Сталінська “революція згори” та голод 1933 р. як фактори політизації української спільноти
Збережено в:
| Дата: | 2003 |
|---|---|
| Автор: | |
| Формат: | Стаття |
| Мова: | Ukrainian |
| Опубліковано: |
Інститут історії України НАН України
2003
|
| Назва видання: | Український історичний журнал |
| Теми: | |
| Онлайн доступ: | https://nasplib.isofts.kiev.ua/handle/123456789/204936 |
| Теги: |
Додати тег
Немає тегів, Будьте першим, хто поставить тег для цього запису!
|
| Назва журналу: | Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| Цитувати: | Сталінська “революція згори” та голод 1933 р. як фактори політизації української спільноти / Л.В. Гриневич // Український історичний журнал. — 2003. — № 5. — С. 50-64. — Бібліогр.: 85 назв. — укр. |
Репозитарії
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine| id |
nasplib_isofts_kiev_ua-123456789-204936 |
|---|---|
| record_format |
dspace |
| spelling |
nasplib_isofts_kiev_ua-123456789-2049362025-07-31T00:08:15Z Сталінська “революція згори” та голод 1933 р. як фактори політизації української спільноти Гриневич, Л.В. Статті 2003 Article Сталінська “революція згори” та голод 1933 р. як фактори політизації української спільноти / Л.В. Гриневич // Український історичний журнал. — 2003. — № 5. — С. 50-64. — Бібліогр.: 85 назв. — укр. 0130-5247 https://nasplib.isofts.kiev.ua/handle/123456789/204936 uk Український історичний журнал application/pdf Інститут історії України НАН України |
| institution |
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| collection |
DSpace DC |
| language |
Ukrainian |
| topic |
Статті Статті |
| spellingShingle |
Статті Статті Гриневич, Л.В. Сталінська “революція згори” та голод 1933 р. як фактори політизації української спільноти Український історичний журнал |
| format |
Article |
| author |
Гриневич, Л.В. |
| author_facet |
Гриневич, Л.В. |
| author_sort |
Гриневич, Л.В. |
| title |
Сталінська “революція згори” та голод 1933 р. як фактори політизації української спільноти |
| title_short |
Сталінська “революція згори” та голод 1933 р. як фактори політизації української спільноти |
| title_full |
Сталінська “революція згори” та голод 1933 р. як фактори політизації української спільноти |
| title_fullStr |
Сталінська “революція згори” та голод 1933 р. як фактори політизації української спільноти |
| title_full_unstemmed |
Сталінська “революція згори” та голод 1933 р. як фактори політизації української спільноти |
| title_sort |
сталінська “революція згори” та голод 1933 р. як фактори політизації української спільноти |
| publisher |
Інститут історії України НАН України |
| publishDate |
2003 |
| topic_facet |
Статті |
| url |
https://nasplib.isofts.kiev.ua/handle/123456789/204936 |
| citation_txt |
Сталінська “революція згори” та голод 1933 р. як фактори політизації української спільноти / Л.В. Гриневич // Український історичний журнал. — 2003. — № 5. — С. 50-64. — Бібліогр.: 85 назв. — укр. |
| series |
Український історичний журнал |
| work_keys_str_mv |
AT grinevičlv stalínsʹkarevolûcíâzgoritagolod1933râkfaktoripolítizacííukraínsʹkoíspílʹnoti |
| first_indexed |
2025-11-26T10:52:30Z |
| last_indexed |
2025-11-26T10:52:30Z |
| _version_ |
1849849917185458176 |
| fulltext |
ö³í íî ñ òÿ ìè ÿê òà êè ìè, ùî ìà ëè “áóðæóàçíèé” õà ðà ê òåð. Îñî á ëè â³ ñ òþ á³ëü øî âè çà ö³¿ äà -
íî ãî ïå ð³ î äó º òå, ùî ¿¿ íà ìà ãà ëè ñÿ çä³é ñ íþ âà òè íà ð³ ä í³é äëÿ íå ðî ñ³é ñü êèõ íà ðî ä³â ìî â³.
93 Ïðî ðå ï ðå ñ³¿ ïðî òè ä³ ÿ ÷³â ïîëü ñü êî ãî íà ö³ î íàëü íî- êóëü òó ð íî ãî áó ä³ â íè ö ò âà â
ðà äÿí ñü ê³é Óêðà ¿ í³, ùî ðîç ïî ÷à ëè ñÿ ùå âë³ ò êó 1933 ð. (ï³ä ÷àñ àê òè â íî¿ áî ðî òü áè ç
óêðà ¿í ñü êèì íà ö³ î íà ë³ ç ìîì, ùî âè ëè âà ëî ñÿ íà â³òü ó çá³ëü øåí íÿ ê³ëü êî ñ ò³ ïîëü ñü êèõ
øê³ë) äèâ.: Ð ó á ë ü î â Î ë å ê ñ à í ä ð. Âè êðèò òÿ “àãåíòóðè ïîëü ñü êî ãî ôà øè ç ìó” â
ÓÑÐÐ: “Ñïðàâà “Ïîëüñüêî¿ Â³é ñü êî âî¿ Îð ãà í³ çà ö³¿” 1933—1934 ðð. (ìå òà, ìå õà í³çì, ôà -
á ðè êà ö³ÿ, íà ñë³ä êè // Ïðî á ëå ìè ³ñ òî 𳿠Óêðà ¿ íè: Ôà ê òè, ñó äæåí íÿ, ïî øó êè // ̳æ -
â³ äîì ÷èé çá³ ð íèê íà ó êî âèõ ïðàöü, âèï.7: Ñïå ö³ àëü íèé.—Ê., 2003.—Ñ. 170—189.
94 Ïðà â äà.—1933.—24 íî ÿ á ðÿ.
95 Á à á ê î Þ. Â. Ïàð ò³é íå áó ä³ â íè ö ò âî íà Óêðà ¿ í³.—Ëüâ³â, 1971.—Ñ. 15.
96 ÖÄÀÃÎ Óêðà ¿ íè.—Ô. 1, îï. 20, ñïð. 6199, àðê. 68.
97 Ïðà â äà.—1933.—22 íî ÿ á ðÿ.
98 XII ç’¿çä ÊÏ(á)Ó. Ñòå íî ãðà ô³ ÷ íèé çâ³ò… —Ñ. 238.
99 ÖÄÀÃÎ Óêðà ¿ íè.—Ô. 1, îï. 20, ñïð. 6199, àðê. 58.
100 XII ç’¿çä ÊÏ(á)Ó. Ñòå íî ãðà ô³ ÷ íèé çâ³ò… —Ñ. 299.
101 Êîì ïàð ò³ÿ Óêðà ¿ íè. Öè ô ðè. Ìà òå ð³ à ëè: äî XXVIII ç’¿ç äó êîì ïàð -
ò³¿.—Ê.,1990—Ñ. 7.
102 XII ç’¿çä Êî ìó í³ ñ òè ÷ íî¿ ïàð ò³¿ (á³ëü øî âè ê³â) Óêðà ¿ íè. Äî ïî â³ ä³ ³ ðå çî ëþ -
ö³¿.—Õàðê³â,1934.—Ñ. 57.
103 Ï î ñ ò û ø å â Ï. Ï. Óñè ëèòü ïî âñå ä íå â íîå âíè ìà íèå ê âî ï ðî ñàì óêðà è íè çà -
öèè / Èç äî êëà äà íà îá úå äè íåí íîì ïëå íó ìå Êè å â ñ êî ãî îá êî ìà ÊÏ(á)Ó è îá ëè ñ ïî ë êî -
ìà 17 îê òÿ á ðÿ 1934 ã. // Ï î ñ ò û ø å â Ï. Ï. Â áî ðü áå çà ëå íè í ñ êî- ñòà ëè í ñ êóþ íà öè î -
íàëü íóþ ïî ëè òè êó íà Óêðà è íå.—Ê.,1935.—Ñ. 103.
104 Òàì ñà ìî.
105 ÖÄÀÃÎ Óêðà ¿ íè.—Ô. 237, îï. 1, ñïð. 11, àðê. 89.
106 Òàì ñà ìî.—Ñïð. 10, àðê. 2.
107 XXII ç’¿çä ÊÏ(á)Ó. Ñòå íî ãðà ô³ ÷ íèé çâ³ò… —Ñ. 465.
108 Ïðî âè êî ðè ñ òàí íÿ ñó äî âèõ ïðî öå ñ³â íàä óêðà ¿í ñü êè ìè íà ö³ î íàë- êî ìó í³ ñ òà ìè ç
ìå òîþ çì³ ö íåí íÿ âïëè âó íà ñå ëÿí ï³ ñ ëÿ ãî ëî äî ìî ðó 1932—1933 ðð. äèâ.: ª ô ³ ì å í-
ê î Ã. Ã. Ðîëü íà ö³ î íàë- êî ìó í³ ñ ò³â ó ãî ëî äî ìî ð³ 1932—1933 ðð. // Ïðî á ëå ìè ³ñ òî ð³¿
Óêðà ¿ íè: ôà ê òè, ñó äæåí íÿ, ïî øó êè // ̳æ â³ äîì ÷èé çá³ ð íèê íà ó êî âèõ ïðàöü, âèï. 7:
Ñïå ö³ àëü íèé.—Ê.—²íñòèòóò ³ñ òî 𳿠Óêðà¿íè ÍÀÍ Óêðà¿íè.—2003.—Ñ. 276—285.
109 Ï î ñ ò è ø å â Ï. ϳä ñó ì êè ïå ðå â³ð êè ïàð ò³é íèõ äî êó ìåí ò³ â // Á³ëü øî âèê
Óêðà ¿ íè.—1936.—¹ 3.—Ñ. 10.
110 Òàì ñà ìî.—Ñ. 10.
111 Òàì ñà ìî.—Ñ. 20.
112 Ìå æ äó íà ðî ä íàÿ êî ìè ñ ñèÿ ïî ðà ñ ñ ëå äî âà íèþ ãî ëî äà íà Óêðà è íå 1932—
1933 ãîäîâ. Èòî ãî âûé îò ÷åò.—Ê.,1992.—Ñ. 133.
113 Ä ç þ á à ². Ì. Óêðà ¿ íà ïå ðåä ñô³í ê ñîì ìàé áó ò íüî ãî.—Ê., 2001.—Ñ. 9.
Ë. Â. ÃÐÈÍÅÂÈ× (Êè¿â)
ÑÒÀ Ë²Í ÑÜ ÊÀ “ÐÅÂÎËÞÖ²ß ÇÃÎ ÐÈ”
ÒÀ ÃÎ ËÎÄ 1933 ð. ßÊ ÔÀ Ê ÒÎ ÐÈ ÏΠ˲ ÒÈ ÇÀ Ö²¯
ÓÊÐÀ ̄Í ÑÜ Êί Ñϲ ËÜ ÍÎ ÒÈ
Ïðî öåñ ïî ë³ òè çà ö³¿ óêðà ¿í ñü êî¿ ñï³ ëü íî òè àê òè â³ çó âà â ñÿ ùå â ñå ðå äè í³
XIX ñò. ï³ä âïëè âîì îá’ºê òè â íèõ ÷èí íè ê³â, à òà êîæ ÿê ïî ë³ òè÷ íèé âè êëèê
äèñ êðè ì³ íà ö³¿, ùî íåþ áó ëî ïî çíà ÷å íå æèò òÿ óêðà ¿í ñ ò âà, ðîç ìå æî âà íî ãî
êîð äîíà ìè Ðî ñ³é ñü êî¿ é Àâ ñ ò ðî- Óãîð ñü êî¿ ³ì ïå ð³é. Ç ïî ÷à ò êîì Ïåð øî¿
ñâ³ òî âî¿ â³é íè, çà óìîâ ðå âî ëþ ö³¿ òà ãðî ìà äÿí ñü êî¿ â³é íè öåé ïðî öåñ çíà ÷ -
íî ïðè ñêî ðè â ñÿ, îáåð íó â øèñü ïî ñè ëåí íÿì åò í³ ÷ íî¿ ñà ìî ñâ³ äî ìî ñ ò³ ñå ðåä
øè ðî êèõ ìàñ íà ñå ëåí íÿ, ð³ øó ÷èì âè õî äîì óêðà ¿í ñü êèõ ïî ë³ òè÷ íèõ ïàð ò³é
³ ðó õ³â íà ïî ë³ òè÷ íó àðåíó, àê òè â íè ìè ñïðî áà ìè íà ö³ î íàëü íî ãî äåð æà âî -
òâî ðåí íÿ. Ïî ðàç êà ÓÍÐ òà âñòà íî â ëåí íÿ âëà äè á³ëü øî âè ê³â, ÿê³ íà ñà äæó -
âà ëè êëà ñî âó ïà ðà äè ã ìó, íå çó ïè íè ëè öåé ïðî öåñ, õî ÷à é çíà ÷ íî çà ãà ëü ìó -
âà ëè éî ãî. Äå êëà ðó âàí íÿ ôå äå ðà òè â íî ãî óñò ðîþ ÑÐÑÐ, çä³é ñ íåí íÿ âïðî -
50 ISSN 0130-5247. Óêð. ³ñò. æóðí., 2003, ¹ 5
Ë. Â. Ãðèíåâè÷
äîâæ 20-õ ðð. íà ö³ î íàëü íî¿ ðå ôîð ìè â êðà ¿ í³ (ïî ë³ òè êè êî ðå í³ çà ö³¿), çà êî -
íî ì³ ð íèì íà ñë³ä êîì ÿêî¿ ñòàâ íî âèé âè òîê åò í³ ÷ íî ãî ðå íå ñàí ñó, ç îä íî ãî
áî êó, à ç ³í øî ãî — ôîð ìàëü íèé õà ðà ê òåð óêðà ¿í ñü êî¿ ðà äÿí ñü êî¿ äåð æà â -
íî ñ ò³, íå â³ä ïî â³ ä í³ñòü äå êëà ðà ö³é ³ ïðà ê òè êè ïðà â ëÿ ÷î¿ ïàð ò³¿ â íà ö³ î íàëü -
íî ìó ïè òàí í³ ³, ÿê íà ñë³ äîê öüî ãî, çáå ðå æåí íÿ îá ìå æå íèõ ïðàâ ³ ìî æ ëè -
âî ñ òåé óêðà ¿í ñü êî ãî åò íî ñó â åêî íî ì³ ÷ í³é, ïî ë³ òè÷ í³é, êóëü òó ð í³é òà ³í -
øèõ ñôå ðàõ ñó ñ ï³ ëü íî ãî æèò òÿ, áó ëè òèì ñïðè ÿ ò ëè âèì ãðóí òîì, íà ÿêî ìó
ïî âî ë³ çðî ùó âà ëàñü óêðà ¿í ñü êà åò íî ïî ë³ òè ÷ íà ñâ³ äî ì³ñòü, â³ä áó âà ëî ñÿ ñòà -
íî â ëåí íÿ íî âî¿ ïî ë³ òè÷ íî¿ åë³ òè (çà âè çíà ÷åí íÿì Äæ. Ðî ò øè ëü äà, “ïî -
ë³òè÷ íèõ àí òðå ï ðå íå ð³â” 1 òà ôîð ìó âà ëàñü ïî òå í ö³é íà ñî ö³ àëü íà áà çà óê ð à -
¿í ñü êî ãî íà ö³ î íàëü íî- âè ç âî ëü íî ãî ðó õó. Îä íàê âè ð³ øàëü íè ìè ôà ê òî ðà ìè
ïî ë³ òè çà ö³¿ óêðà ¿í ñü êî¿ ñï³ ëü íî òè ñòà ëè ðîç ïî ÷à òà ñòà ë³í ñü êèì êå ð³ â íè ö ò -
âîì íà ïðè ê³ í ö³ 20-õ ðð. ôîð ñî âà íà êî ëå ê òè â³ çà ö³ÿ ñ³ëü ñü êîãî ãîñïîäàð ñò -
âà ³ ãîëîäîìîð 1933 ð. ×åð ãî âèé “àãðàðíèé åêñ ïå ðè ìåíò” á³ëü øî âè öü êî ãî
êå ð³ â íè ö ò âà áóâ âî ä íî ÷àñ çó õ âà ëèì íà ñòó ïîì íà îñ íî âè ñà ìî ãî áóò òÿ óê -
ðà ¿í ñü êî ãî åò íî ñó, çó ìî âè â øè, íà ñê³ëü êè öå ò³ëü êè áó ëî ìî æ ëè âî çà óìîâ
³ñ íó âàí íÿ êîì ïàð ò³é íî¿ äè ê òà òó ðè ³ òî òàëü íî ãî òå ðî ðó, éî ãî àê òè â íèé
ñïðî òèâ ³ñ íó þ ÷î ìó ïîë³ òè÷ íî ìó ðå æè ìó, çíà ÷ íî ïî ñè ëè â øè íà ö³ î íàëü íó
ñî ë³ äà ð í³ñòü ó ìà ñ³ óêðà ¿í ñü êî ãî íà ñå ëåí íÿ òà ïðè ñêî ðè â øè ³í êîð ïî ðà ö³þ
â ñó ñ ï³ ëü íó ñâ³ äî ì³ñòü ³äå¿ ñà ìî ñò³é íî¿ Óêðà ¿ íè ÿê ïî ë³ òè÷ íî ãî ³äå à ëó íà -
ö³¿. Ïðî öåñ ïî ë³ òè çà ö³¿ óêðà ¿í ñü êî¿ ñï³ ëü íî òè ìàâ ëà í öþ ãî âèé õà ðà ê òåð:
ïà ðà ëå ëü íî ç óêðà ¿ íöÿ ìè òåí äå í ö³þ äî íà ö³ î íàëü íî ãî çãóð òó âàí íÿ, ð³ øó ÷ó
ãî òî â í³ñòü âè ñòó ïè òè íà çà õèñò íà ö³ î íàëü íèõ ïðàâ ïðî äå ìîí ñ ò ðó âà ëè é
íà ö³ î íàëü í³ ìå í øèíè — ïî ëÿ êè, í³ ì ö³, ºâ ðå¿ òà ³í. Îò æå, ðîç ã ëÿ íå ìî äî -
êëà ä í³ øå âïëèâ ñòà ë³í ñü êî¿ “ðåâîëþö³¿ çãî ðè” íà ïðî öåñ ïî ë³ òè çà ö³¿ óêðà -
¿í ñü êî¿ ñï³ ëü íî òè, çî ñå ðå äè â øèñü íà âè çíà ÷åí í³ éî ãî çì³ ñ òó, õà ðà ê òå ðó òà
íà ñë³ä ê³â.
