Велікодная абраднасць Гомельшчыны: структура, семантыка рытуалаў
У артыкуле выяўлены мясцовая спецыфіка абрадаў і звычаяў, звязаных са святкаваннем Вялікадня на тэрыторыі Гомельшчыны, а таксама лакальныя асаблівасці структурных кампанентаў і семантыка рытуалаў велікоднай абраднасці....
Збережено в:
| Дата: | 2013 |
|---|---|
| Автор: | |
| Формат: | Стаття |
| Мова: | Ukrainian |
| Опубліковано: |
Iнститут мистецтвознавства, фольклористики та етнології iм. М.Т. Рильського НАН України
2013
|
| Назва видання: | Слов’янський світ |
| Теми: | |
| Онлайн доступ: | https://nasplib.isofts.kiev.ua/handle/123456789/72230 |
| Теги: |
Додати тег
Немає тегів, Будьте першим, хто поставить тег для цього запису!
|
| Назва журналу: | Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| Цитувати: | Велікодная абраднасць Гомельшчыны: структура, семантыка рытуалаў / В.С. Новак // Слов’янський світ: Зб. наук. пр. — К.: ІМФЕ ім. М.Т. Рильського НАН України, 2013. — Вип. 11. — С. 129-143. — Бібліогр.: 4 назв. — укр. |
Репозитарії
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine| id |
nasplib_isofts_kiev_ua-123456789-72230 |
|---|---|
| record_format |
dspace |
| spelling |
nasplib_isofts_kiev_ua-123456789-722302025-02-23T18:20:46Z Велікодная абраднасць Гомельшчыны: структура, семантыка рытуалаў Новак, В.С. Теорія і методологія славістичних досліджень У артыкуле выяўлены мясцовая спецыфіка абрадаў і звычаяў, звязаных са святкаваннем Вялікадня на тэрыторыі Гомельшчыны, а таксама лакальныя асаблівасці структурных кампанентаў і семантыка рытуалаў велікоднай абраднасці. У статті висвітлено місцеву специфіку обрядів і звичаїв, пов’язаних зі святкуванням Великодня на території Гомельщини, а також локальні особливості структурних компонентів і семантику ритуалів пасхальної обрядовості. В статье показана местная специфика обрядов и обычаев, связанных с празднованием Пасхи на территории Гомельщины, а также локальные особенности структурных компонентов и семантика ритуалов пасхальной обрядности. Local peculiarities of the rites and traditions, connected with the celebration of Easter in the territory of Gomel region have been revealed in the article; local peculiarities of structural components and semantics of the Easter rites have been discovered. 2013 Article Велікодная абраднасць Гомельшчыны: структура, семантыка рытуалаў / В.С. Новак // Слов’янський світ: Зб. наук. пр. — К.: ІМФЕ ім. М.Т. Рильського НАН України, 2013. — Вип. 11. — С. 129-143. — Бібліогр.: 4 назв. — укр. XXXX-0051 https://nasplib.isofts.kiev.ua/handle/123456789/72230 398.332.12(476.2) uk Слов’янський світ application/pdf Iнститут мистецтвознавства, фольклористики та етнології iм. М.Т. Рильського НАН України |
| institution |
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| collection |
DSpace DC |
| language |
Ukrainian |
| topic |
Теорія і методологія славістичних досліджень Теорія і методологія славістичних досліджень |
| spellingShingle |
Теорія і методологія славістичних досліджень Теорія і методологія славістичних досліджень Новак, В.С. Велікодная абраднасць Гомельшчыны: структура, семантыка рытуалаў Слов’янський світ |
| description |
У артыкуле выяўлены мясцовая спецыфіка абрадаў і звычаяў, звязаных са святкаваннем Вялікадня на тэрыторыі Гомельшчыны, а таксама лакальныя асаблівасці структурных кампанентаў і семантыка рытуалаў велікоднай абраднасці. |
| format |
Article |
| author |
Новак, В.С. |
| author_facet |
Новак, В.С. |
| author_sort |
Новак, В.С. |
| title |
Велікодная абраднасць Гомельшчыны: структура, семантыка рытуалаў |
| title_short |
Велікодная абраднасць Гомельшчыны: структура, семантыка рытуалаў |
| title_full |
Велікодная абраднасць Гомельшчыны: структура, семантыка рытуалаў |
| title_fullStr |
