðè î ã ðà ôè ÷å ñ êàÿ ìûñëü â Ðîñ ñèè… —
Ñ. 178—180.
(Äà ë³ áó äå)
ISSN 0130-5247. Óêð. ³ñò. æóðí., 2003, ¹ 3 137
²ñòîð³ÿ â îñîáàõ
|