Ðå à í³ ìà ö³ÿ ïðîä ðî ç âåð ñ ò êè ó âè ãëÿ ä³ õë³ áî çà ãî ò³ âåëü, íå ñê³í ÷åí í³ ô³ -
íàí ñî â³ âè çè ñ êè, ìà ñî â³ ðå ï ðå ñ³¿ ³, âðå ø ò³- ðåøò ãî ëîä, ùî îõî ïèâ ï³â äåí -
íî- çà õ³ ä í³ ðà éî íè Óêðà ¿ íè âæå âë³ ò êó 1928 ð., âè êëè êà ëè ñïëåñê íå ãà òè â -
íèõ ïî ë³ òè÷ íèõ íà ñò ðî ¿â â óêðà¿í ñü êî ìó ñó ñ ï³ ëü ñ ò â³, íà ñàì ïå ðåä íà ñå ë³,
ïî çíà ÷è â øèñü ðîç ãîð òàí íÿì ÿê ïà ñè â íèõ, òàê ³ àê òè â íèõ ôîðì îïî ðó âëà -
ä³. Ñõî æ³ çà ñâî ¿ì àí òè ðà äÿí ñü êèì, àíòè êî ìó í³ ñ òè ÷ íèì ñïðÿ ìó âàí íÿì ç
“êîíòððåâîëþö³éíèìè âè ñòó ïà ìè” â ³í øèõ õë³ á íèõ ðå ã³ î íàõ ÑÐÑÐ, ñêà -
æ³ ìî, â Öåí ò ðàëü íî- ×î ð íî çå ì í³é îá ëà ñ ò³ ÐÑÔÐÐ (Ö×Î), àê ö³¿ ìà ñî âî ãî
ïðî òå ñ òó â Óêðà ¿ í³ ìà ëè ñâîþ âè ðà ç íó ñïå öè ô³ êó, ÿêà ïî ëÿ ãà ëà ó íàé ò³ ñ -
í³ øî ìó ïå ðå ïëåòåí í³ â íèõ ñî ö³ àëü íèõ ³ íà ö³ î íàëü íèõ ìî òè â³â. Ö³ àêö³¿ â
çíà ÷ í³é ìà ñ³ óêðà ¿í ñü êî ãî ñå ëà òà ïî ÷à ñ òè ñå ðåä óêðà ¿í ñü êî¿ ³í òå ë³ ãå í ö³¿ é
ðî á³ ò íè ö ò âà áó ëè íå ò³ëü êè â³ä ÷ó ò íè ìè, àëå é â³ ä³ ãðà âà ëè ïðèí öè ïî âî âà -
æ ëè âó ðîëü: âëà ñ íå êà æó ÷è, ïðà ê òè ÷ íî âñ³ ñî ö³ àëü í³ êà òà ê ë³ ç ìè, ùî ñó -
ïðî âî äæó âà ëè á³ëü øî âè öü êå ïðà â ë³í íÿ â Óêðà ¿ í³, îö³ íþ âà ëè ñÿ ïîâà æ íîþ
÷à ñ ò êîþ óêðà ¿í ñü êî¿ ñï³ ëü íî òè ñà ìå ÷å ðåç ïðè çìó íà ö³ î íàëü íèõ ïî ÷óò ò³â
òà íà ö³ î íàëü íèõ ³í òåðåñ³â.
Ó áå ðå ç í³ 1928 ð. âîæäü ðå ñ ïó á ë³ êàí ñü êî¿ ïàð ò³é íî¿ îð ãà í³ çà ö³¿ Ë. Êà -
ãà íîâè÷ ó âè ñòó ï³ íà ïëå íó ì³ ÖÊ ÊÏ(á)Ó áóâ çìó øå íèé âè çíà òè, ùî ïî ÷à -
òîê õë³ áî çà ãî ò³ âå ëü íèõ êàì ïà í³é â Óêðà ¿ í³ ñïðè ÷è íèâ “ïîñèëåííÿ øî -
â³ í³ çìó”, ïðè ÷î ìó “íå ò³ëü êè çâåð õó, àëå é çíè çó” 2. “Ìè ìà º ìî áà ëà ÷ êè
ïðî òå, — êîí ñ òà òó âàâ â³í, — ùî îñü ó Ìî ñ ê âó âè âî çÿòü õë³á, öó êîð... Ïè -
òàí íÿ ïðî Ìî ñ ê âó, ïðî Ðà äÿí ñü êèé Ñî þç, ïè òàí íÿ, ùî íà íèõ Âî ëî áó ºâ
äàâ ãëè áî êî ôàëü øè â³, íå ïðà â äè â³, øê³ ä ëè â³ é ìå ð çåí í³ â³ä ïî â³ ä³, íà ðà ç³
ñòà â ëÿ òü ñÿ ãî ñ ò ðî êóð êó ëåì” 3. Çðî á ëå íå íà òà êî ìó âè ñî êî ìó àä ì³ í³ ñ ò ðà -
òè â íî ìó ð³ â í³ âè çíàí íÿ ôà ê òó çðî ñ òàí íÿ íà ö³ î íàëü íèõ íà ñò ðî ¿â â Óêðà ¿ í³
áó ëî âå ëü ìè ïî êà çî âèì ³, ÿê ìî æ íà ñó äè òè çà ÷è ñ ëåí íè ìè àð õ³ â íè ìè ìà -
ISSN 0130-5247. Óêð. ³ñò. æóðí., 2003, ¹ 5 51
Ñòà ë³í ñü êà “ðåâîëþö³ÿ çãî ðè” òà ãî ëîä 1933 ð.
òå ð³ à ëà ìè, âïî â í³ àäå ê âà ò íî â³ä áè âà ëî òî ãî ÷à ñ í³ ðå à 볿. É ñïðà â ä³, òà ê³
“íåçðó÷í³” äëÿ âëà äè ïè òàí íÿ, ÿê “êóäè ïîä³ â ñÿ ç³ áðà íèé â Óêðà ¿ í³ õë³á?”,
“÷îìó õë³ áî ðî á íà ðå ñ ïó á ë³ êà òå ïåð ãî ëî äóº?”, “õòî âè íåí ó òðè âà þ ÷î ìó
ïî ãðà áó âàí í³ óêðà ¿í ñü êî ãî ñå ëà òà ñòð³ì êî ìó çó áîæ³í í³ ì³ ñ òà?” íå ò³ëü êè
íàéà ê òè â í³ øèì ÷è íîì ìó ñó âà ëè ñÿ ñå ðåä ð³ ç íèõ âåðñòâ íà ñå ëåí íÿ, àëå é
ð³ç êî àê òó à ë³ çó âà ëè íà ð³ â í³ ñó ñ ï³ ëü íî¿ ñâ³ äî ìî ñ ò³ ïðî á ëå ìó ïðÿ ìî ãî é
íàé ò³ ñ í³ øî ãî çâ’ÿç êó ì³æ òðà ãå ä³ ºþ, ùî íà ñó âà ëà ñÿ íà Óêðà ¿ íó, òà ¿¿ ïå ðå -
áó âàí íÿì ó ñêëà ä³ ÑÐÑÐ, ïî â íîþ çà ëå æ í³ ñ òþ ðå ñ ïó á ë³ êè â³ä ñî þ ç íî ãî
öåí ò ðó (Ìî ñ ê âè). Íà öüî ìó ôî í³ ïðè ðî ä íî ïîñòà âà ëî ïè òàí íÿ ïðî áåç -
ïåð ñ ïå ê òè â í³ñòü ïî äàëü øî ãî ïå ðå áó âàí íÿ ÓÑÐÐ ó ñêëà ä³ ÑÐÑÐ òà ïî òðå áó
çäîáóò òÿ íåþ ñòà òó ñó ñà ìî ñò³é íî¿ äåð æà âè. Âî ä íî ÷àñ íå âäî âî ëåí íÿ íà ï³â -
êî ëî í³ àëü íèì ñüî ãî äåí íÿì Óêðà ¿ íè ñïðè ÿ ëî àê òè â³ çà ö³¿ êî ëå ê òè â íî¿ ³ñ òî -
ðè÷ íî¿ ïà ì’ÿ ò³, çó ìî â ëþ âà ëî çâå ð íåí íÿ ñó ñ ï³ ëü íî¿ äó ì êè äî äåð æà âî ò âîð -
÷î ãî äî ñâ³ äó äî áè ðå âî ëþ ö³¿ ³ ãðî ìà äÿí ñü êî¿ â³é íè. Çãàä êè ïðî Öåí ò ðàëü -
íó Ðà äó ³ Äè ðå ê òî ð³þ, ¿õ âî æ ä³â, íà ñàì ïå ðåä Ñ. Ïåòëþðó, ïîñòàòü ÿêî ãî
ïå ðå òâî ðè ëà ñÿ íà ñè ì âî ë³ ÷ íå óî ñî á ëåí íÿ ³äå¿ ñà ìî ñò³é íî¿ Óêðà ¿í ñü êî¿
äåð æà âè, à òà êîæ ïî çè òè â í³ îö³í êè Óêðà ¿í ñü êî¿ Íà ðîä íî¿ Ðå ñ ïó á ë³ êè òà
ñïðî áè ïî ÿñ íè òè ñó ÷à ñ í³ òðó ä íî ù³ ïî ðàç êîþ ö³ º¿ îñòàí íüî¿ ïîñò³é íî ô³ ê -
ñó âà ëè ñÿ â äî íå ñåí íÿõ ÄÏÓ, ÿêå îö³ íþ âà ëî öåé ôå íî ìåí ÿê ùå îäèí âà æ -
ëè âèé äî êàç çðî ñ òàí íÿ â ðå ñ ïó á ë³ ö³ “ÿñêðàâî-øîâ³í³ñòè÷íèõ íà ñò ðî ¿â”.
Õà ðà ê òå ð í³ â öüî ìó â³ä íî øåí í³ ðîç ìî âè áó ëè çà ô³ ê ñî âà í³ ñïåöîð ãà íà -
ìè âæå â ëþ òî ìó- áå ðå ç í³ 1928 ð. ñå ðåä ñå ëÿí ñü êî¿ ìî ëî ä³, ùî ïðî õî äè ëà
ñëó æ áó â ÷à ñ òè íàõ ³ ç’º ä íàí íÿõ ÓÂÎ. Îáó ðþ þ ÷èñü ç ïðè âî äó õë³ á íèõ ðå ê -
â³ çè ö³é òà ô³ íàí ñî âî ãî òè ñ êó íà áà òü ê³â, ÷åð âî íî à ð ì³é ö³- ñå ëÿ íè ïðÿ ìî ãî -
âî ðè ëè: “Êðàùå áó ëî á, ÿê áè Óêðà ¿ íà â³ äî êðå ìè ëàñü â³ä Ðî ñ³¿. Íàì áè êðà -
ùå æè ëî ñÿ, à òî õë³á äà âàé Ðî ñ³¿, à âî íà ïðî äຠçà êîð äîí. Îñü ³ âè õî äèòü,
ùî Óêðà ¿ íà ÿê òà ä³é íà êî ðî âà” 4; “... Ñå ëÿí ñ ò âó áó ëî á êðà ùå, ÿê áè Óêðà ¿ -
íà áó ëà ñà ìî ñò³é íîþ. Òî ä³ á ìè ñà ì³ êå ðó âà ëè ñâîºþ êðà ¿ íîþ ³ íà ðî äîì”;
“ÑÐÑÐ òî ìó ³ àã³òóº çà Ðà äÿí ñü êèé Ñî þç, ùî áî ¿ òü ñÿ çà ëè øè òè ñÿ áåç óêðà -
¿í ñü êî ãî õë³ áà” 5; “... Íà ùî íàì òîé ñî ö³ à ë³çì, áó ëà á ñà ìî ñò³é íîþ Óêðà ¿ -
íà” 6. Ïî ðÿä ³ç öèì ÷åð âî íî à ð ì³é ö³ ç ñå ëÿí ó ðîç ìî âàõ ì³æ ñî áîþ â³ä çíà -
÷à ëè, ùî “Öåíòðàëüíà Ðà äà íå îá ðà æà ëà áè ñå ëÿí ñ ò âî òàê, ÿê öå ðî áèòü
ðà äÿí ñü êà âëà äà”, òà âè ñòó ïà ëè íà çà õèñò Ñ. Ïåòëþðè, ÿêî ãî ïî ë³ ò ðó êè íà -
ìà ãà ëè ñÿ äèñ êðå äè òó âà òè, ïðå ä ñòà âè â øè éî ãî “áàíäèòîì”, “çðàäíèêîì
³í òåðåñ³â Óêðà ¿ íè” òî ùî. “Âëàäà Ïå ò ëþ ðè ä³é ñ íî áî ðî ëà ñÿ çà ³í òåðåñè
Óêðà ¿ íè, à òå ïåð óñ³ ðîç ïî ðÿ äæåí íÿ éäóòü ç Ðî ñ³¿, êî ò ðà æè âå çà ðà õó íîê
Óêðà ¿ íè”, — ãî âî ðè ëè îä í³ ñå ëÿ íè 7. “Ïåòëþðà íå âñòèã ñå áå ïðî ÿâè òè, ³
íå â³ äî ìî, ÿêèì áè â³í áóâ, ÿê ùî á çà ëè øè â ñÿ ïðè âëà ä³” 8, “Áóâ áè Ïå ò -
ëþ ðà, òî â Óêðà ¿ í³ âñüî ãî á áó ëî âäî ñ òàëü” 9, — íà ïî ëÿ ãà ëè ³í ø³.
Â ì³ ðó ð³ç êî ãî ïî ã³ð øåí íÿ ïðî äî âî ëü ÷î¿ ñè òó à ö³¿ â ðå ñ ïó á ë³ ö³, çî êðå -
ìà â óìî âàõ ãî ëî äó âàí íÿ 1928—1929 ðð., íà ö³ î íàëü í³ ïî ÷óò òÿ â ìà ñ³ óêðà -
¿í ñü êî ãî íà ñå ëåí íÿ äå äàë³ çà ãî ñ ò ðþ âà ëèñü ³ ïðî ÿâè íà ñò ðî ¿â íà ö³ î íàëü íî -
ãî íå çà äî âî ëåí íÿ ïî øè ðþ âà ëèñü íå ò³ëü êè ïî ñå ëàõ, à é ó â ì³ ñ òàõ. Ó òðà â -
í³ 1928 ð. íà ï³ä ïðè ºì ñ ò âàõ Îäå ñü êî¿ îêðó ãè ñå ðåä ÷à ñ òè íè ðî á³ ò íè ê³â óæå
ìî æ íà áó ëî ïî ÷ó òè òà ê³ ðîç ìî âè: “Óðÿä âè âî çèòü õë³á çà êîð äîí, à ìè ãî -
ëî äó º ìî”; “Ìîñêâà ¿ñòü á³ ëèé õë³á, êî ò ðèé âè âî çèòü ç Óêðà ¿ íè” 10. ßñ íà
ð³÷, ïî ñå ëàõ, äå âíà ñ ë³ äîê íå âðî æàþ òà ðå ê â³ çè ö³é íî¿ ïðà ê òè êè âëà äè ëþ -
äè ïî òðà ïè ëè â ëå ùà òà ãî ëî äó, ïî ä³ á í³ âè ñòó ïè ìà ëè á³ëüø âè ðà ç íèé ³ ìà -
ñ ø òà á íèé õà ðà ê òåð, çà õî ï ëþ þ ÷è íå ò³ëü êè “êóðêóë³â”, àëå é ÷à ñ òè íó á³ ä -
íÿ ö ò âà, ïî äå êó äè ç “ðàäÿíñüêèì àê òè âîì” âêëþ ÷ íî. Çà ³í ôîð ìà ö³ ºþ ÄÏÓ
ÓÑÐÐ, íàïðè ê³ í ö³ ãðó ä íÿ 1928 ð. — íà ïî ÷à ò êó ñ³ ÷ íÿ 1929 ð. íå çà ìî æ íè êè
ñ. Ñóõàíè Áî ãî äó õ³â ñü êî ãî ðà éî íó íà Õàð ê³ â ùè í³ ïðî âî äè ëè “øîâ³-
í³ñòè÷íó àã³òà ö³þ”, âè ñëî â ëþ þ ÷èñü ó òî ìó ñåí ñ³, ùî “Óêðà¿íà ãî ëî äóº, à
52 ISSN 0130-5247. Óêð. ³ñò. æóðí., 2003, ¹ 5
Ë. Â. Ãðèíåâè÷
Ìî ñ ê âà çà áåç ïå ÷å íà õë³ áîì”. Êî ì ñî ìî ëü ö³ ñ. Âàñèëèöÿ ×å ð êà ñü êî ãî ðà -
éî íó çä³é íÿ ëè ãà ëàñ ï³ä ÷àñ çáî ð³â, äå, î÷å âè ä íî, ïðî âî äè ëàñü ëå ê ö³ÿ ïðî
ì³æ íà ðî ä íå ñòà íî âè ùå ÑÐÑÐ. “Íàâ³ùî íàì ãî âî ðÿòü ïðî çà ãðî çó ç-çà êîð -
äî íó, êî ëè íàñ Ìî ñ ê âà äó øèòü?”, — îáó ðþ âà ëè ñÿ âî íè ³ âî ä íî ÷àñ çà ïè òó -
âà ëè: “×îìó òà êà ð³ ç íè öÿ ì³æ Ðî ñ³ ºþ ³ Óêðà ¿ íîþ â³ä íî ñ íî çà áåç ïå ÷å íî ñ ò³
õë³ áîì?”, “×îìó òà ê³ ö³ íè: Ðî ñ³ÿ íå õë³ áî ðî á íà, à ìàº ê³ ëî õë³ áà ïî 17 êîï.,
à Óêðà ¿ íà — ôóíò (1 ôóíò = 0,4095 êã. — Ë.Ã.) ïî 10 êîï.?” 11 Ó ñ. Âîäÿíå
Áå ðå ñ òî âå öü êî ãî ðà éî íó îäèí ³ç ì³ ñ öå âèõ àê òè â³ ñ ò³â, ÷ëåí ÂÊÏ ãî âî ðèâ
ñå ëÿ íàì: “Óêðà¿íà — êî ëî í³ÿ Ðî ñ³¿, ç êî ò ðî¿ îñòàí íÿ áå ðå õë³á ³ ïî äà ò êè.
Óêðà ¿ í ö³â äó øàòü ³ íå äà þòü ¿ì ïî ùà äè” 12. Íà ñò ðî¿ ïî çà ïàð ò³é íî¿, íà ñàì -
ïå ðåä çà ìî æ íî- ñå ðå ä íÿ öü êî¿ ÷à ñ òè íè ñå ëà, ìà ëè á³ëüø ðà äè êàëü íèé õà ðà ê -
òåð. “Äîêè ìè áó äå ìî ï³ä âëà äîþ Ðî ñ³¿? — ó çà ïà ë³ ãî âî ðèâ îäèí ³ç çà ìî æ -
íèõ ñå ëÿí ñ. Òàðàñ³âêè Êó ï’ÿí ñü êî¿ îêðó ãè. — Íàì òðå áà â³ äî êðå ìè òè ñÿ
â³ä ìî ñ êà ë³â. Ç Ðî ñ³ ºþ íàì æè òè íå ç ðó êè. Ó íàñ ìà ñà áà ãàòñòâ, ³ âñå çà áè -
ðຠÌî ñ ê âà” 13. “Âñå, ùî ó íàñ çà áè ðà þòü, — êà öà ïè â³ä âî çÿòü, à ìè, óêðà ¿ -
í ö³, ãî ëî ä í³ é áî ñ³. Òàê äî â ãî íå áó äå, óñå ïå ðå âå ð íå òü ñÿ”, — ç îáó ðåí íÿì
ãî âî ðè ëè ì³æ ñî áîþ ñå ðå ä íÿ êè ç ñ. Áóáíîâà-Ñëîáîäêà íà ×å ð êà ùè í³ 14.