Велікодная абраднасць Гомельшчыны: структура, семантыка рытуалаў |
| title_full_unstemmed |
Велікодная абраднасць Гомельшчыны: структура, семантыка рытуалаў |
| title_sort |
велікодная абраднасць гомельшчыны: структура, семантыка рытуалаў |
| publisher |
Iнститут мистецтвознавства, фольклористики та етнології iм. М.Т. Рильського НАН України |
| publishDate |
2013 |
| topic_facet |
Теорія і методологія славістичних досліджень |
| url |
https://nasplib.isofts.kiev.ua/handle/123456789/72230 |
| citation_txt |
Велікодная абраднасць Гомельшчыны: структура, семантыка рытуалаў / В.С. Новак // Слов’янський світ: Зб. наук. пр. — К.: ІМФЕ ім. М.Т. Рильського НАН України, 2013. — Вип. 11. — С. 129-143. — Бібліогр.: 4 назв. — укр. |
| series |
Слов’янський світ |
| work_keys_str_mv |
AT novakvs velíkodnaâabradnascʹgomelʹščynystrukturasemantykarytualaŭ |
| first_indexed |
2025-11-24T09:50:15Z |
| last_indexed |
2025-11-24T09:50:15Z |
| _version_ |
1849664801370800128 |
| fulltext |
129
УДК 398.332.12(476.2)
В. С. Новак
(Беларусь)
ВЕЛІКОДНАЯ АБРАДНАСЦЬ ГОМЕЛЬШЧЫНЫ:
СТРУКТУРА, СЕМАНТЫКА РЫТУАЛАЎ
У статті висвітлено місцеву специфіку обрядів і звичаїв,
пов’язаних зі святкуванням Великодня на території Гомельщини, а
також локальні особливості структурних компонентів і семантику
ритуалів пасхальної обрядовості.
Ключові слова: Великдень, звичай, обряд, ритуал, обрядова їжа,
магічні властивості, локальні особливості, хоровод, християнські
елементи.
У артыкуле выяўлены мясцовая спецыфіка абрадаў і звычаяў,
звязаных са святкаваннем Вялікадня на тэрыторыі Гомельшчыны,
а таксама лакальныя асаблівасці структурных кампанентаў і семан-
тыка рытуалаў велікоднай абраднасці.
Ключавыя словы: Вялікдзень, звычай, абрад, рытуал, абрадавая
ежа, магічныя ўласцівасці, лакальныя асаблівасці, хрысціянскія эле-
менты.
В статье показана местная специфика обрядов и обычаев, свя-
занных с празднованием Пасхи на территории Гомельщины, а также
локальные особенности структурных компонентов и семантика ри-
туалов пасхальной обрядности.
Ключевые слова: Пасха, обычай, обряд, ритуал, обрядовая еда,
магические свойства, локальные особенности, хоровод, христиан-
ские элементы.
Local peculiarities of the rites and traditions, connected with the cel-
ebration of Easter in the territory of Gomel region have been revealed in
the article; local peculiarities of structural components and semantics of
the Easter rites have been discovered.
Keywords: Easter, rite, ritual, ritual food, magic qualities, local pecu-
liarities, round dance, Christian elements.
http://www.etnolog.org.ua
130
У народным календары ўсходнеславянскіх народаў важ-
нае месца адводзілася велікодным абрадам і звычаям, у якіх
захаваліся старажытныя язычніцкія вераванні. Хоць ве-
лікодная абраднасць у беларусаў як сістэма не склала-
ся, але ўсё ж назіраецца тэндэнцыя ўстойлівага бытавання
асобных абрадавых момантаў і звязаных з імі рытуалаў. Ся-
род найбольш распаўсюджаных народных звычаяў святка-
вання Вялікадня ў беларусаў варта прыгадаць наступныя:
гэта падрыхтоўка рытуальнай абрадавай ежы, назіранні за
гульнёй сонца і адпаведная варажба пра будучы ўраджай, на-
ладжванне арэляў і гушканне моладзі, гульня ў біткі і качанне
яек з горкі, наведванне блізкіх родзічаў і суседзяў, ваджэнне
карагодаў, абход двароў гуртамі валачобнікаў (абрад вала-
чобніцтва характэрны для паўночна-заходніх рэгіёнаў Бела-
русі), наведванне могілак і памінанне памерлых. Запісаныя ў
палявых экспедыцыях матэрыялы па святкаванні Вялікадня
ў розных раёнах Гомельшчыны дазваляюць зрабіць высновы
адносна захаванасці ў традыцыйнай культуры жыхароў
Гомельшчыны тых ці іншых велікодных рытуалаў. Засяро-
дзім увагу на мясцовых асаблівасцях велікоднай абраднасці
ў Лоеўскім, Жлобінскім, Хойніцкім, Чачэрскім і Мазырскім
раёнах Гомельскай вобласці.