“Î÷èùàþòü íà øó Óêðà ¿ íó â³ä õë³ áà ³ âè âî çÿòü éî ãî â Ðî ñ³þ, — âòî ðè ëè ¿ì
ñå ëÿ íè- ñå ðå ä íÿ êè ç ñ. Êñåíäç³âêà íà Óìà í ùè í³. — Ðî ñ³ÿ îá äó ðþº Óêðà ¿ íó:
çà áè ðຠõë³á, öó êîð, à ìà íó ôà ê òó ðó íàì íå äàº, ³ äî òî ãî æ ìî ðèòü ãî ëî -
äîì” 15. Íå ïðÿ ìèì äî êà çîì óñ â³ äî ì ëåí íÿ ïî â íî¿ çà ëå æ íî ñ ò³ Óêðà ¿ íè â³ä
ñî þ ç íî ãî öåí ò ðó ñòà ëî çðî ñ òàí íÿ íà ñò ðî ¿â ðîç ÷à ðó âàí íÿ òà ðîç äðà òó âàí íÿ
êîí ê ðå ò íè ìè âëà ä íè ìè ïåð ñî íà ìè, íà ïðè ê ëàä, Ã.². Ïåò ðîâñüêèì. Ïî ïðè
òå, ùî íà ³ì’ÿ âñå óê ðà ¿í ñü êî ãî ñòà ðî ñòè éøîâ áåç ïå ðåð â íèé ïî ò³ê ëè ñ ò³â
â³ä òèõ, õòî ñïî ä³ âà â ñÿ “çíàéòè ïðà âäó ³ çà õèñò” â³ä íå ñïðà âå ä ëè âèõ óòè ñ -
ê³â ì³ ñ öå âî¿ âëà äè, àâ òî ðè òåò “óêðà¿íñüêîãî âî æ äÿ” â ìà ñ³ ñ³ëü ñü êî ãî íà ñå -
ëåí íÿ ñòð³ì êî ïà äàâ. “Ïåòðîâñüêèé — ñòà â ëå íèê Ìî ñ êâè, ùî Ìî ñ ê âà çà -
õî ÷å, òå â³í ³ çðî áèòü”, — ãî âî ðè ëè ñå ëÿ íè ì³æ ñî áîþ é äî äà âà ëè, ìà þ ÷è
íà óâà ç³ ðîç ïî ä³ë ì³æ öåí ò ðîì òà ðå ñ ïó á ë³ êîþ âè ðî ùå íî ãî íà óêðà ¿í ñüê³é
çå ì ë³ õë³ áà: “Ïå ò ðîâ ñü êî ìó ä³ ñ òà º òü ñÿ øêó ðèí êà, à Êà ë³ í³ íó — ì’ÿ êà” 16.
Ðîç ãîð òàí íÿ ìà õî âè êà íà ñèë ëÿ ç áî êó âëà äè îá’ºê òè â íî çó ìî â ëþ âà ëî
òåí äå í ö³þ äî çãóð òó âàí íÿ òà ñà ìî îð ãà í³ çà ö³¿ óêðà ¿í ñü êî ãî ñå ëÿí ñ ò âà, âè -
ñó íåí íÿ ç éî ãî ñå ðå äî âè ùà àê òè âó ç â÷è òå ë³â ÷è àâ òî ðè òå ò íèõ ñå ëÿí, çäà -
òíèõ íå ò³ëü êè âè ðà ç íî ñôîð ìó ëþ âà òè ïî ë³ òè÷ í³ âè ìî ãè õë³ áî ðî á³â, àëå é
ìî á³ ë³ çó âà òè ¿õ íà îð ãà í³ çî âà íó ïðî òè ä³þ âëà ä³, çî êðå ìà é íà ïî âñ òàí íÿ.
Öÿ òåí äå í ö³ÿ íå çà ëè øè ëà ñÿ íå ïî ì³ ò íîþ äëÿ ÄÏÓ ÓÑÐÐ, ãî ëî âà ÿêî ãî
Â. Áàëèöüêèé ó íà ä³ ñ ëà í³é ó ëèïí³ 1928 ð. íà ³ì’ÿ ãå íå ðàëü íî ãî ñå ê ðå òà ðÿ
ÖÊ ÊÏ(á)Ó Ë. Êàãàíîâè÷à äî ïî â³ ä í³é çà ïè ñ ö³ “Ïðî ïî æâà â ëåí íÿ óêðà ¿í -
ñü êî¿ êîíòð ðå âî ëþ ö³¿” êîí ñ òà òó âàâ “âèñóâàííÿ íî âî ãî àí òè ðà äÿí ñü êî ãî
àê òè âó çà ðà õó íîê áåç ïî ñå ðå ä íüî ñå ëÿí ñü êèõ åëå ìåíò³â ³, îñî á ëè âî, îñòàí -
í³ì ÷à ñîì çà ðà õó íîê ìî ëî ä³” 17.  ö³é æå çà ïè ñ ö³ ïî â³ äî ì ëÿ ëî ñÿ ïðî âè ÿâ -
ëå í³ â Òó ëü ÷èí ñü ê³é, Á³ ëî öå ð ê³â ñü ê³é, Äí³ ï ðî ïå ò ðîâ ñü ê³é, Çà ïî ð³ çü ê³é òà
äå ÿêèõ ³í øèõ îêðó ãàõ “óêðà¿íñüêèõ êîíòð ðå âî ëþ ö³é íèõ óãðó ïî âàíü”.
Íàä ç âè ÷àé íî ïî êà çî âèì áó ëî òå, ùî íà ö³ î íàëü íî- ïî ë³ òè ÷ íà ïëà ò ôîð ìà
ïðà ê òè ÷ íî âñ³õ çíå øêî äæå íèõ ãðóï âè õî äè ëà íå ç ³äå¿ äî ñÿ ã íåí íÿ ð³ â íî -
ïðà â’ÿ ðà äÿí ñü êî¿ Óêðà ¿ íè â ñêëà ä³ ÑÐÑÐ, à ãðóí òó âà ëà ñÿ íà óñ â³ äî ì ëåí í³
ïî òðå áè òâî ðåí íÿ ñà ìî ñò³é íî¿ Óêðà ¿í ñü êî¿ äåð æà âè íà êøòàëò ÓÍÐ. Îäèí
ç òà êèõ, ñó äÿ ÷è ïî âñüî ìó âïî â í³ îð ãà í³ çà ö³é íî îôîð ì ëå íèõ îñå ðåä ê³â, áóâ
ë³ ê â³ äî âà íèé íà ïî ÷à òêó áå ðå ç íÿ 1928 ð. ó Á³ ëî öå ð ê³â ñü ê³é îêðó ç³. Éî ãî
ó÷à ñ íè êè (çà ãà ëîì 15 ÷îë.) íà çè âà ëè ñå áå ÷ëå íà ìè “Ïîëóáîòê³âñüêî¿ ãðî -
ìà äè” òà, íà ò õ íå í³ ðî ìàí òè ÷ íî- ãå ðî¿ ÷ íèì ïðè êëà äîì ãå òü ìà íà Ïî ëó áî ò -
êà, îá ðà ëè ãà ñ ëîì ñâ ä³ ÿ ëü íî ñ ò³ ñëî âà: “Êðàùå íàì ïî ìåð òè ó â’ÿ ç íè ö³,
í³æ áà ÷è òè Óêðà ¿ íó â çà ë³ ç íèõ îêî âàõ” 18. ϳä ÷àñ àðå ø òó ÷å ê³ ñ òè âè ëó ÷è ëè ó
ISSN 0130-5247. Óêð. ³ñò. æóðí., 2003, ¹ 5 53
Ñòà ë³í ñü êà “ðåâîëþö³ÿ çãî ðè” òà ãî ëîä 1933 ð.
ïî ëó áî ò ê³ â ö³â ïðî ãðà ìó (ç âè î ê ðå ì ëåí íÿì ðîç ä³ ë³â çà ãàëü íî ïî ë³ òè ÷ íî ãî,
íà ðîä íî¿ îñâ³ òè, íà ö³ î íàëü íèõ âçà º ìèí, ðå ë³ ã³¿), ïðî òî êî ëè çà ñ³ äàí íÿ, òî -
ïî ã ðà ô³ ÷ íó êàð òó ç ðîç ì³ ò êîþ ñ³ëü ñü êèõ ðà éî í³â, à òà êîæ çà øè ô ðî âà íèé
ùî äåí íèê ä³ ÿ ëü íî ñ ò³ ÷ëå í³â ãðó ïè, ÿêà î÷åâè ä íî ìàëà ñó òî ïðî ïà ãàí äè ñò -
ñü êèé õà ðà ê òåð. Ïðî â³ ä íà ³äåÿ, ùî íåþ áó ëà ïðî ñÿ ê íó òà ïðî ãðà ìà “Ïî ëó -
áîò ê³âñüêî¿ ãðî ìà äè”, ôîð ìó ëþ âà ëà ñÿ òàê: “Óêðà¿íà ïî âèí íà áó òè íå çà ëå -
æ íîþ â³ä ³í øèõ äåð æàâ, çî êðå ìà â³ä Ðî ñ³¿, êî ò ðà âïðî äîâæ áà ãà òüîõ ñòî -
ë³òü íà ìà ãà º òü ñÿ íà êëà ñ òè ñâî¿ ê³ ã ò³ íà Óêðà ¿ íó ç ¿¿ áà ãàò ñ ò âà ìè. Óêðà ¿íà
ïî âèí íà áó òè ïî â’ÿ çà íà ÿê ç Ðî ñ³ ºþ, òàê ³ ç ³í øè ìè äåð æà âà ìè ïîñò³ëü êè,
îñê³ëü êè öüî ãî âè ìà ãຠïî ë³ òè÷ íå æèò òÿ â ºâ ðî ïåé ñü êèõ óìî âàõ” 19. Åêî -
íî ì³ ÷ íà ïëà ò ôîð ìà ïî ëó áî ò ê³ â ö³â ãðóí òó âà ëà ñÿ íà òå ç³ ïðî äî ïî â íåí íÿ ³í -
äó ñ ò ð³ à ë³ çà ö³¿ â êðà ¿ í³ “ôàêòîðîì ðîç âè ò êó çå ì ëå ðîá ñ ò âà” 20.
Ùå îä íå íà ö³ î íà ë³ ñ òè ÷ íå óãðó ïî âàí íÿ áó ëî ë³ ê â³ äî âà íå ÄÏÓ íà Âî -
ëè í³. Òóò äîâ êî ëà â÷è òå ëÿ Äî ì á ðîâ ñü êî ãî ïî ÷à ëè îá’ºä íó âà òè ñÿ îä íî äó ì -
ö³, ÿê³ ñïî â³ äó âà ëè êðå äî “Óêðà¿íà — äëÿ óêðà ¿ í ö³â”. Ìà þ ÷è òâåð äå ïå ðå -
êî íàí íÿ â òî ìó, ùî â íàé áëè æ ÷î ìó ìàé áó ò íüî ìó ðîç ïî ÷ íå òü ñÿ çà ãàëü íå
ïî âñ òàí íÿ ñå ëÿí “çà â³ä ä³ ëåí íÿ â³ä Ðî ñ³¿”, ó÷à ñ íè êè “ãðóïè Äî ì á ðîâ ñü êî -
ãî” ïëà íó âà ëè â çðó ÷ íèé ìî ìåíò ï³ä íÿ òè ïî âñ òàí íÿ ó Áåð äè ÷å â³, ðîç ðà õî -
âó þ ÷è çà ëó ÷è òè íà ñâ³é á³ê àð ì³é ñü ê³ ÷à ñ òè íè. Ùî ïðà â äà, ìàé áóò òÿ ÓÍÐ
âî íè áà ÷è ëè ï³ä ïðî òå ê òî ðà òîì ÑØÀ, à ñà ìó Óêðà ¿í ñü êó äåð æà âó —
“ïîçàïàðò³éíîþ é ïî çà ê ëà ñî âîþ”. “Ç âî æ ä³â ìè ìà ëè íà ì³ð øà íó âà òè
Øå â ÷åí êà, Ëå í³ íà, Ìàð ê ñà ³ Åí ãå ëü ñà, — çà ñâ³ä ÷è ëè çà à ðå ø òî âà í³ ï³ä ÷àñ
äî ïè òó. — Øà íó âàí íÿ Ëå í³ íà ìà ëî äî âî äè òè, ùî ìè íå äî òðè ìó º ìî ñÿ áó -
ð æó à ç íèõ ïî ãëÿ ä³â, ³ çà ëó ÷è òè äî íàñ ìà ñè. Íà ö³ î íàëü íèé ïðà ïîð ìàâ áó òè
æî â òî-áëà êè ò íèé ç ÷åð âî íèì êó òîì ³ ñè ì âî ë³ çó âà òè ïî çà ê ëà ñî âó, ïî çà ïàð -
ò³é íó äåð æà âó” 21. ßê ùî â ïî ïå ðå äíüî ìó âè ïàä êó îïî çè ö³é íî íà ñòðîº í³ äî
âëà äè îñî áè ãðó ïó âà ëè ñÿ äîâ êî ëà â÷è òå ëÿ, òî â Çà ïî ð³ çü ê³é îêðó ç³ êî ëè ø -
í³ ÷ëå íè “Ïðîñâ³òè” òà íà ö³ î íàëü íî- ñâ³ äî ìà ñå ëÿí ñü êà ìî ëîäü ïî ÷à ëè
ãóð òó âà òè ñÿ êî ëè ø í³ì îô³ öå ðîì Êè ðè ÷åí êîì. Òàê ïîñòà ëà “Ãðóïà çâ³ ëü -
íåí íÿ Óêðà ¿ íè”, â îä íî ìó ç ïóí ê ò³â ñòà òó òó ÿêî ãî âè ìà ãà ëî ñÿ, ùî ó ðà ç³
â³é íè âñ³ êî ìó í³ ñ òè ³ êî ì ñî ìî ëü ö³ ìà þòü áó òè îãî ëî øå í³ ïî çà çà êî íîì 22.
Öÿ ãðó ïà, òàê ñà ìî ÿê ³ äå ÿê³ ³í ø³, â òî ìó ÷è ñ ë³ “øîâ³í³ñòè÷í³ îñå ðåä êè”,
ñôîð ìî âà í³ “êîíòððåâîëþö³éíîþ ³í òå ë³ ãå í ö³ ºþ” â ì³ ñ òàõ, áó ëà ë³ ê â³ äî âà -
íà ÄÏÓ â áå ðå ç í³ 1928 ð. ó õî ä³ øè ðî êî ìà ñ ø òà á íî¿ îïå ðà ö³¿ ïðî òè “óê ðà -
¿í ñüêîãî àí òè ðà äÿí ñü êî ãî àê òè âó” (âñüî ãî ï³ä ÷àñ îïå ðà ö³¿ áó ëî çà à ðå ø òî -
âà íî äî 400 ÷îë.) 23.
Âò³ì, ïðå âåí òè â í³ àðå ø òè àê òè âó òà ë³ ê â³ äà ö³ÿ ãðóï íà ñòà 䳿 ¿õ îð ãà í³ çà -
ö³é íî ãî îôîð ì ëåí íÿ òîð ê íó ëè ñÿ ëè øå âåð õ³â êè àé ñ áå ð ãà. Òðè âà þ ÷èé òèñê
íà ñå ëî, ïî â íà â³ä ñó ò í³ñòü çà óìîâ îä íî ïàð ò³é íî¿ äè ê òà òó ðè áóäü- ÿêèõ ëå -
ãàëü íèõ ñïî ñî á³â çà õè ñ òó ñâî ¿õ ³í òåðåñ³â íå ìî ã ëè íå ï³ä æè â ëþ âà òè ïðî öåñ
ñà ìî îð ãà í³ çà ö³¿ ñå ëÿí òà âè ñó âàí íÿ ç éî ãî ñå ðå äî âè ùà íî âèõ ³ íî âèõ àê òè -
â³ ñò³â. Öå, âëà ñ íå êà æó ÷è, âïî â í³ óñ â³ äî ì ëþ âà ëî é ÄÏÓ. “Îïåðàö³ÿ, áåç ïå -
ðå ÷ íî, ñòðè ìຠíà äå ÿêèé ÷àñ çðî ñ òàí íÿ óêðà ¿í ñü êî¿ êîíòð ðå âî ëþ ö³¿, —
ï³ä ñó ìî âó âàâ Â. Áàëèöüêèé ðå çóëü òà òè áå ðå ç íå âî¿ êà ðàëü íî¿ àê ö³¿, — îä íàê
àá ñî ëþ ò íî ÿñ íî, ùî ïî â í³ ñ òþ ë³ ê â³ äó âà òè éî ãî âî íà íå â çìî ç³” 24.
 òðà â í³ 1928 ð. íà çà êðè òî ìó çà ñ³ äàí í³ ÖÊ ÊÏ(á)Ó çà äî ïî â³ä äþ
Â. Áàëèöüêîãî áó ëî ïðè éíÿ òî ïîñòà íî âó, ÿêà îð³ º í òó âà ëà ÄÏÓ íà ïî ñè -
ëåí íÿ áî ðî òü áè “ç àí òè ðà äÿí ñü êè ìè åëå ìåí òà ìè íà ñå ë³, ùî àê òè â íî âè -
ñòó ïà þòü...” òà âè ìà ãà ëà “òåðì³íîâî âæè òè çà õî äè ùî äî ïî ñè ëåí íÿ ðî áî òè
é àïà ðà òó ñïî ñòå ðå æåí íÿ ÄÏÓ íà ñå ë³, çà áåç ïå ÷åí íÿ äî ñòà ò íüî¿ ãíó ÷ êî ñ ò³
éî ãî ñòî ñî â íî ñâîº ÷à ñ íî¿ ³í ôîð ìà ö³¿ ïðî âñ³ íà ñò ðî¿ òà íà ÿâ íó àí òè ðà äÿí -
ñü êó ä³ ÿ ëü í³ñòü íà ñå ë³” 25. À âæå ó ÷åð â í³ 1928 ð. çà âäÿ êè ïðî âå äå í³é àãåí -
òó ð í³é ðî áî ò³ ñïåöîð ãà íàì âäà ëî ñÿ çà ïî á³ ã òè ïî âñ òàí íþ “ï³ä ãà ñ ëîì áî ðî -
54 ISSN 0130-5247. Óêð. ³ñò. æóðí., 2003, ¹ 5
Ë. Â. Ãðèíåâè÷
òü áè çà ÓÍД, ùî éî ãî ãî òó âà ëè ï³ä ïðî âî äîì êî ëè ø íüî ãî ïå ò ëþ ð³â ñü êî -
ãî îòà ìà íà ʳ í ä ðà òà Ñà âà ðèí ñü êî ãî ñå ëÿ íè Âî ðî íî âè öü êî ãî ðà éî íó (ñå ëà
Âî ëî ä³â êà, Âîé òî â ö³, Ïëî ñ êà Äó áè íà, Àð ñåí òüºâ ñü ê³ õó òî ðè, Ãà í ùè íà òà
³í.). Äî âå äå í³ äî êðàéíüî¿ ìå æ³ ñâà âî ëåþ á³ëü øî âè öü êî¿ âëà äè, ñå ëÿ íè (äî
30 ÷îë.) âè ð³ øè ëè êè íó òè ñî õó ³ âçÿ òè ñÿ äî çáðî¿.  ïëà íè ïî âñ òà í ö³â âõî -
äè ëî â÷è íè òè íà ñêîê íà ì³ ë³ ö³þ é çâ³ ëüíè òè çà à ðå ø òî âà íèõ ñå ëÿí, ðîç -
ãðî ìè òè íàé áëè æ ÷³ ïàð ò³é í³ ³ ðà äÿí ñü ê³ óñòà íî âè òà, çà ëó ÷è â øè íà ñâ³é
á³ê òå ðè òî ð³ àëü í³ â³é ñü êà, “ðîçêà÷àòè ïî âñ òàí íÿ”, ïî øè ðè â øè éî ãî íà ³í -
ø³ ðà éî íè, à ìî æ ëè âî, é íà îêðó æ í³ öåí ò ðè. Â ðà ç³ íå âäà ÷³ ïî âñ òà í ö³ ïëà -
íó âà ëè ïðî ð âà òè ñÿ äî Ïî ëü ù³. Ãî äè íîþ “×” áó ëî ïðè çíà ÷å íî 11 ÷åð â íÿ
21.00. ×å ê³ ñ òè “çíÿëè” ïå ðå äî âèé çà ã³í ïî âñ òà í ö³â, êî ëè òîé ñà ìå ãî òó âà â -
ñÿ äî íà ñêî êó íà åêî íî ì³þ. ßê ç’ÿ ñó âà ëî ñÿ, ìàé æå âñ³ çà à ðå ø òî âà í³ ñå ëÿ -
íè (äî ðå ÷³, â îñ íî â íî ìó á³ ä íÿ êè) ñâî ãî ÷à ñó ïå ðå áó âà ëè â àð 쳿 ÓÍÐ, äå -
ÿê³ ç íèõ áó ëè ñî ò íè êà ìè — îòîæ, ìà ëè íå ëè øå â³é ñü êî âèé äî ñâ³ä, àëå é
ïå â íèé ïðî ôå ñ³é íèé ð³ âåíü. Âà æ ëè âà äå òàëü: ïðè ðîç ãðî ì³ “Âîðîíî -
âèöüêî¿ ïî âñ òàí ñü êî¿ îð ãà í³ çà ö³¿” áó ëî âè ëó ÷å íî ëè ñ ò³â êó, ÿêà çà êëè êà ëà
ñå ëÿí: “Õòî íå áà æຠçà ãè íó òè ç ãî ëî äó, òÿ ã íó òè á³ëü øî âè öü êå ÿð ìî ³ â³ä -
ðî á ëÿ òè ¿ì êð³ ïî ñ íå ïðà âî — äî çáðî¿!” Ëè ñ ò³â êó áó ëî ï³ä ïè ñà íî “Ñîþç
âè ç âî ëåí íÿ Óêðà ¿ íè” 26.
ßê äî ïî â³ äàâ íà ëè ñ òî ïà äî âî ìó (1928 ð.) ïëå íó ì³ ÖÊ ÊÏ(á)Ó
Â. Áàëèöüêèé, óïðî äîâæ ðî êó â ðå ñ ïó á ë³ ö³ áó ëî çà ô³ ê ñî âà íî 150 ìà ñî âèõ
âè ñòó ï³â ñå ëÿí 27. Áåç ïå ðå ÷ íî, ÷à ñ òè íà ç íèõ ïðî õî äè ëà ñà ìå ï³ä íà ö³ î -
íàëü íè ìè ãà ñ ëà ìè. Çà äà íè ìè, íà âå äå íè ìè 23 ëè ñ òî ïà äà 1928 ð. íà ñïå -
ö³ àëü í³é íà ðà ä³ ÄÏÓ ÓÑÐÐ ïî áî ðî òü á³ ç áàí äè òè ç ìîì, çà ð³ê â óêðà ¿í ñü -
êî ìó ñå ë³ áó ëî ë³ ê â³ äî âà íî 12 áàíä, ó òî ìó ÷è ñ ë³ òðè — ñó òî ïå ò ëþ ð³â ñü ê³
çà ñâî ¿ì ñïðÿ ìó âàí íÿì. Íàé á³ëüø “óðàæåíèìè áàí äè òè ç ìîì” áó ëè íà çâà -
í³ Êî ðî ñ òåí ñü êèé, Ìî ãè ë³â ñü êèé, Êà ì’ÿ íå öü- Ïî ä³ëü ñü êèé, Òó ëü ÷èí ñü -
êèé, Óìàí ñü êèé, Øå â ÷åí ê³â ñü êèé, dz íî â’ºâ ñü êèé, Êè ¿â ñü êèé, Êî íî òîï -
ñü êèé, Ãëó õ³â ñü êèé, ×å ð í³ ã³â ñü êèé, Ïî ë òàâ ñü êèé, Ëó áåí ñü êèé îêðó ãè. Ïå -
â íî, ñà ìå â íèõ óïðî äîâæ ðî êó ñïåöîð ãà íà ìè áó ëî çà à ðå ø òî âà íî îñ íî â íó
ìà ñó — 4756 “áàíäèò³â” (1219 — ï³ä ÷àñ ïðî âå äå íî¿ â ñåð ï í³ ñïå ö³ àëü íî¿
îïå ðà ö³¿) 28. Íà òå, ùî ÷à ñ òè íó öèõ îñòàí í³õ ñòà íî âèâ ñà ìå “ïåòë þ ð³â -
ñüêèé åëå ìåíò”, âêà çó âà ëî âè çíàí íÿ Â. Áàëèöüêèì “ïîñèëåíî¿ ä³ ÿ ëü íî ñ ò³
êóð êóëü ñ ò âà ³ ïå ò ëþ ð³ â ùè íè” òà ïîñòó ïî âî ãî “ïåðåðîñòàííÿ êðè ì³ íàëü -
ùè íè íà ïî ë³ òè÷ íèé áàí äè òèçì” 29.
Ïðî òÿ ãîì 1929 ð. ñòè õ³é íèé ïðî öåñ ñà ìî îð ãà í³ çà ö³¿ óêðà ¿í ñü êî ãî ñå ëà
òðè âàâ, ïðî äîâ æó âà ëè ñÿ ³ ïîñò³é íî çðî ñ òà ëè ìà ñ ø òà áè ðå ï ðå ñ³é ñòà ë³í ñü -
êî ãî ðå æè ìó ïðî òè “íàö³îíàë³ñòè÷íîãî àê òè âó” íà ñå ë³ òà “óêðà¿íñüêî¿
øî â³ í³ ñ òè ÷ íî¿ ³í òå ë³ ãå í ö³¿” â ì³ ñ ò³. Ïî çà âñÿ êèõ ñó ì í³ â³â, “àêòèâ³ñ òè-ïåò -
ëþ ð³âö³” ñòà íî âè ëè ÷à ñ òè íó òèõ 4393 ñå ëÿí, ÿêèõ ÄÏÓ áó ëî “çíÿòî” â
óêðà ¿í ñü êî ìó ñå ë³ ó ÷åð â í³- ãðó ä í³ 1929 ð. ï³ä ÷àñ ÷åð ãî âî¿ êà ðàëü íî¿ îïå ðà -
ö³¿ 30. Âî ñå íè 1929 ð. ïî ÷à ëà ñÿ ï³ä ãî òîâ êà äî ïðî âå äåí íÿ ïî êà çî âî ãî ñó äî -
âî ãî ïðî öå ñó íàä “Ñï³ëêîþ âè ç âî ëåí íÿ Óêðà ¿ íè” (ÑÂÓ), îñ íî â íå â³ ñ ò ðÿ
ÿêî ãî, â³ä ïî â³ ä íî äî âêà ç³ âîê ÖÊ ÂÊÏ(á), ìà ëî áó òè ñïðÿ ìî âà íèì ïðî òè
“óêðà¿íñüêî¿ øî â³ í³ ñ òè ÷ íî¿ ³í òå ë³ ãå í ö³¿” — ïðè á³ ÷ íè ê³â ³äå¿ íå çàëå æ íî¿
ÓÍÐ. Ìàé áó ò í³é ïðî öåñ ðîç ã ëÿ äà â ñÿ ³ ÿê ïðå âåí òè â íèé çà õ³ä ïðî òè ïå ðå -
äáà ÷ó âà íî ãî âëà äîþ íî âî ãî ñïëå ñ êó óêðà ¿í ñü êî ãî íà ö³ î íà ë³ ç ìó, ÿêèé áóâ
íå ìè íó ÷èì çà óìîâ ãî òó âàí íÿ íà ñå ë³ êàì ïà í³é “ë³êâ³äàö³¿ êóð êóëü ñ ò âà ÿê
êëà ñó” òà ôîð ñî âà íî¿ êî ëå ê òè â³ çà ö³¿.
ijé ñ íî, îñ³íü 1929 — âå ñ íà 1930 ðð. ñòà ëè íå ëè øå ïå ð³ î äîì íàé ÷è ñ ëåí -
í³ øèõ ³ íàé á³ëüø ìà ñ ø òà á íèõ àê ö³é ïðî òå ñ òó óêðà ¿í ñü êèõ ñå ëÿí ïðî òè ñòà -
ë³í ñü êî ãî àã ðà ð íî ãî êóð ñó, àëå é, ìî æ ëè âî, òèì â³ä ò³í êîì ÷à ñó äî áè òðà ã³ ÷ -
íî ãî øå ñ òè ð³÷ ÷ÿ, êî ëè ð³ øó ÷à ãî òî â í³ñòü óêðà ¿í ñü êèõ íà ö³ î íàëü íèõ ñèë áî -
ISSN 0130-5247. Óêð. ³ñò. æóðí., 2003, ¹ 5 55
Ñòà ë³í ñü êà “ðåâîëþö³ÿ çãî ðè” òà ãî ëîä 1933 ð.
ðî òè ñÿ çà ñâî¿ ïðà âà òà ³äå à ëè ïðî ÿâè ëà ñÿ ó íàé â³ ä âåð ò³ øèõ ôîðìàõ. Òåí äå í -
ö³ÿ äî ãóð òó âàí íÿ óêðà ¿í ñü êî¿ ñï³ ëü íî òè, àê òè â³ çà ö³ÿ ¿¿ ìî á³ ë³ çó þ ÷èõ ñèë ïî -
çíà ÷è ëà ñÿ, çî êðå ìà, ð³ç êèì çá³ëü øåí íÿì íà ñå ë³ àí òè ðà äÿí ñü êèõ ëè ñ ò³ âîê,
ñî ë³ ä íà ÷à ñ ò êà ÿêèõ àïå ëþ âà ëà ñà ìå äî íà ö³ î íàëü íèõ ïî ÷óò ò³â óêðà ¿ í ö³â, çà -
êëè êà þ ÷è ¿õ äî ïî âñ òàí íÿ ïðî òè ñî ö³ àëü íî ãî ³ íà ö³ î íàëü íîãî ãíî á ëåí íÿ. ßê -
ùî âïðî äîâæ óñüî ãî 1928 ð. ñïåöîð ãà íà ìè áó ëî âè ÿâ ëå íî â Óêðà ¿ í³ 150 íàé -
ìå íó âàíü ëè ñ ò³ âîê, òî çà ïå ð³ îä ç 20 ëè ñ òî ïà äà 1929 ð. ïî 7 êâ³ ò íÿ 1930 ð. —
349 íàé ìå íó âàíü, 834 ïðè ì³ ð íè êè (ç 20 ëè ñ òî ïà äà 1929 ð. ïî 1 ñ³ ÷ íÿ
1930 ð. — 29 (34 ïðè ì³ ð íè êè), ç 1 ñ³ ÷ íÿ ïî 1 áå ðå ç íÿ 1930 ð. — 86 (111 ïðè -
ì³ ð íè ê³â), ç 1 ïî 7 áå ðå ç íÿ 1930 ð. — 39 (48 ïðè ì³ ð íè ê³â), ç 7 ïî 17 áå ðå ç íÿ —
72 (121 ïðè ì³ ð íèê), ç 17 áå ðå ç íÿ ïî 7 êâ³ ò íÿ — 123 (472 ïðè ì³ ð íè êè)) 31.
Öåí ò ðàëü íîþ òå ìîþ íà ö³ î íà ë³ ñ òè ÷ íèõ çà çì³ ñ òîì ëè ñ ò³ âîê áó ëî çâè -
íó âà ÷åí íÿ ïðà â ëÿ ÷î¿ ïàð ò³¿ òà ñî þ ç íî ãî öåí ò ðó â ðóé íó âàí í³ “íåíü êè-Óê -
ðà¿ íè” é çà êëèê äî áî ðî òü áè â ³ì’ÿ ¿¿ âè ç âî ëåí íÿ â³ä “÷óæî¿ âëà äè”. Õàðà ê -
òå ð íà ëè ñ ò³â êà 6 ëþ òî ãî 1930 ð. ç’ÿ âè ëà ñÿ íà òå ëå ãðà ô íî ìó ñòîâ ï³ â
ñ. Çàéöåâå Àð òå ì³â ñü êî ãî ðà éî íó Àð òå ì³â ñü êî¿ îêðó ãè. “Ïðîêëÿò³ êà òè, çà
ùî êà ðà º òå íà ðîä?... — çàçíà÷àëî ñÿ â í³é. — Çà êëè êà º ìî âñ³õ óêðà ¿ í ö³â
ï³ òè ïðî òè êà ò³â... Óêðà ¿ íà — ìà òè ð³ ä íà, çà ùî êà ðà þòü òå áå? Äå æ ò³ ñ³ ÷î -
âè êè, äå âî íè, ÷î ìó òåð ï ëÿòü öþ êà ðó? Çà êëè êà º ìî íà áî ðî òü áó ç ö³ ºþ
çãðà ºþ!” Òåêñò ëè ñ ò³â êè ïðè êðà øàâ êðà ñ íî ìî â íèé ìà ëþ íîê: çî áðà æåí íÿ
ã³ ä ðè ç ïî çíà ÷ êîþ “ÑÐÑД 32. Òà ê³ æ ³äå¿ ì³ ñ òè ëà é ëè ñ ò³â êà, çíÿ òà äî á ðî -
â³ ëü íè ìè ïî ì³ ÷ íè êà ìè ÄÏÓ â ñ. Ñèâàðíå ²ëë³ íå öü êî ãî ðà éî íó ³í íè öü êî¿
îêðó ãè. “Ïîäèâ³òüñÿ íà íà øó ìè ëó Óêðà ¿ íó. Âî íà ãî ðèòü â îã í³... — çâåðòà -
ëè ñÿ óêëà äà ÷³ ëè ñ ò³â êè “Äî âñ³õ ñå ëÿí Óêðà ¿ íè”. — Êà òó þòü ¿¿ êî ìó í³ ñ òè.
Ïî âñ òà íü òå! ³ çü ì³òü ó ðó êè õòî ùî ìî æå, ïî êà æå ìî äî ðî ãó öèì êëÿ òèì
êî ìó í³ ñ òàì. Çâ³ ëü íè ìî Óêðà ¿ íó â³ä ìî ñ êîâ ñü êî¿ âëà äè... Íå õàé æè âå Óêðà -
¿ íà! Íå õàé æè âóòü çà õè ñ íè êè íà ø³!” 33 Àïå ëÿ ö³ÿ äî “ñëàâ íî ãî ìè íó ëî ãî”,
çãàä êè ïðî çà ïî ð³ çü êå êî çà ö ò âî, ãå òü ìà í³â Óêðà ¿ íè òà êîæ áó ëè ïðè ñó ò í³ ìè
â ëè ñ ò³â êàõ. “Ìàçåïà ñëà â íèé áóâ ãå òü ìàí, ç öà ðåì â³í íå ìè ðè â ñÿ ³ ï³ä
Ïî ë òà âîþ áè â ñÿ çà â³ ëü íó Óêðà ¿ íó. Õî ò³â â³í áà ÷è òè ç ¿¿ ñòå ïà ìè â³ ëü íîþ. ²
òå ïåð ìè éäå ìî â áëî ö³ ç íèì...” — íà ãî ëî øó âà ëî ñÿ â ëè ñ ò³ â ö³, âè ÿâ ëå í³é
ÄÏÓ 19 áå ðå ç íÿ 1930 ð. ó ñ. Øóëÿêè Æàø ê³â ñü êî ãî ðà éîíó íà Óìà í ùè -
í³ 34. Îä íàê íàé ïî ïó ëÿ ð í³ øîþ ñå ðåä ³í øèõ ³ñ òî ðè ÷ íèõ ïåð ñîí âñå æ çà ëè -
øà â ñÿ îòà ìàí Ñ. Ïåòëþðà, ÿêî ãî òâî ð ö³ ëè ñ ò³ âîê øà íî á ëè âî íà çè âà ëè áà -
òü êîì ³ äî ïîñòà ò³ ÿêî ãî çâåð òà ëè ñÿ ÿê äî çà õè ñ íè êà òðó äî âî ãî óêðà ¿í ñü êî -
ãî íà ðî äó. “Áàòüêî Ïå ò ëþ ðà, âñòàíü ³ ïî äè âèñü, ÿê Óêðà ¿ íà ñòî ã íå”, — ãî -
âî ðè ëî ñÿ â ëèñ ò³â êàõ, ðîç êè äà íèõ 19 ëþ òî ãî 1930 ð. á³ ëÿ ïðè ì³ ùåí íÿ ñ³ ëü -
ðà äè â ñ. ªêàòåðèíîâêà Îñ ò ðîâ ñü êî ãî ðà éî íó Ïðî ñêó ð³â ñü êî¿ îêðó ãè 35. Â
ñ. Ñèäí³â ×å ð í³ ã³â ñü êî ãî ðà éî íó ÷å ê³ ñ òè âè ÿâè ëè äî ùå ÷ êó ç íà ïè ñîì: “Ðÿ -
ò³âíèê òðó äî âî ãî ñå ëÿí ñ ò âà — öå Ïå ò ëþ ðà! Óñ³ â ðÿ äè Ïå ò ëþ ðè ñêè äà òè
êð³ ïà ö ò âî! Öÿ âëà äà — âëà äà ãðà á³ æ íèê³â ³ áàí äè ò³â...!” 36 Ó ò³é æå ×å ð -
í³ ã³â ñü ê³é îêðó ç³ â ñ. Êóëèêîâå ïå ò ëþ ð³â ñü êà ëè ñ ò³â êà áó ëà ðîç ì³ ùå íà íà
òå ëå ãðà ô íî ìó ñòîâ ï³. “Òîâàðèø³ ñå ëÿ íè! — çà çíà ÷à ëî ñÿ â í³é. — Çãà äàé òå,
êî ëèñü ìè áó ëè â³ ëü í³, çãà äàé òå ñâî ãî çà õè ñ íè êà Ïå ò ëþ ðó, êî ò ðèé õî ò³â
âàñ çðî áè òè â³ ëü íè ìè... ³í æè âå ³ áó äå æè òè...” 37. À â ñ. Âåñåëå Ìå æåâ ñü -
êî ãî ðà éî íó Äí³ ï ðî ïå ò ðîâ ñü êî¿ îá ëà ñ ò³ 17 êâ³ ò íÿ 1930 ð. áó ëî çíàéäå íî òà -
êó ëè ñ ò³â êó 38:
Ãè íå Óêðà ¿ íà, áðà òè ìî¿, óêðà ¿ í ö³. 3 íå ïðà â äè ïðà â äó ïî ðî áè ëè,
×àñ ïî ãè áå ë³ íà ñòàâ! Ëþ äåé ó ÿð ìî çà ïðÿ ã ëè.
×î ãî ñè äè ìî, ÷î ãî ÷å êà º ìî? À ïðà â äó íà øó ó íå âî ëþ
Ïå ò ëþ ðà ïðà â äó íàì êà çàâ — Çà ãíà ëè íà Ñî ëîâ êè...
Ïî ðà ïðî ñíó òè ñÿ, ïî ðà ïî âñ òà òè
Ïðî òè ìî ñ êîâ ñü êî ãî ÿð ìà…
56 ISSN 0130-5247. Óêð. ³ñò. æóðí., 2003, ¹ 5
Ë. Â. Ãðèíåâè÷
Çâè ÷àé íî, àâ òîðñ ò âî “êîíòððåâîëþö³éíèõ ëè ñ ò³ âîê” âñòà íî âè òè áó ëî
äî ñèòü âàæ êî, îä íàê íå âè êëè êຠñó ì í³ â³â òå, ùî âñ³ âî íè ïè ñà ëè ñÿ ðó êîþ
àê òè âó, ÿêèé ó òà êèé ñïî ñ³á ïðà ã íóâ ìî á³ ë³ çó âà òè ñå ëÿí ñü êó ìà ñó íà áî ðî òü -
áó ç ³ñ íó þ ÷èì ïî ë³ òè÷ íèì ðå æè ìîì. Íà ê³ í öå âó ìå òó ö³ º¿ áî ðî òü áè — çäî -
áóò òÿ íå çà ëå æ íî ñ ò³ òà â³ä íî â ëåí íÿ ÓÍÐ — âêà çó âà ëè, çî êðå ìà çãàä êè ÷è íà -
â³òü çî áðà æåí íÿ íà ÷àñ òè í³ ëè ñ ò³ âîê äåð æà â íî¿ ñè ì âî ë³ êè Óêðà ¿í ñü êî¿ Íà -
ðîä íî¿ Ðå ñ ïó á ë³ êè. 2 êâ³ ò íÿ 1930 ð. ó ñ. Ìàò⳿âêà ²î â í³í ñü êî ãî ðà éî íó áó ëî
çíàéäå íî 12 ëè ñ ò³ âîê, íà ÿêèõ ôà ð áà ìè áó ëî íà ìà ëüî âà íî óêðà ¿í ñü êèé íà -
ö³ î íàëü íèé ïðà ïîð. ³ä ïî â³ ä íèì áóâ ³ çì³ñò ëè ñ ò³â êè: “Ñå ëÿí ñòâ î! Óñ³ íà
çà õèñò ñâ ð³ ä íî¿ Óêðà ¿ íè ³ ñâî ãî æî â òî-áëà êè ò íî ãî ïðà ïî ðà! 39
Ïðà ã íåí íÿì ï³ä íÿ òè ñå ëÿí ñü ê³ ìà ñè íà çáðîé íó áî ðî òü áó ç³ ñòà ë³í ñü -
êèì ðå æè ìîì áó ëà ïðî ñÿ ê íó òà ä³ ÿ ëü í³ñòü “êîíòððåâîëþö³éíèõ óãðó ïî -
âàíü”, ê³ëü ê³ñòü ÿêèõ íà ñå ë³ â òîé ïå ð³ îä ïðî äîâ æó âà ëà çðî ñ òà òè. ³ä ïî -
â³ ä íî äî ³í ôîð ìà ö³¿ Â. Áàëèöüêîãî, â ïå ð³ îä ç 21 ñ³ ÷ íÿ ïî 9 ëþ òî ãî 1930 ð.
â óêðà ¿í ñü êî ìó ñå ë³ áó ëî çà à ðå ø òî âà íî 11865 ÷îë., ë³ ê â³ äî âà íî 334
“êîíòððåâîëþö³éí³ îð ãà í³ çà ö³¿ ³ ãðó ïè”, ó÷à ñ íè êè ÿêèõ “çìîãëè á â³ ä³ ãðà -
òè ðîëü “³äåîëîã³â” ³ îð ãà í³ çà òî ð³â êîíòð ðå âî ëþ ö³é íèõ âè ñòó ï³â” 40. Çâå ð -
íå ìî óâà ãó íà òå, ùî, çã³ ä íî ç äî ïî â³ä äþ ãî ëî âè ÄÏÓ ÓÑÐÐ, îñ íî â í³ ãà ñ ëà
ë³ ê â³ äî âà íèõ ïî âñ òàí ñü êèõ îð ãà í³ çà ö³é áó ëè “óêðà¿íñüêî-øîâ³í³ñòè÷í³”,
“ïåòëþð³âñüêîãî ãà òóí êó” 41. Îä íà ç òà êèõ “êóðêóëüñüêî-ïåòëþð³âñüêèõ”
ïî âñ òàí ñü êèõ îð ãà í³ çà ö³é íà ïðè ê³ í ö³ ñ³ ÷ íÿ 1930 ð. áó ëà âè ÿâ ëå íà Êðå ìå í -
÷ó öü êèì îêðó æ íèì â³ä ä³ ëîì ÄÏÓ. ßê ç’ÿ ñó âà ëî ñÿ â õî ä³ ñë³ä ñ ò âà, ùå â
ñåð ï í³ 1929 ð. äå ÿê³ “åêñïåðòíèêè” òà “ïîçáàâëåíö³”, òîáòî ñå ëÿ íè, ïîñò -
ðà æ äà ë³ â³ä ìà ñî âà íèõ åêñ ïðî ï ð³ à ö³é, ñòà ëè ãóð òó âàòè ñÿ äîâ êî ëà àâ òî ðè òå -
ò íî ãî ñå ëÿ íè íà Ìå ôî ä³ÿ Ìà ëü êà, ñòâî ðè â øè “Êîì³òåò âè ç âî ëåí íÿ Óêðà ¿ -
íè”. Ç ÷à ñîì êî ëî íå âäî âî ëå íèõ ðà äÿí ñü êîþ âëà äîþ ³ ãî òî âèõ ÷è íè òè ¿é
îð ãà í³ çî âà íèé çáðîé íèé îï³ð ðîç øè ðè ëîñü, îõî ïè â øè 42 íà ñå ëå íèõ ïóí -
ê òè Ãëî áèí ñü êî ãî, Ãðà äè çü êî ãî, Æî â íèí ñü êî ãî, Ñå ìå í³â ñü êî ãî òà Êðèí -
êîâ ñü êî ãî ðà éî í³â. Ìà þ ÷è â³é ñü êî âèé äî ñâ³ä, êå ð³ â íè êè ïî âñ òà í ö³â ñôîð -
ìó âà ëè øòàá (ï³ä ÷àñ àðå ø òó ÷å ê³ ñ òè âè ëó ÷è ëè ïå ÷à ò êó ³ç çî áðà æåí íÿì
Òðè çó áà òà íà ïè ñîì “Øòàá â³é ñü êà óêðà ¿í ñü êî ãî” — ìî æ ëè âî, öå áó ëà ðå -
ë³ ê â³ÿ ç ÷à ñ³â ãðî ìà äÿí ñü êî¿ â³é íè) òà ðîç ðî áè ëè êîí ê ðå ò íèé ïëàí ä³é,
ñïî ä³ âà þ ÷èñü ï³ä íÿ òè ïî âñ òàí íÿ àáî âæå íà âå ñ í³ 1930 ð., àáî æ ç ïî ÷à ò êîì
³í òåð âå í ö³¿ ïðî òè ÑÐÑÐ, ó áëè çü êî ñ ò³ ÿêî¿, î÷å âè ä íî, òà êîæ íå ñó ì í³ âà ëè -
ñÿ. ßêî ¿ñü çà âåð øå íî¿ ïðî ãðà ìè ïîâñ òà í ö³ íå ìà ëè, õî ÷à ê³ í öå â³ çà âäàí íÿ
áî ðî òü áè áó ëè âè çíà ÷å í³ äî ñèòü ÷³ ò êî: ñòâî ðè òè ñà ìî ñò³é íó Óêðà ¿í ñü êó
äåð æà âó ó ôîð ì³ ÓÍÐ, â³ä íî âè òè ïðè âà òíó âëà ñ í³ñòü íà çå ì ëþ (ç ïðà âîì ¿¿
êó ï³ â ë³ òà ïðî äà æó), îð ãà í³ çó âà òè ñå ëÿí ñü ê³ ñî þ çè, îêðå ìó óêðà ¿í ñü êó àð -
ì³þ, çáå ðå ã òè â³ äî êðå ì ëåí íÿ öå ð ê âè â³ä äåð æà âè òî ùî. Ó ðà ç³ ïî ðàç êè ïî -
âñ òàí íÿ ñå ëÿ íè ìà ëè íà ì³ð â³ ä³éòè ç áî ÿ ìè äî Ïî ëü ù³, ïðî òå äî ïî âñ òàí íÿ
íå ä³é ø ëî. Ïðî ïëà íè ïî âñ òà í ö³â ñòà ëî â³ äî ìî ÄÏÓ, ÿêå îïåðà òè â íî
“çíÿëî” àê òèâ îð ãà í³ çà ö³¿ (áó ëî çà à ðå ø òî âà íî 136 ÷îë.) 42.
Ïðî âå äå í³ íà ïî ÷à ò êó 1930 ð. ìà ñî â³ àðå ø òè “êóðêóëüñüêî-ïåòëþ -
ð³âñüêèõ åëå ìåí ò³â”, äå ïîð òà ö³ÿ íà ï³ â í³÷ äå ñÿ ò ê³â òè ñÿ÷ “êóðêóëüñüêèõ
ñ³ ìåé” ïî ñëà áè ëè àí òè ðà äÿí ñü êèé ñå ëÿí ñü êèé ðóõ, çíà ÷ íîþ ì³ ðîþ ïî çáà -
âè â øè éî ãî îð ãà í³ çà ö³é íî¿ îñ íî âè. Îä íàê òîé ôàêò, ùî ïî ïðè àðå ø òè òà
âè ñëàí íÿ ñïåöîð ãà íè ç 20 ëþ òî ãî ïî 2 êâ³ ò íÿ 1930 ð. çà ô³ ê ñó âà ëè â 41
îêðó ç³ Óêðà ¿ íè 1716 ìà ñî âèõ ñå ëÿí ñü êèõ âè ñòó ï³â 43, ãî âî ðè â ïðî òå, ùî
öåé ðóõ óñå ùå ìàâ çíà ÷ í³ ïî òå í ö³¿. ×à ñ òè íà çà âî ðó øåíü, ùî â³ä áó ëè ñÿ íà
ñå ë³ â öåé ïå ð³ îä, ìà ëè âè ðà ç íî íà ö³ î íàëü íå çà áà ð â ëåí íÿ: ïî ðÿä ç ãà ñ ëà ìè
“Ãåòü êî ëå ê òè â³ çà ö³þ!”, “Íàì íå òðå áà ðà äÿí ñü êî¿ âëà äè, ÿêà ãðà áóº ñå -
ëÿí!”, “Ãåòü êî ìó í³ ñ ò³â, êî ò ð³ âå äóòü êðà ¿ íó äî çà ãè áå ë³!” ïî âñ òà ë³ ñå ëÿ íè
âè ñó âà ëè é òà ê³ ãà ñ ëà, ÿê “Íåõàé æè âå ñà ìî ñò³é íà Óêðà ¿ íà!”, “Íåõàé æè âå
ÓÍÐ!” òî ùî.
ISSN 0130-5247. Óêð. ³ñò. æóðí., 2003, ¹ 5 57
Ñòà ë³í ñü êà “ðåâîëþö³ÿ çãî ðè” òà ãî ëîä 1933 ð.
Ïðî òå, ùî ³äå î ëî ã³ÿ óêðà ¿í ñü êî ãî íà ö³ î íàëü íî- âè ç âî ëü íî ãî ðó õó ðå -
çî íó âà ëà â êî ëå ê òè â í³é ñâ³ äî ìî ñ ò³ óêðà ¿í ñü êî¿ ñï³ ëü íî òè, ñâ³ä ÷è ëî é òå,
ùî â ðÿ ä³ îêðóã îçá ðî º í³ âè ëà ìè, ñî êè ðà ìè, îá ð³ çà ìè õë³ áî ðî áè ïðî òè -
ñòîÿ ëè ðà äÿí ñü ê³é âëà ä³ ç³ ñï³ âàìè íà ö³ î íàëü íî ãî ã³ ì íó “Ùå íå âìå ð ëà
Óêðà ¿ íà”. Â ñå ðå äè í³ áå ðå ç íÿ 1930 ð. ãî ëî âà ÄÏÓ ÓÑÐÐ Â. Áàëèöüêèé, ïî -
â³ äî ì ëÿ þ ÷è âè ùå ïàð ò³é íå êå ð³ â íè ö ò âî ðå ñ ïó áë³ êè ïðî çíà ÷ íèé ðîç ìàõ
ñå ëÿí ñü êèõ ïî âñ òàíü ó Òó ëü ÷èí ñü ê³é îêðó ç³ (òóò õâè ëþ âàí íÿ ìè áó ëî îõî ï -
ëå íî 15 ç 17 ðà éî í³â, ìà ñî â³ çà âî ðó øåí íÿ â³ä áó âà ëèñü ó 153 ñåëàõ, à â 50 ç
íèõ ðà äÿí ñü êà âëà äà âçà ãà ë³ ïðè ïè íè ëà ñâîº ³ñ íó âàí íÿ), â³ä çíà ÷àâ, ùî ïî -
ðÿä ç ïðî ãî ëî øåí íÿì íà ö³ î íà ë³ ñ òè ÷ íèõ ãà ñåë “Õàé æè âå ñà ìî ñò³é íà
Óêðà ¿íà!” â äå ÿêèõ ñå ëàõ ïî âñ òà ë³ ñï³ âàëè ïå ò ëþ ð³â ñü êèé ã³ìí 44. Òàê áó ëî,
çî êðå ìà, ó ñå ëàõ Áà ëà í³â êà ³ Ïî òà ø íÿ Áåð øàä ñü êî ãî ðà éî íó, äå ã³ìí “Ùå
íå âìå ð ëà Óêðà ¿ íà” ñï³ âàâ íà òîâï ³ç ê³ëü êà ñîò îçá ðî º íèõ âè ëà ìè, ëî ïà òà -
ìè, ñî êè ðà ìè òà ³í øè ìè ïðå ä ìå òà ìè ñå ëÿí. Ó ñ. ²ëàíåöü ö³ º¿ æ îêðó ãè ñå -
ëÿ íè ñï³ âàëè óêðà ¿í ñü êèé ïà ò ð³ î òè÷ íèé ã³ìí ó öå ð ê â³ 45. Ïî ä³ á íîþ â öåé
÷àñ áó ëà ñè òó à ö³ÿ ³ â ³í øèõ îêðó ãàõ. Ñêà æ³ ìî, â ñ. ×åðí³ãîâ³ Êà ãà ð ëè öü êî ãî
ðà éî íó Êè ¿â ñü êî¿ îêðó ãè þð áà ³ç 900 îñ³á, ïðî òå ñ òó þ ÷è ïðî òè íà ñè ëü íè -
öü êî¿ êî ëå ê òè â³ çà ö³¿, ñè ëî ì³öü çà áðà ëà 150 óñó ñ ï³ ëü íå íèõ êî íåé, âùåíò
ðîç òðî ùè â øè êîë ãî ñ ï íó êî íþ ø íþ. Íà ñï³ ëèé çà ã³í ÄÏÓ ïðè äó øèâ öåé
âè ñòóï, ïðè öüî ìó 10 íàé á³ëüø àê òè â íèõ éî ãî ó÷à ñ íè ê³â áó ëè çà à ðå ø òî âà -
í³. Ïî äî ðî ç³ äî ðà éîí íî ãî ÄÎ ÏÐó îñòàí í³ äå ìîí ñ ò ðà òè â íî ñï³ âàëè óêðà -
¿íñü êèé ïà ò ð³ î òè ÷ íèé ã³ìí 46. Ó ñ. Àíäð³¿âêà Øè ðî ê³â ñü êî ãî ðà éî íó Êðè -
âî ð³ çü êî¿ îêðó ãè ã³ìí “Ùå íå âìå ð ëà Óêðà ¿ íà” ñï³ âàëà ñå ëÿ í êà íà ÷î ë³ äå -
ìîí ñ ò ðà ö³¿ ç 200 ñå ëÿí, ÿê³ ï³ä á³ ëèì ïðà ïî ðîì ï³ ø ëè äî ñ³ ëü ðà äè ç âè ìî -
ãîþ íå ãàé íî âè äà òè ïî ñ³ â íèé ìà òå ð³ àë 47. Òà êå æ áó ëî ³ â ñ. Âåðå쳿âêà
Êðà ñè ë³â ñü êî ãî ðà éî íó: òóò, âè ñòó ïà þ ÷è ïðî òè íà ñè ëü íè öü êî¿ êî ëå ê òè -
â³ çà ö³¿, þð áà æ³ íîê ðî ç³ áðà ëà óñó ñ ï³ ëü íå íèé íå çà äî â ãî äî öüî ãî ðå ìà íåíò
òà ç âè ãó êà ìè “Ãåòü ðà äÿí ñü êó âëà äó!”, “Íåõàé æè âå ñà ìî ñò³é íà Óêðà ¿ íà!”
é ñï³ âàìè óêðà ¿í ñü êî ãî ïà ò ð³ î òè ÷ íî ãî ã³ ì íó íà ìà ãà ëà ñÿ ðîç ãðî ìè òè ñ³ëü -
ñü êó ðà äó 48.
Ïðî àê òó à ë³ çà ö³þ â ñó ñ ï³ ëü í³é ñâ³ äî ìî ñ ò³ ³äå¿ â³ä ò âî ðåí íÿ íå çà ëå æ íî¿
ÓÍÐ òà òðè âà þ ÷èé â óêðà ¿í ñü êî ìó ñå ë³ ïðî öåñ ñòè õ³é íî¿ ñà ìî îð ãà í³ çà ö³¿
àí òè ðà äÿí ñü êî ãî àê òè âó ñâ³ä÷èâ ³ òà êèé íàä ç âè ÷àé íî ö³ êà âèé ôå íî ìåí, ÿê
äî á ðî â³ ëü íå, äå ìîí ñ ò ðà òè â íå ïðè ºä íàí íÿ ñå ëÿí — ó÷à ñ íè ê³â òèõ ÷è ³í øèõ
àí òè ðà äÿí ñü êèõ àê ö³é äî “âèêðèòî¿” ÄÏÓ “Ñï³ëêè âè ç âî ëåí íÿ Óêðà ¿ íè”,
ñó äî âèé ïðî öåñ íàä ÿêîþ ïðî õî äèâ ó Õàð êî â³ ç 9 áå ðå ç íÿ ïî 19 êâ³ ò íÿ
1930 ð. Íàéà ê òè â í³ øà ïðî ïà ãàí äè ñò ñü êà “ðîçêðóòêà” ïðî öå ñó, ó÷àñ íè êè
ÿêî ãî çâè íó âà ÷ó âà ëèñü ó ïðà ã íåí íÿõ “â³ä³ðâàòè ðà äÿí ñü êó Óêðà ¿ íó â³ä
ÑÐÑД, “â³äòâîðèòè áó ð æó à ç íó ÓÍД ³ ò.ä., çó ìî âè ëà äî á ðó ïî ³í ôîð ìî âà -
í³ñòü íà ñå ëåííÿ ïðî íüî ãî òà, â³ä ïî â³ ä íî, ñïðî âî êó âà ëà âè ÿâè ñî ë³ äà ð íî ñ -
ò³ ç “ÑÂÓ” íà ö³ î íàëü íî- ñâ³ äî ìî¿ ÷à ñ òè íè àí òè ðà äÿí ñü êè íà ñòðîº íî ãî ñå -
ëÿí ñ ò âà. Òî òóò, òî òàì ïî ð³ ç íèõ îêðó ãàõ ïî÷àëè ç’ÿ â ëÿ òè ñÿ ëè ñ ò³â êè ç ï³ä -
ïè ñà ìè “ÑÂÓ”. Íà ïðè ê ëàä, 8 áå ðå ç íÿ 1930 ð. ëè ñ ò³â êó “Íåõàé æè âå ÑÂÓ!”
áó ëî âè ÿâ ëå íî äå ïå ó ø íè êà ìè ó ñ. Ìîñîøèö³ Áåð äè ÷³â ñü êî¿ îêðó ãè 49. 11
áå ðå ç íÿ ç ñ. Áðîáåöüêîãî ò³ º¿ æ îêðó ãè íà ä³é ø ëà ³í ôîð ìà ö³ÿ ïðî ãî òó âàí -
íÿ ëè ñ ò³ âîê ³ç çàêëèêîì äî ïî âñ òàí íÿ ïðî òè ðà äÿí ñü êî¿ âëà äè çà ï³ä ïè ñîì
“ÑÂÓ”. Ñó äÿ ÷è ç óñüî ãî, óêëà äà ÷³ ëè ñ ò³â êè áó ëè çà à ðå ø òî âà í³ 50. À îñü ó
ñ. Ñèäîð³âêà Ñòå á ë³â ñü êî ãî ðà éî íó Øå â ÷åí ê³â ñü êî¿ îêðó ãè ïî ïå ðå äè òè
ïî ä³ á íó àê ö³þ ÄÏÓ íå âäà ëî ñÿ: 19 áå ðå ç íÿ ï³ä ÷àñ çà ãàëü íèõ çáî ð³â íå â³ äî -
ì³ ðîç êè äà ëè ñå ðåä ïðè ñó ò í³õ ëè ñ ò³â êè ³ç çà êëè êîì äî “ïîâñòàííÿ äëÿ çà -
õè ñ òó ÑÂÓ” 51. Ç êâ³ ò íÿ â ñ. Âèñóíîê Áå ðå ç íå ãî âàò ñü êî ãî ðà éî íó Õåðñîí -
ñü êî¿ îêðó ãè ç’ÿ âè ëà ñÿ òà êà ëè ñ ò³â êà: “Ãà ðÿ ÷èé ïðè â³ò â³ä íà øî¿ Ñï³ë êè
âè ç âî ëåí íÿ Óêðà ¿ íè! Ãðî ìà äÿ íè, àäæå âè áà ÷è òå, ùî êî ìó íà âå äå âàñ äî
ïàí ñ ò âà. Ùå íå âìå ð ëà Óêðà ¿ íà!” 52. Íà ôà ê òè ïî øè ðåí íÿ â îêðå ìèõ ñå ëàõ
58 ISSN 0130-5247. Óêð. ³ñò. æóðí., 2003, ¹ 5
Ë. Â. Ãðèíåâè÷
Ïðè ëó öü êî¿ îêðó ãè ëè ñ ò³ âîê ³ç çàêëèêàìè “îðãàí³çîâóâàòè ëàí êè ÑÂÓ”,
“âèçâîëèòè Óêðà ¿ íó” ³ ò.ä. âêà çó âà ëî ñÿ â îä íî ìó ç³ çâå äåíü ÄÏÓ 53. Çî êðå -
ìà, â ñ. Îáè÷³â Ìà ëî-ijâè öü êî ãî ðà éî íó 14 êâ³ ò íÿ 1930 ð. áó ëî çíàéäå íî
ëè ñ ò³â êó òà êî ãî çì³ ñ òó: “Â³ä ³ìå í³ ÑÂÓ [çâåð òà º ìî ñÿ] äî âàñ, ðà äÿí ñü ê³
ïðè ãíî á ëþ âà ÷³ ñå ëÿí ñü êî ãî ëþ äó! Âè õî ÷å òå çà ãíà òè [ñå ëÿí] ó ÿð ìî, ïðî òå
íå äó ìàé òå, ùî âè ïðî âåëè íàñ. Íà ñòà íå ñóä, çà ãî âî ðÿòü ³ Äí³ ï ðî, ³ ãî ðè.
Õàé æè âå ÑÂÓ!” 54. Ñà ìî ñò³é íè öü ê³ ìî òè âè çíå øêî äæå íî¿ ÄÏÓ îð ãà í³ çà -
ö³¿ çâó ÷à ëè é ï³ä ÷àñ ìà ñî âèõ õâè ëþ âàíü óêðà ¿í ñü êî ãî ñå ëÿí ñ ò âà, ñå ð éî ç íî
ðå çî íó þ ÷è ç ïðî ïà ãàí äè ñò ñü êîþ òð³ ñ êî ò íåþ ãà çåò äîâ êî ëà ïðî öå ñó òà ³í -
ñï³ ðî âà íè ìè âëà äîþ ìà ñî âè ìè ì³ òèí ãà ìè îñó äó “çðàäíèê³â-óêðà¿íñüêèõ
íà ö³ î íà ë³ ñ ò³â”. 22 áå ðå ç íÿ 1930 ð. ïî ÷à ëî ñÿ çà âî ðó øåí íÿ ñå ëÿí ñ. ×åðíÿ -
õ³â êà Êî âà ëåâ ñü êî ãî ðà éî íó Ïðè ëó öü êî¿ îêðó ãè. Òóò îáó ðå í³ ïðè ìó ñî âîþ
êî ëå ê òè â³ çà ö³ ºþ ñå ëÿ íè ç âè ãó êà ìè “Ãåòü ðà äÿí ñü êó âëà äó!” ñè ëî ì³öü ðî -
ç³ áðà ëè óñó ñ ï³ ëü íå íèé ðå ìà íåíò ³ òâà ðèí. Êî ëè âè êëè êà íèé ì³ ñ öå âîþ
âëà äîþ çà ã³í ÄÏÓ ðî ç³ ãíàâ “âîëèíêó” òà çà à ðå ø òó âàâ íàé á³ëüø àê òè â íèõ
¿¿ ó÷à ñ íè ê³â, ñå ëÿ íè ç âè ãó êà ìè “Õàé æè âå ÑÂÓ!” êè íó ëè ñÿ ¿õ âè ç âî ëÿ òè 55.
30 áå ðå ç íÿ 1930 ð. ãî ëî âà ÄÏÓ ÓÑÐÐ Â. Áàëèöüêèé ó ëè ñ ò³ íà ³ì’ÿ ãå íå -
ðàëü íî ãî ñå ê ðå òà ðÿ ÖÊ ÊÏ(á)Ó Ñ. Êîñ³îðà â³ä çíà ÷àâ, ùî ìà ñî â³ õâè ëþ -
âàí íÿ ñå ëÿí ï³ä ãà ñ ëà ìè “Íåõàé æè âå ÑÂÓ!”, “Õî÷à ÑÂÓ é çà à ðåø òî âà íà,
ïðî òå ñïðà âà ¿¿ æè âå!” áó ëè çà ô³ ê ñî âà í³ â ðÿ ä³ ñ³ë Òó ëü ÷èí ñü êî¿, Áåð äè ÷³â -
ñü êî¿, Øå ïå ò³â ñü êî¿, ³í íè öü êî¿ òà ³í øèõ îêðó ã 56.
Õî ÷à íà âå ñ í³ 1930 ð. ñòà ë³í ñü êî ìó ðå æè ìó âäà ëî ñÿ ïðè áîð êà òè âî ãîíü
ñå ëÿí ñü êèõ ïî âñ òàíü â Óêðà ¿ í³, çíÿ òè ³ñ íó þ ÷ó ïî ë³ òè÷ íó íà ïðó ãó â óêðà ¿í -
ñü êî ìó ñå ë³, àëå çà ãà ëîì ó ñó ñ ï³ ëü ñ ò â³ äîñÿãòè öüîãî íå âäà ëî ñÿ. Ïðî öå
ñâ³ä ÷è ëî ïî äàëü øå ðîç ðî ñ òàí íÿ â ðå ñ ïó á ë³ ö³ àí òè ðà äÿí ñü êèõ íà ñò ðî ¿â, ó
òî ìó ÷è ñ ë³ àí òè ñî þ ç íèõ. Ñïîñòå ð³ ãà þ ÷è çà ìà ñî âè ìè àðå ø òà ìè íå ïî ê³ ð -
íèõ ñå ëÿí, ðî á³ ò íè êè îä íî ãî ç ï³ä ïðè ºìñòâ Êè ¿â ñü êî¿ îêðó ãè ãî âî ðè ëè
ì³æ ñî áîþ: “... Öàð çà ãà íÿâ óêðà ¿ í ö³â äî Ñè á³ ðó, à ðà äÿí ñü êà âëà äà — íà
Ñî ëîâ êè...” 57. Íà ñå ë³ îö³í êè íà ñòó ïó ðà äÿí ñü êî¿ âëà äè íà óêðà ¿í ñü êî ãî
“êóð êó ëÿ” áó ëè ùå á³ëüø ð³ç êè ìè. “Êàöàïè ñêëà ëè ïëàí óÿð ì ëþ âàí íÿ
Óêðà ¿ íè... — çà çíà ÷à ëè ñå ëÿ íè ñ. Ñòóïè÷íå Ìî ê ðî- Êà ë³ ãîð ñü êî ãî ðà éî íó
Øå â ÷åí ê³â ñü êî¿ îêðó ãè. — Êóð êó ë³â íå ìàº... Òå ïåð óñ³ ñå ðå ä íÿ êè, àëå Ìî -
ñ ê â³ ïî òð³ á í³ ðî á³ ò íè êè, îñü ³ âè ãà äà ëè êóð êó ë³â — áå ðóòü ¿õ ³ âè ñè ëà þòü äî
Ðî ñ³¿” 58. Âêà æå ìî é íà òå, ùî õî ÷à âñ³ ðå ï ðå ñè â í³ àê ö³¿ ðà äÿí ñü êî¿ âëà äè
îô³ ö³é íî ïðî âî äè ëè ñÿ âè êëþ ÷ íî ï³ä ìàð êîþ áî ðî òü áè ç “êóðêóëüñòâîì”,
öåé òà ê òè ÷ íèé çà õ³ä íå ââî äèâ â îìà íó íà ñå ëåí íÿ. “...Ñâ³äîìèõ óêðà ¿ í ö³â
ï³ä çà êè äîì “êóðêóëüñòâà” é “áóðæóàçíîñò³” ïå ðå ñë³ äó þòü îð ãà íè ÄÏÓ”, —
òà êèé êà òå ãî ðè ÷ íèé âè ñíî âîê ïðî ñè òó à ö³þ â Óêðà ¿ í³ çðî áèâ îäèí ç ðî á³ ò -
íè ê³â, ÿêî ìó íà ïðè ê³ í ö³ 1930 ð. ïî ùà ñ òè ëî ïå ðå ¿õà òè ç Ïî ä³ë ëÿ äî ×å õî ñ -
ëî âà÷ ÷è íè” 59.
Íå ãà òè â í³ ïî ë³ òè÷ í³ íà ñò ðî¿, ùî âè êëè êà ëà òå ìà ïî ãðà áó âàí íÿ Óêðà ¿ -
íè ñî þ ç íèì öåí ò ðîì, íå âùó õà ëè é íà äà ë³. Ïî êà çî â³ â öüî ìó â³ä íî øåí í³
ðîç ìî âè ïîñò³é íî ô³ ê ñó âà ëè ñïåöîð ãà íè ñå ðåä ñå ëÿí ñü êî¿ ìî ëî ä³ â àð 쳿.
Ñêà æ³ ìî, â ëþ òî ìó 1931 ð. îäèí ç ìî ëîä øèõ êî ìàí äè ð³â 95-¿ ñòð³ ëå öü êî¿
äè â³ç³¿ â ïðè âà ò í³é áå ñ³ ä³ ç ÷åð âî íî à ð ì³é öÿ ìè òàê ðîç ò ëó ìà ÷ó âàâ ïðè ÷è íè
çëè äåí íî ãî æèò òÿ íà ñå ëåí íÿ ðå ñ ïó á ë³ êè: “ßêùî á Óêðà ¿ íà áó ëà ñà ìî ñò³é -
íîþ, òî íàì íå òðå áà áó ëî á ïðî âî äè òè êî ëå ê òè â³ çà ö³þ. Óêðà ¿ íà ñê³ëü êè íå
áó äå äà âà òè õë³ áà Ðî ñ³¿, âñå- îä íî ¿é áó äå çà ìà ëî, à òî ìó ó íàñ, íà Óêðà ¿ í³,
õë³á çà áè ðà þòü íà õà áíî, íå çâà æà þ ÷è íà òå, ùî ó íàñ éî ãî âæå íå ìàº, ³ äà -
þòü éî ãî â Ðî ñ³þ — òèì, õòî äå ðå ç íàñ øê³ ðó” 60.
Îá’ºê òè â íî òðè âàâ â Óêðà ¿ í³ é ïðî öåñ ïðî äó êó âàí íÿ ïî ë³ òè÷ íî ãî àê -
òè âó, çäà ò íî ãî âíå ñ òè îð ãà í³ çî âà íèé ñòðó ì³íü ó ñòè õ³é íó áî ðî òü áó ìàñ.
Åíå ð ã³é íèì ïîñòà ÷àëü íè êîì òà êî ãî àê òè âó, ÿê öå áó ëî ³ ðà í³ øå, çà ëè øà -
ISSN 0130-5247. Óêð. ³ñò. æóðí., 2003, ¹ 5 59
Ñòà ë³í ñü êà “ðåâîëþö³ÿ çãî ðè” òà ãî ëîä 1933 ð.
ëî ñÿ óêðà ¿í ñü êå ñå ëî, â ÿêî ìó òåí äå í ö³ÿ äî îá’ºä íàí íÿ çó ñèëü òà ïðà ã -
íåí íÿ äî îð ãà í³ çî âà íèõ ä³é ïðî äîâ æó âà ëà ³ñ íó âà òè ïî ïðè óñå á³ëüø æîð ñ -
òî ê³ ðå ï ðå ñ³¿ òà ñïðî áè âíå ñ òè ðîçêîë ó ñå ëî øëÿ õîì çà ãðà âàí íÿ ç éî ãî á³ ä -
íÿ öü êîþ ÷à ñ òè íîþ. Ôîð ìè ³ ìå òî äè ä³ ÿ ëü íî ñ ò³ àí òè ðà äÿí ñü êî ãî àê òè âó
çà ëè øà ëè ñÿ íå çì³í íè ìè (“êîíòððåâîëþö³éíà àã³òà ö³ÿ”, òâî ðåí íÿ “ïîâ -
ñòàí ñüêî-ïåòëþð³âñüêèõ îñå ðåä ê³â”, òå ðî ðè ñ òè ÷ í³ ä³¿ ïðî òè ïðå ä ñòà â íè ê³â
âëàäè, ñïðî áè îð ãà í³ çà ö³¿ “ïîë³òè÷íèõ áàíä”, ³í³ ö³ þ âàí íÿ ñå ëÿí ñü êèõ
õâè ëþ âàíü òî ùî), ³ âè çíà ÷à ëè ñÿ ïðà ê òè ÷ íî ïî â íîþ â³ä ñó ò í³ ñ òþ ëå ãàëü íèõ
çà ñî á³â áî ðî òü áè ç ³ñ íó þ ÷èì ïî ë³ òè÷ íèì ðå æè ìîì. Âò³ì, ó öåé ïå ð³ îä ³ùå
òðà ï ëÿ ëè ñÿ é ïî î äè íî ê³ íà ¿ â í³ ÷è, ìî æ ëè âî, â³ä ÷àé äó ø í³ ñïðî áè îêðå ìèõ
íà ä³ ëå íèõ ôîð ìàëü íîþ ëå ã³ òè ì íîþ âëà äîþ “ïîë³òè÷íèõ àí òðå ï ðå íå ð³â”
ãî ëî ñ íî çà ÿâèòè ïðî ïðà âà ³ ïðà ã íåí íÿ óêðà ¿í ñü êî¿ ñï³ ëü íî òè ñà ìî ñò³é íî
âè ð³ øó âà òè ñâîþ äî ëþ, áó òè íå ëè øå îá’ºê òîì, àëå é ñóá’º ê òîì ïî ë³ òè êè.
Òà êîþ ïî ä³ ºþ ñòà ëî, çî êðå ìà, ïî äàí íÿ 26 ëþ òî ãî 1931 ð. ó ïðå çè ä³þ XIII
Âñå óê ðà ¿í ñü êî ãî ç’¿ç äó ðàä ï³ä ïè ñà íî¿ ãðó ïîþ äå ëå ãà ò³â ³ ïðè ñó ò í³õ íà ç’¿ç -
ä³ ðî á³ ò íè ê³â çà âî ä³â Õàð êî âà (ÕÏÇ, ÃÅÇ, “Ñåðï ³ ìî ëîò”) Çà ÿâè ç ð³ç êîþ
êðè òè êîþ ïî ë³ òè êè ñî þ ç íî ãî öåí ò ðó â³ä íî ñ íî Óêðà ¿ íè 61. Îáó ðþ þ ÷èñü ç
ïðè âî äó òðè âà þ ÷î¿ “öåíòðàë³çàòîðñüêî¿ ñòè õ³¿”, âêðàé íå ð³ â íî ì³ ð íî ãî
ðîç ïî ä³ ëó áà ãàòñòâ ì³æ öåí ò ðîì ³ ðå ñ ïó á ë³ êîþ (ÿê àð ãó ìåíò íà âî äè ëè ñÿ
äà í³ ïðî òå, ùî â 1929 ð. ÓÑÐÐ ç ¿¿ 30-òè ì³ ëü éîí íèì íà ñå ëåí íÿì ìà ëà òà -
êèé ñà ìèé áþ äæåò, ùî ³ 5-ì³ëüéîííà Ìî ñ êîâ ñü êà îá ëàñòü), ïðî òå ñ òó þ ÷è
ïðî òè îá ìå æå íèõ ïðàâ óêðà ¿í ñü êî¿ âëà äè (“ñóâåðåííà ðå ñ ïó á ë³ êà, ÿê ùî ¿é
ùîñü ïî òð³ á íî çðî áè òè, íå õî äèòü íà óêë³í, à ìè õî äè ìî”) òà âêà çó þ ÷è íà
æà õ ëè âèé ñòàí ñå ëà (“... áî ñ³, ãî ë³, ãî ëî ä í³, ïðè íè æå í³, ïðè äó øå í³, çà ãíà -
í³, ïî ãðà áî âà í³ ã³ð øå, í³æ ãðà áó âàâ öàð ñü êèé óðÿä ó ñòî ðà ç³â, ã³ð øå, í³æ
ãðà áóº íàé á³ëüø æà ä³ á íà êà ï³ òà ë³ ñ òè ÷ íà êðà ¿ íà ñâî¿ êî ëî í³¿”), äå ëå ãà òè
ðî áè ëè ð³ øó ÷èé âè ñíî âîê: “Ìóñêóëàìè óêðà ¿í ñü êèõ ðî á³ ò íè ê³â ³ ñå ëÿí
áóäó º òü ñÿ Ðî ñ³ÿ. Óêðà ¿ íà çà íå ïà äດ, “ïîðóøóþòüñÿ íàéå ëå ìåí òà ð í³ ø³
ïðà âè ëà ÿêî ¿ñü ñó âå ðåí íî ñ ò³, ÿê ùî âî íà êî ëèñü ³ áó ëà ó íàñ”. Çì³ íè òè ³ñ -
íó þ ÷ó ñòðó ê òóð íó íå ð³ â í³ñòü, íà äó ì êó àâ òî ð³â çà ÿâè, ìî æ íà áó ëî ëè øå çà
óìîâ ðîç áó äî âè ïî â íî ö³í íî¿ óêðà ¿í ñü êî¿ äåð æà â íî ñ ò³. ³ä òàê âî íè íà ïî -
ëÿ ãà ëè: “Òðåáà áó äó âà òè óêðà ¿í ñü êó ðà äÿí ñü êó äåð æà â í³ñòü, áî âæå ÷àñ íà -
ñï³â. Íà ñå ëåí íÿ çðî ñ ëî, âî íî âæå ãî âî ðèòü ìà ëî ïðî ïî ëà ìà íèé ïàð êàí ÷è
ïðî â³ ä³ áðà íó êâàð òè ðó, âî íî ãî âî ðèòü ïðî Äåð æà âó. Óêðà ¿í ñü êó ðà äÿí ñü êó
äåð æà â í³ñòü òðå áà áó äó âà òè, áî âî íà ò³ëü êè ðîç ïî ÷à òà, à ó íàñ äî öüî ãî
÷à ñó ãî âî ðÿòü ò³ëü êè ïðî ìî âó, êóëü òó ðó, õî ÷à öå òåæ åëå ìåíòè äåð æà â íî ñ -
ò³” 62. ßêè ìè áó ëè íà ñë³ä êè ïî äàí íÿ òà êî¿ “çóõâàëî¿” çà ÿâè (àâ òî ðà ìè ¿¿,
â³ ðî ã³ ä í³ øå çà âñå, áó ëè ïî çà ïàð ò³é í³ äå ëå ãà òè), ñêà çà òè âàæ êî: î÷å âè ä íî,
âî íà áó ëà ïðî ³ã íî ðî âà íà ïðå çè ä³ ºþ ç’¿ç äó, ïðî òå ñà ì³ äå ëå ãà òè íà âðÿä ÷è
óíè ê íó ëè ïè ëü íî ãî îêà ñïåöîð ãà í³â — òèì á³ëü øå, ùî â ïî äà íî ìó äî -
êóìåí ò³ âè ñëî â ëþ âà ëè ñÿ ïðå òå í 糿 ³ íà àä ðå ñó ñà ìî ãî êà ðàëü íî ãî â³ äîì ñ ò -
âà (äå ëå ãà òè îáó ðþ âà ëèñü íå óê ðà ¿í ñü êèì íà ö³ î íàëü íèì ñêëà äîì êà ä ð³â
ÄÏÓ ÓÑÐÐ).
Ïî äàëü øå ðî çî ðåí íÿ óêðà ¿í ñü êî ãî ñå ëà ³, ÿê íà ñë³ äîê öüî ãî, — ãî ëîä,
æåð ò âà ìè ÿêî ãî âæå íà âå ñ í³ 1932 ð. ñòà ëè äå ñÿ ò êè òè ñÿ÷ ëþ äåé, ñïðè ÷è íè -
ëè íî âèé âè òîê íå ãà òè âíèõ ïî ë³ òè÷ íèõ íà ñò ðî ¿â, ïî â’ÿ çà íèõ ç ïðî á ëå ìîþ
êî ëî í³ àëü íî ãî ñòà òó ñó Óêðà ¿ íè. Îä íèì ³ç êîí ê ðå ò íèõ ïðî âî êó þ ÷èõ ôà ê -
òî ð³â öüî ãî ñòà ëè ìà ñî â³ âè¿ ç äè óêðà ¿í ñü êèõ ñå ëÿí äî Ìî ñ ê âè, Ëå í³í ã ðà äà,
̳í ñü êà òà äå ÿêèõ ³í øèõ ïðî ìè ñ ëî âèõ öåí ò ð³â, ïîñòà ÷àí íÿ ÿêèõ ó öåé ÷àñ
âè ã³ ä íî ð³ ç íè ëî ñÿ â³ä ñè òó à ö³¿ â Óêðà ¿ í³, ³ äå óêðà ¿í ñü êî ìó ñå ëÿ íè íî â³ âäà -
âà ëî ñÿ êó ïè òè ðÿ ò³ â íèé áó õà íåöü õë³ áà. Áà ëà ÷ êè ïðî “æåáðàêóâàííÿ óêðà -
¿ í ö³â”, ïðî òå, ùî “â Ìî ñ ê â³ ç ÿêè õîñü ïðè ÷èí õë³á º, à â óêðà ¿í ñü êèõ ì³ ñ -
òàõ éî ãî êó ïè òè ñå ëÿ íè íî â³ ïðà ê òè ÷ íî íå ìî æ ëè âî”, ìî æ íà áó ëî ïî ÷ó òè
60 ISSN 0130-5247. Óêð. ³ñò. æóðí., 2003, ¹ 5
Ë. Â. Ãðèíåâè÷
ñå ðåä ð³ ç íèõ êà òå ãî ð³é íà ñå ëåí íÿ íå ëè øå ñà ìî¿ Óêðà ¿ íè, àëå é òèõ ðå ã³ î -
í³â, êó äè â ïî øó êàõ õë³ áà âè¿ æ äæà ëè óêðà ¿í ñü ê³ ñå ëÿ íè. Äè âó âàí íÿì àáî æ
îáó ðåí íÿì ³ ïðî òå ñ òà ìè ç ïðè âî äó òà êî¿ íå ñïðà âå ä ëè âî ñ ò³ áó ëè ïðî ñÿ ê íó ò³
÷è ñ ëåí í³ ëè ñ òè ëþ äåé äî âëà äè. Îäèí 23-ð³÷íèé ðî á³ ò íèê, ÿêèé íå íà çâàâ
ñâî ãî ³ìå í³, ç ãí³ âîì ïè ñàâ äî Çà ïî ð³ çü êî ãî ì³ ñü ê êî ìó ïàð ò³¿: “Âè çãó áè ëè
Óêðà ¿ íó, äî âå ëè ¿¿ äî òî ãî, ùî óêðà ¿ í ö³ çà ñâî ¿ì õë³ áîì ¿äóòü äî Ïå ò ðî ã ðà -
äà, Ìî ñ ê âè, çâ³ä êè â³ ÷ íèé ïðè ¿çä áóâ çà õë³ áîì...” 63. “ß ïðÿ ìî íå â³ ðþ, ùî
öå á³ëü øî âè êè òâî ðè ëè. Öå áàí äè òè... — ïè ñàâ íà öþ ñà ìó àä ðå ñó ìå ø êà -
íåöü Á³ ëî¿ Öå ð ê âè. — Íà ëà íàõ ïî ðà þ òü ñÿ á³ ëÿ ñ³ â áè çà ñìî ê òà í³, ãî ëî ä í³
ä³ òè äå áå ëèõ áà òü ê³â- êî ë ãî ñ ïíè ê³â, ÿê³ á ³ ðà ä³ ïðà öþ âà òè çà ðàç íà ïî ë³,
àëå íó æ äà ¿õ ïî ñëà ëà âè êî íó âà òè áà òü ê³â ñü ê³ îáî â’ÿç êè... Ö³ ïðà ö³â íè êè
áà òü êè- êî ë ãî ñ ï íè êè ñïî òè êà þòü ñÿ ïî âñ³õ øëÿ õàõ ³ ñòà í ö³ ÿõ çà ë³ ç íèöü
ÑÐÑÐ ç êëóí êà ìè, à ó òèõ êëóí êàõ âî íè íå ñóòü æèò òÿ — õë³á ñâî ¿é ðî äè í³,
ä³ òÿì...” 64. Ïðà ê òè ÷ íî òà ê³ æ äó ì êè ì³ ñ òè ëà é çíà ÷ íà ÷à ñ òè íà ëè ñ ò³â äî ñà -
ìî ãî Ñòà ë³ íà. “ß áà ÷èâ, ùî â Ðî ñ³¿ ïóä õë³ áà 10 ðó á ë³â, à íà Óêðà ¿ í³ —
80 êðá. ³ íå ìàº, ³ âñ³ ¿äóòü íà Ðî ñ³þ”, — ïè ñàâ ó ðîç ãó á ëå íî ñ ò³ âî æ äå â³ îäèí
³ç ñå ëÿ í 65. “... Ùî æ öå òà êå, ùî îñî á ëè âî â 1932 ðî ö³ êî í³ äî õ íóòü, ëþ äè
áåç õë³ áà ñè äÿòü. Ñêà çà òè áè íå äî ð³ä, ïî ñó õà, àëå æ í³! Óðî æàé áóâ ãà ð íèé,
³ êî ëè çà áè ðà ëè, òî êà çà ëè, ùî Ñî âåò ñü êà âëàñòü íå äàñòü çà ãè íó òè êîë ãî ñ -
ï íè êó. Òî ÷î ìó æ êîë ãî ñ ï íè êè ãî ëî äó þòü?” — ç ðîç äðà òó âàí íÿì ïè òàâ âî -
æ äÿ äðó ãèé ñå ëÿ íèí 66. “Âè, òî âà ðèø Ñòà ë³í, çà ñò ðÿ ã ëè â ïî ë³ òè êó Êî ì³ í -
òå ð íó ³ õî ÷å òå çðî áè òè ñâ³ òî âó ðå âî ëþ ö³þ, à ðà çîì ç òèì çà áó âà º òå ïðî
ñâîº, — êîí ñ òà òó âàâ ó ëè ñ ò³ äî ðà äÿí ñü êî ãî ïðà âè òå ëÿ ñå ëÿ íèí ³ç ñ. Ïî -
ðàä³âêà Óìàí ñü êî¿ îêðó ãè. — Ìî æ íà çðî áè òè ñâ³ òî âó ðå âî ëþ ö³þ, ïðî òå íå
ïî äà âà òè ïðè êëàä, ùî âè éî ãî òå ïåð ïî äà º òå, ùî, ìî â ëÿâ, ó Ìî ñ ê â³ ó ìåíå
º âñå, à ïî ñå ëàõ ïëà÷ ³ ñòðà æ äàí íÿ, òè ñÿ ÷³ æåðòâ ùî äíÿ, íà ïî ëÿõ âà ëÿ þ -
òü ñÿ áåç ê³ í öÿ êî ñ ò³ êî íåé, ëþ äåé ¿äÿòü... Öå ïðè êëàä ñêà æå íî ãî òè ðà íó,
âàì ï³ ðà, ïà âó êà, à íå ñîö³ à ë³ ñ òà. Öå ñêà æå íà ðå à ê ö³ÿ ÷î ð íî¿ ñìåð ò³” 67. Ïî -
êà çî âî, ùî ðîç ãó á ëå í³ñòü ó çâ’ÿç êó ç æà õ ëè âîþ ñè òó à ö³ ºþ â Óêðà ¿ í³ òà â
ö³ ëî ìó áëà ãî ïî ëó ÷ íîþ ñè òó à ö³ ºþ â ïðî ìè ñ ëî âèõ öåí ò ðàõ, íà ñàì ïå ðåä ó
Ìî ñ ê â³ òà Ëå í³í ã ðà ä³, â³ä ÷ó âà ëà ñÿ â öåé ÷àñ ³ íà ð³ â í³ íè çî âèõ ïàð òî ñå ðåä -
ê³â. “...ß äâà äí³ òî ìó ïðè ¿õàâ ³ç ñåëà ³ òàì ñâî ¿ ìè î÷è ìà áà ÷èâ óñå òå íå ùà -
ñ òÿ... — ïè ñàâ ç Êè ¿ â ùè íè îäèí ³ç ðÿ äî âèõ ïàð ò³é íèõ ïðà ö³â íè ê³â, íå çà -
áó â øè äî äà òè, ùî ñàì â³í äî á ðå õàð ÷ó º òü ñÿ ó ïàð ò³é í³é ¿äàëü í³. — Áî ëÿ ÷å
äè âè òèñü íà òèõ íå ùà ñ íèõ ä³ òåé ³ æ³ íîê, êî ò ð³ ïðî ïà äà þòü ç ãî ëî äó, ÷å êà -
þòü, ùî ç Ìî ñ ê âè áà òü êî ïðè âå çå îäèí- äâà áó õà í öÿ õë³ áà. Àäæå âñ³ ¿äóòü
äî Ìî ñ ê âè, Ëå í³í ã ðà äà, ̳í ñü êà çà õë³ áîì...” 68. Ñè òó à ö³ÿ ç “æåáðà êó âàí -
íÿì óêðà ¿í ñü êèõ ñå ëÿí” òðè âà ëà àæ äî êè ÖÊ ÂÊÏ(á) ó êîí òå ê ñ ò³ áî ðî òü áè
ç “âîðîæîþ àã³òà ö³ ºþ” ñïå ö³ àëü íèì ð³ øåí íÿì íå çà áî ðî íèâ âè¿ ç äè ñå ëÿí
ç ÓÑÐÐ äî ³í øèõ ðå ã³ î í³â Ðà äÿí ñü êî ãî Ñî þ çó.
³ä ÷ó âà þ ÷è áëè çü ê³ñòü êà òà ñ ò ðî ôè, óêðà ¿í ñü êå ñå ëî â³ä ÷àé äó ø íî áî -
ðî ëî ñÿ çà æèò òÿ. Çã³ ä íî ç äà íè ìè ÄÏÓ ÓÑÐÐ, ó ïå ð³ îä ç 1 ãðó ä íÿ 1931 ð. ïî
1 ëè ï íÿ 1932 ð. ó 62 êîë ãî ñ ïàõ 56 ðà éî í³â ðå ñ ïó á ë³ êè áó ëî çà ô³ ê ñî âà íî 70
“âîëèíîê”, â ÿêèõ âçÿ ëè ó÷àñòü 2269 ñå ëÿí 69. Ó õî ä³ öèõ àê ö³é ïðî òå ñ òó,
òàê ñà ìî ÿê öå áó ëî ³ â ìè íó ë³ ðî êè, ïî ðÿä ³ç ñî ö³ àëü íè ìè ëó íà ëè é íà ö³ î -
íàëü í³ ãà ñ ëà. 17 áå ðå ç íÿ 1932 ð. ó Íå ìè ð³â ñü êî ìó ðà éî í³ çíå ñè ëå íå õë³ á -
íè ìè ðå ê â³ çè ö³ ÿ ìè òà ãî ëî äîì íà ñå ë³ æ³ íî ö ò âî îòî ÷è ëî ÷åð âî íî à ð ì³é ö³â
96-¿ ñòð³ ëå öü êî¿ äè Ⳡ糿, ÿê³ ñàìå éøëè äî ¿äàëü í³. Âî íè ñó ïðî âî äæó âà ëè
á³é ö³â ðîç ïà ÷ ëè âè ìè âè ãó êà ìè: “Êîìó âè ñëó æè òå?”, “Äàâàéòå íàì Ïå ò -
ëþ ðó!”, “Âàø³ äðó æè íè òàê ñà ìî ãî ëî äó þòü, ÿê ³ ìè!” 70. Íà ïðó æå íîþ áó ëà
â öåé ÷àñ ñè òó à ö³ÿ ³ â ì³ ñ òàõ. Ó ëþ òî ìó 1932 ð. íà îä íî ìó ç ï³ä ïðè ºìñòâ
Îäå ñè ðî á³ ò íè êè äå ìîí ñ ò ðà òè â íî ïðè ïè íè ëè ðî áî òó, âè ìà ãà þ ÷è â³ä íà -
÷àëü ñ ò âà òà ëî í³â íà ¿æó. “Äîñèòü íàä íà ìè çíó ùà òè ñÿ, ðî á³ ò íè ö ò âî ïó õ íå ç
ISSN 0130-5247. Óêð. ³ñò. æóðí., 2003, ¹ 5 61
Ñòà ë³í ñü êà “ðåâîëþö³ÿ çãî ðè” òà ãî ëîä 1933 ð.
ãî ëî äó!” — êðè ÷à ëè âî íè 71. Ïðî çðî ñ òàí íÿ íà ñò ðî ¿â íà ö³ î íàëü íî ãî íå çà -
äî âî ëåí íÿ ñå ðåä ìà ñè ïðî ëå òà ð³â ãî âî ðè ëè é ëè ñ òè, ùî ¿õ íà ïðà â ëÿ ëî íà
àä ðå ñó âî æ ä³â îáó ðå íå ðî á³ ò íè ö ò âî. “...  ðî ñ³é ñü ê³é ÷à ñ òè í³ ÑÐÑÐ õàð ÷ó -
âàí íÿ ïîñòàâ ëå íå äî á ðå..., ðî á³ ò íè êè îòðè ìó þòü ³ á³ ëèé õë³á, ðîç ìîâ ïðî
íå ñòà ÷ó õë³ áà äëÿ ñ³ ì’¿ òàì íå ìàº, — ïè ñàâ äî Ñ. Êîñ³îðà îäèí ³ç ïðà ö³â íè -
ê³â äå ïî Ëþ áî òèí. — Ó ñå ðå äî âè ù³ ðî á³ ò íè ö ò âà óêðà ¿í ñü êî ãî ïðî ÿâ ëÿ º òü -
ñÿ íà ö³ î íàëü íà íå íà âèñòü... Ñüî ãî ä í³ ìî æ íà ñì³ ëè âî ãî âî ðè òè, ùî 99%
óêðà ¿í ñü êî ãî íà ñå ëåí íÿ íà ëà ø òî âà íå àí òè ðà äÿí ñü êè” 72.
Ïå ðå äáà ÷à þ ÷è ìî æ ëè â³ çà âî ðó øåí íÿ íà ñå ë³ ï³ ñ ëÿ çáè ðàí íÿ íî âî ãî
âðî æàþ òà ïî íî â ëåí íÿ õë³ áî çà ãî ò³ âåëü, ÖÊ ÂÊÏ(á) 4 òðà â íÿ 1932 ð. óõ âà -
ëèâ ð³ øåí íÿ ïðî âå ñ òè íà ñå ë³ àê ö³þ ïðî òè “êóðêóë³â” çà âç³ ð öåì ïî ÷à ò êó
1930 ð., ïå ðå äáà ÷è â øè âè ñëàí íÿ ïî ð³ ç íèõ õë³ á íèõ ðå ã³ î íàõ ÑÐÑÐ 38 300
“êóðêóëüñüêèõ ñ³ ìåé”, ó òî ìó ÷è ñ ë³ ç Óêðà ¿ íè íà Óðàë — 6 òèñ. ñ³ ìåé.
ÎÄÏÓ ïëà íó âà ëî ðîç ïî ÷à òè öþ îïå ðà ö³þ 15 òðà â íÿ 1932 ð. 73. 16 òðà â íÿ,
îä íàê, âè ùå ïàð ò³é íå êå ð³ â íè ö ò âî “äàëî â³ä á³é” äå ïîð òà ö³¿, íà òî ì³ñòü çà -
ïðî ïî íó âà â øè ÎÄÏÓ “çë³ñí³ åëå ìåí òè íà ñå ë³ âè ëó ÷à òè â ïî ðÿä êó ³í äè -
â³ äó àëü íî ãî àðå ø òó” 74. 3 ïî ÷à ò êó ëè ï íÿ äî 15 ëè ñ òî ïà äà 1932 ð. ÄÏÓ çà à -
ðå ø òó âà ëî â óêðà ¿í ñü êî ìó ñå ë³ 11 òèñ. ÷îë. — ñà áî òà æ íè ê³â õë³ áî çà ãî -
ò³ âåëü, à òà êîæ ³ “êóðêóëüñüêî-ïåòëþð³âñüêèé åëå ìåíò” 75. Çíà ÷ íîþ áó ëà
òà êîæ ê³ëü ê³ñòü ë³ ê â³ äî âà íèõ “áàíä”: ó ëè ï í³ 1932 ð. — 96 (634 àê òè â íèõ
ó÷à ñ íè êè), ó æî â ò í³ — 86 (836 ÷îë.), â ëè ñ òî ïà ä³ — 68 (376 àê òè â íèõ ó÷à ñ -
íè ê³â) ³ ò.ä. 76 Ïðî òå ³ ï³ ñ ëÿ öüî ãî, çà ïå ðå êî íàí íÿì ÄÏÓ òà âè ùî ãî ïàð -
ò³é íî ãî êå ð³ â íè ö ò âà, â óêðà ¿í ñü êî ìó ñå ë³, à òà êîæ ³ ïî ì³ ñ òàõ çà ëè øè ëî ñÿ
÷è ìà ëî “êóðêóëüñüêèõ ³ ïå ò ëþ ð³â ñü êèõ êîíòð ðåâî ëþ ö³é íèõ ãí³çä”. Îïå ðà -
ö³ÿ ç ¿õ “çíåøêîäæåííÿ” áó ëà ïðî âå äå íà âïðî äîâæ ãðó ä íÿ 1932 ð.: çà 20 ä³á
ó ðå ñ ïó á ë³ ö³ çà à ðå ø òóâà ëè 12178 ÷îë., ó òî ìó ÷è ñ ë³ â ïî âñ òàí ñü êèõ îð ãà í³ -
çà ö³ ÿõ — 4204 77. 23 ãðó ä íÿ 1932 ð. Â. Áàëèöüêèé íà ïðà âèâ É. Ñòàë³íó äî -
ïî â³ ä íó çà ïè ñ êó, â ÿê³é ïî â³ äî ì ëÿâ ïðî ä³ ÿ ëü í³ñòü ÷è ñ ëåí íèõ ïå ò ëþ ð³â ñü -
êèõ åëå ìåí ò³â òà óãðó ïî âàíü ó 67 ðà éî íàõ Óêðà ¿ íè — ÿê íà ñå ë³ (â êîë ãî ñ -
ïàõ, ðàä ãî ñ ïàõ ³ íà â³òü ó ÌÒÑ), òàê ³ â ì³ ñ òàõ, ó ñå ðå äî âè ù³ “øîâ³í³ñòè÷íî
íà ñòà â ëå íî¿” ³í òå ë³ ãå í ö³¿ 78. ij ÿ ëü í³ñòü ÷à ñ òè íè âè êðè òèõ ÄÏÓ ïå ò ëþ ð³â -
ñü êèõ îð ãà í³ çà ö³é ÿâ íî ñêå ðî âó âà ëàñü åì³ ã ðà ö³é íèì óðÿ äîì ÓÍÐ (ó äå ÿêèõ
çà à ðå ø òî âà íèõ áó ëî âè ëó ÷å íî äî 1 òèñ. ïðè ì³ ð íè ê³â ïå ò ëþ ð³â ñü êèõ ëè ñ -
ò³ âîê ³ç çàêëèêîì ï³ä íÿ òè ïî âñ òàí íÿ íà âå ñ í³ 1933 ð.) 79.
Âçè ì êó- íà âå ñ í³ 1933 ð. Óêðà ¿ íà êî íà ëà â³ä æà õ ëè âî ãî ãî ëî äó, òèì ÷à -
ñîì îð ãà íè ÄÏÓ ïðî äîâ æó âà ëè íàéà ê òè â í³ øó áî ðî òü áó ç “êóðêóëüñòâîì” ³
“ïåòëþð³âùèíîþ”. 16 ñ³ ÷ íÿ 1933 ð. ïî ë³ ò áþ ðî ÖÊ ÂÊÏ(á) íà çà êðè òî ìó
çà ñ³ äàí í³ óõ âà ëè ëî ð³ øåí íÿ: ïðè éíÿ òè ïðî ïî çè ö³þ Ë. Êàãàíîâè÷à ³
Â. Áàëèöüêîãî ïðî âè ñëàí íÿ 500 “êóðêóëüñüêèõ ñ³ ìåé” ç Îäå ñü êî¿ îá ëà ñ ò³,
ïðî ïî çè ö³þ Ñ. Êîñ³îðà ïðî âè ñëàí íÿ 300 ñ³ ìåé ç ×å ð í³ ã³â ñü êî¿ òà 400
ñ³ ìåé ç Õàð ê³â ñü êî¿ îá ëà ñ òåé, ïðî ïî çè ö³þ ÖÊ ÊÏ(á)Ó ùî äî âè ñè ë êè 700
ñ³ ìåé ç Äí³ ï ðî ïå ò ðîâ ñü êî¿ îá ëà ñ ò³ 80. Íà ðå ø ò³, â áå ðå ç í³ 1933 ð. ÖÊ
ÂÊÏ(á) òàê ñà ìî çà êðè òèì ãî ëî ñó âàí íÿì çà ïðî ïî íó âàâ ÎÄÏÓ âè ëó ÷è òè ç
Êè ¿â ñü êî¿ îá ëà ñ ò³ âñ³õ “ïåòëþð³âñüêèõ åëå ìåí ò³â” — áëè çü êî 1 òèñ. ñ³ ìåé 81.
Çà ñïî ñòå ðå æåí íÿ ìè ñïåöîð ãà í³â òà ïàð ò³é íèõ ïðà ö³â íè ê³â íà âå ñ í³-
âë³ ò êó 1933 ð. ãðà äóñ ïî ë³ òè÷ íî ãî ïðî òå ñ òó â óêðà ¿í ñü êî ìó ñå ë³ ð³ç êî çíè -
çè â ñÿ.  îä íèõ ïî â³ äî ì ëåí íÿõ ì³ ñöå âèõ ïàð òî ñå ðåä ê³â âè ùèì ³í ñòà í ö³ ÿì
ïî â³ äî ì ëÿ ëî ñÿ ïðî òå, ùî “îñíîâí³ ìå òî äè êîíòð ðå âî ëþ ö³é íî¿ ðî áî òè ïå -
ò ëþ ð³â ñü êî ãî ³ êóð êóëü ñü êî ãî åëå ìåí òó” òå ïåð çâî äÿ òü ñÿ äî “ï³äáóðþ -
âàííÿ êîë ãî ñ ï íè ê³â íà ðîç áè ðàí íÿ ³ êðà ä³æ êó ïî ñ³ â íî ãî ìà òå ð³ à ëó”, à òà -
êîæ äî “ïðÿìèõ êóð êóëü ñü êî- áàí äèò ñü êèõ ä³é (ó ò.÷. ëþ äî æåð ñ ò âà)”,
“êîíò ð ðåâîëþö³éíî¿ êóð êóëü ñü êî¿ àã³òà ö³¿, ðîç ðà õî âà íî¿ íà ñòâî ðåí íÿ â ñå -
ëàõ ãî ëî ä íî ãî ïñè õî çó” 82.  ³í øèõ, ùî ïðà â äà á³ëüø ð³ä ê³ ñ íèõ ïî â³ äî ì -
62 ISSN 0130-5247. Óêð. ³ñò. æóðí., 2003, ¹ 5
Ë. Â. Ãðèíåâè÷
ëåí íÿõ, ³ø ëî ñÿ ïðî òå, ùî “...â³ä÷àé êîë ãî ñ ï íè ê³â ä³é øîâ äî êðàé íüî¿
ìåæ³: ëþ äè ïå ðå ñòà ëè ïðî ñè òè äî ïî ìî ãó, ëå æàòü ó õî ëî ä íèõ íå òî ï ëå íèõ
õà òàõ ³ ÷å êà þòü íà ñìåðòü...” 83. Íå çáà ã íåí íà äëÿ ëþä ñü êî ãî ðî çó ìó áåç ä³ ÿ -
ëü í³ñòü âëà äè çà óìîâ ãî ëî äî ìî ðó íà ôî í³ ³í³ ö³ éî âà íî¿ “çâåðõó” ³í ôîð ìà -
ö³é íî¿ áëî êà äè ö³ º¿ òðà ãå 䳿 ñïðà âè ëè øî êî âå âðàæåí íÿ íà óêðà ¿í ñü êå ñó ñ -
ï³ ëü ñ ò âî, ïî ðî äè â øè â éî ãî ÷à ñ òè í³ òâåð äå ïå ðå êî íàí íÿ â òî ìó, ùî ëþ äî -
ìîð 1933 ð. — íå ïðî ñ òî “ïîìèëêà” â “ãîñïîäàðñüêèõ ðîç ðà õóí êàõ”, à
ö³ëå ñ ï ðÿ ìî âà íà àê ö³ÿ êî ìó í³ ñ òè ÷ íî¿ âëà äè ïðî òè óêðà ¿ í ö³â, çà êî íî ì³ ð íèé
íà ñë³ äîê êî ëî í³ àëü íî ãî ñòà òó ñó Óêðà ¿ íè. “... Ô³ çè ÷ íå çíè ùåí íÿ óêðà¿í ñü -
êî¿ íà ö³¿, âè ñíà æåí íÿ ¿¿ ìà òå ð³ àëü íèõ ³ äó õî â íèõ ðå ñóð ñ³â, — âêà çó âà ëî ñÿ â
îä íî ìó ç ëè ñ ò³â, íà ä³ ñ ëà íèõ ó ñåð ï í³ 1933 ð. äî ðå äà ê ö³¿ ãà çå òè “Êîìóí³ñò”
ç Ïî ë òà âè, — º îäèí ³ç íàé âà æ ëè â³ øèõ ïóí ê ò³â íå ëå ãàëü íî¿ ïðî ãðà ìè á³ëü -
øî âè öü êî ãî öåí ò ðà ë³ ç ìó” 84.
Íà ãà äà º ìî, ùî îä íà ç ïåð øèõ øè ðî êî ìà ñ øà á íèõ îïå ðà ö³é ïðî òè
“óêðà¿íñüêî¿ êîíòð ðå âî ëþ ö³¿” áó ëà ïðî âå äå íà ÄÏÓ ÓÑÐÐ íà ïî ÷à ò êó çà -
ïðî âà äæåí íÿ íî âî ãî àã ðà ð íî ãî êóð ñó â áå ðå ç í³ 1928 ð., êî ëè âè ÿâè ëîñü,
ùî ðîç ïî÷à ò³ õë³ áî çà ãî ò³ âå ëü í³ êàì ïà í³¿ ñïðè ÷è íè ëè â Óêðà ¿ í³ “ñïëåñê
óêðà ¿í ñü êî ãî øî â³ í³ ç ìó” ÿê ïî ì³ ñ òàõ, òàê ³ íà ñå ë³. Òå, ùî ç îñå í³ 1932 ð. â
ðå ñ ïó á ë³ ö³ ïî ÷àëà ðîç ãîð òà òè ñÿ øè ðî êî ìà ñ øà á íà êàì ïà í³ÿ íà ñòó ïó íà
“óêðà¿íñüêèé íà ö³ î íà ë³çì”, ÿê ³ òå, ùî éî ãî îô³ ö³é íî áó ëî ïðî ãî ëî øå íî
“ãîëîâíîþ íå áåç ïå êîþ”, ãî âî ðè ëî ïðî ÷³ ò êå óñ â³ äî ì ëåí íÿ ñòà ë³í ñü êèì
ðå æè ìîì íå áåç ïå êè ïðî öå ñó øâèäêî¿ ïî ë³ òè çà ö³¿ óêðà ¿í ñü êî¿ ñï³ ëü íî òè
äëÿ çáå ðå æåí íÿ ñâ âëà äè çà ãà ëîì òà óñ ï³ ø íî¿ êî ìóí³ çà ö³¿ óêðà ¿í ñü êî ãî
ñå ëà çî êðå ìà. Íà ìà ãà þ ÷èñü ïî äî ëà òè öþ íå áåç ïå êó, ñòà ë³í ñü êèé ðå æèì
âäà â ñÿ äî ïðè äó øåí íÿ íà ö³ î íàëü íèõ ðó õ³â â Óêðà ¿ í³, ³ òå ðîð ãî ëî äîì âè -
ÿâè â ñÿ òóò îä íèì ³ç íàéå ôå ê òè â í³ øèõ çà ñî á³â. ³ä ìî âà æ ï³ ñ ëÿ 1933 ð. â³ä
ïî ïå ðå äí³õ ïîñòó ïîê ó íà ö³ î íàëü íî ìó ïè òàí í³, ùî ¿õ Ò. Ìàðò³í âëó ÷ íî õà -
ðà ê òå ðè çóº ÿê ïðà ê òè êó “ïîçèòèâíî¿ äèñ êðè ì³ íà ö³¿” 85, ñòà ëà ëî ã³÷íèì
ïðî äîâ æåí íÿì ö³ º¿ ñè ëî âî¿ ïî ë³ òè êè.
1 Äèâ.: Rothschild J. Ethnopolitics: A Con cep tual Frame work. — N.Y., 1981.
2 Ðî ñ³é ñü êèé äåð æà â íèé àð õ³â ñî ö³ àëü íî- ïî ë³ òè ÷ íî¿ ³ñ òî 𳿠(äà ë³ — ÐÄÀÑϲ). —
Ô. 81, îï. 3, ñïð. 108, àðê. 13.
3 Òàì ñà ìî.
4 Ðî ñ³é ñü êèé äåð æà â íèé â³é ñü êî âèé àð õ³â (äà ë³ — ÐÄÂÀ). — Ô. 9, îï. 28, ñïð. 58,
àðê. 174 çâ.
5 Òàì ñà ìî. — Ô. 25899, îï. 2, ñïð. 430, àðê. 387.
6 Òàì ñà ìî. — Àðê. 540—541.
7 Òàì ñà ìî. — Àðê. 405.
8 Òàì ñà ìî. — Ô. 9, îï. 28, ñïð. 81, àðê. 2.
9 Òàì ñà ìî. — Ô. 25899, îï. 2, ñïð. 430, àðê. 540.
10 Öåí ò ðàëü íèé äåð æà â íèé àð õ³â ãðî ìàä ñü êèõ îá’ºä íàíü Óêðà ¿ íè (äà ë³ —
ÖÄÀÃÎÓ). — Ô. 1, îï. 20, ñïð. 2775, àðê. 17.
11 Òàì ñà ìî. — Ñïð. 2989, àðê. 6.
12 Òàì ñà ìî. — Àðê. 11.
13 Òàì ñà ìî. — Àðê. 25.
14 Òàì ñà ìî. — Àðê. 26.
15 Òàì ñà ìî.
16 ÐÄÂÀ. — Ô. 25899, îï. 2, àðê. 96, 221 çâ.
17 ÐÄÀ Ñ Ï². — Ô. 81, îï. 3, ñïð. 127, àðê. 263—264.
18 Òàì ñà ìî. — Àðê. 258.
19 Òàì ñà ìî. — Àðê. 259.
20 Òàì ñà ìî.
21 Òàì ñà ìî. — Àðê. 260—262.
22 Òàì ñà ìî. — Àðê. 262.
23 Òàì ñà ìî. — Àðê. 293.
24 Òàì ñà ìî. — Àðê. 294.
ISSN 0130-5247. Óêð. ³ñò. æóðí., 2003, ¹ 5 63
Ñòà ë³í ñü êà “ðåâîëþö³ÿ çãî ðè” òà ãî ëîä 1933 ð.
25 ÖÄÀ ÃÎÓ. — Ô. 1, îï. 16, ñïð. 4, àðê. 51—52.
26 Òàì ñà ìî. — Îï. 20, ñïð. 2800, àðê. 228—231.
27 Òàì ñà ìî. — Îï. 1, ñïð. 306, àðê. 44.
28 Òàì ñà ìî. — Îï. 20, ñïð. 2751, àðê. 45.
29 Òàì ñà ìî. — Àðê. 45—46.
30 Òàì ñà ìî. — Ñïð. 2989, àðê. 247.
31 Òàì ñà ìî. — Ñïð. 3198.
32 Òàì ñà ìî. — Àðê. 12.
33 Òàì ñà ìî. — Àðê. 23.
34 Òàì ñà ìî. — Àðê. 46.
35 Òàì ñà ìî. — Àðê. 18; ñïð. 3189, àðê. 28 çâ.
36 Òàì ñà ìî. — Ñïð. 3190, àðê. 20.
37 Òàì ñà ìî. — Ñïð. 3198, àðê. 18.
38 Òàì ñà ìî. — Àðê. 53.
39 Òàì ñà ìî. — Àðê. 59çâ.
40 Òàì ñà ìî. — Ñïð. 3190, àðê. 94.
41 Òàì ñà ìî. — Àðê. 95.
42 Òàì ñà ìî. — Ñïð. 3192, àðê. 16—21.
43 Òàì ñà ìî. — Ñïð. 3185, àðê. 68.
44 Òàì ñà ìî. — Ñïð. 3195, àðê. 86.
45 Òàì ñà ìî. — Àðê. 42,78.
46 Òàì ñà ìî. — Àðê. 93.
47 Òàì ñà ìî. — Àðê. 122.
48 Òàì ñà ìî. — Îï. 21, ñïð. 103, àðê. 53 çâ.
49 Òàì ñà ìî. — Îï. 20, ñïð. 3195, àðê. 12.
50 Òàì ñà ìî. — Àðê. 21.
51 Òàì ñà ìî. — Àðê. 96.
52 Òàì ñà ìî. — Ñïð. 3198, àðê. 51.
53 Òàì ñà ìî. — Ñïð. 3195, àðê. 149.
54 Òàì ñà ìî. — Ñïð. 3198, àðê. 61 çâ.
55 Òàì ñà ìî. — Ñïð. 3195, àðê. 142.
56 Òàì ñà ìî. — Ñïð. 3184, àðê. 65.
57 Òàì ñà ìî. — Ñïð. 3189, àðê. 111 çâ.
58 Òàì ñà ìî. — Àðê. 136.
59 ÐÄÂÀ. — Ô. 271, îï. 1. ñïð. 62, àðê. 174.
60 ÖÄÀ ÃÎÓ. — Ô. 1, îï. 20, ñïð. 3194, àðê. 53.
61 Òàì ñà ìî. — Ñïð. 4171, àðê. 10—19.
62 Òàì ñà ìî. — Àðê. 19.
63 Òàì ñà ìî. — Ñïð. 5406, àðê. 32.
64 Òàì ñà ìî. — Àðê. 29—30.
65 Òàì ñà ìî. — Ñïð. 5254, àðê. 19.
66 Òàì ñà ìî. — Àðê. 20.
67 Òàì ñà ìî. — Àðê. 48.
68 Òàì ñà ìî. — Àðê. 12—13.
69 Òàì ñà ìî. — Ñïð. 5480, àðê. 76.
70 ÐÄÂÀ. — Ô. 25899, îï. 2, ñïð. 538, àðê. 543 çâ.
71 ÖÄÀ ÃÎÓ. — Ô. 1, îï. 20, ñïð. 6210, àðê. 18.
72 Òàì ñà ìî. — Ñïð. 5406, àðê. 4.
73 ÐÄÀ Ñ Ï². — Ô. 17, îï. 162, ñïð. 12, àðê. 126.
74 Òàì ñà ìî. — Àðê. 134.
75 Òàì ñà ìî. — Ô. 81, îï. 3, ñïð. 215, àðê. 3.
76 ÖÄÀ ÃÎÓ. — Ô. 1, îï. 21, ñïð. 271, àðê. 11,30,59.
77 Òàì ñà ìî. — Îï. 20, ñïð. 5254, àðê. 22 çâ.
78 Òàì ñà ìî. — Àðê. 22—23.
79 ÐÄÀ Ñ Ï². — Ô. 81, îï. 3, ñïð. 215, àðê. 3.
80 Òàì ñà ìî. — Ô. 17, îï. 162, ñïð. 14, àðê. 43—45.
81 Òàì ñà ìî. — Àðê. 101.
82 ÖÄÀ ÃÎÓ. — Ô. 1, îï. 20, ñïð. 6275, àðê. 49.
83 Òàì ñà ìî. — Ñïð. 6277, àðê. 81.
84 ÐÄÀ Ñ Ï². — Ô. 81, îï. 3, ñïð. 131, àðê. 2.
85 Äèâ.: T e r r y M a r t i n. The af fir ma tive Àction Empaire. Na tions and Na tion al ism in
the So viet Un ion, 1923—1939. — N.-Y., 2001.
64 ISSN 0130-5247. Óêð. ³ñò. æóðí., 2003, ¹ 5
Ë. Â. Ãðèíåâè÷
|