Вялікдзень як значнае хрысціянскае свята займаў важнае
месца ў абрадавым фальклоры Лоеўшчыны. Велікодная абрад-
насць і паэзія, а таксама звязаныя з імі валачобныя абрады і
песні дэманструюць арганічны сінтэз язычніцкіх і хрысціянскіх
элементаў. З самага пачатку ўзнікнення Вялікдзень быў звязаны
са святкаваннем «вялікіх дзён» палявых работ. «Мяркуючы па
вераваннях і звычаях Вялікадня, прататыпам яго была абра-
давая ўрачыстасць сакральнага статусу, што ўзнікла на рода-
ва-племянной стадыі развіцця грамадства і была заклікана
стымуляваць урадлівасць збажыны на час веснавой сяўбы, па-
чатак прадуктыўнага года земляроба» [3, с. 235].
http://www.etnolog.org.ua
131
Калі звярнуцца да розных лакальных запісаў звестак пра
велікодныя абрады і звычаі, то можна вылучыць наступныя
традыцыйныя кампаненты абрадавага комплексу свя-
та Вялікадня на Лоеўшчыне: рытуалы падрыхтоўкі да свята,
звязаныя з навядзеннем парадку і чысціні ў хаце, на двары
(«усё на двары і хаці моем, усё перачысцім» – г. п. Лоеў; «По-
лоценце развешівалі на образы, на портреты, белілі патал-
кі» – в. Рудня Каменева), фарбаванне яек, выпяканне «паскі»,
яе асвячэнне ў царкве, гульня з яйкамі «ў біткі», качанне яек з
горкі і варажба, хаджэнне валачобнікаў («дзеці, крэснікі ха-
дзілі» – в. Вулкан), выкананне велікодных і валачобных пе-
сень, прыкметы і павер’і, выпальванне пасвечанай свечкай
крыжыкаў, рытуальная трапеза, ваджэнне карагодаў. Яйка
(сёння вяскоўцы на Вялікдзень выкарыстоўваюць розныя
колеры фарбы) сімвалізуе найперш «першакрыніцу жыцця і
пладароддзя» [2, с. 578]. Пацвярджэннем агульнапрынятага
ў этналогіі прыведзенага тэзіса з’яўляюцца тлумачэнні саміх
інфарматараў: «Яйцо – сімвал жызні» (г. п. Лоеў). Пафарба-
ванае ў чырвоны колер яйка з’яўляецца сімвалам крыві, пра-
літай Іісусам Хрыстом дзеля таго, каб адкупіць увесь свет ад
граху.
У шматлікіх лакальных запісах мы сустракаемся не толь-
кі з язычніцкімі, але і з устойлівымі хрысціянскімі матывамі,
у прыватнасці, з народнымі вераваннямі, якія звязаны з
чырвоным колерам велікодных яек: «Распіналі Ісуса Хрыста,
кроў красная цякла, таму і яйца красныя» (в. Удалёўка); «ка-
жуць, што не верыў адзін чалавек у Бога і кажа: “Еслі ёсць Бог,
то хай маё яйцо ў руцэ стане красным”. І яно стала красным»;
«Яйкі красілі ў красны колер, таму што калі к цару прыйшла
жанчына і яму нешта даказвала, яна гаварыла, што Ісус
Хрыстос уваскрэс, а ён кажа: “А паверу тады, калі гэтае яйка
стане красным”. І яно ў яго на глазах раз – і стала красным»
(г. п. Лоеў).
http://www.etnolog.org.ua
132
Звернем увагу на семантыку рытуальных дзеянняў,
звязаных з велікодным яйкам, у розных лакальных традыцыях
Лоеўшчыны: закопвалі пасвечаныя яечныя шкарлупкі ў зям-
лю, каб «асот не рос на агародзе» (п. Пабядзіцель), клалі іх на па-
даконнік, каб засцерагчы хату «ад нячыстай сілы ды ад гразы»
(в. Сінск), захоўвалі ў мяшочку, каб вясной падчас сяўбы за-
капаць у зямлю, каб «ураджай добры быў, каб вароны не на-
падалі разныя» (в. Гарадок), яечным шкарлупіннем пасыпалі
зямлю, каб «ураджай быў добры» (в. Мохаў), клалі яго ў зерне,
якое было прызначана для пасеву, і верылі, што гэта паспрыяе
ўраджайнасці (в. Карпаўка). Прыведзеныя матэрыялы пац-
вярджаюць яскрава выражаную аграрную семантыку велікод-
най абраднасці.
Важнае месца ў велікодных святкаваннях належыць
падрыхтоўцы абрадавага хлеба – «паскі», з выпечкай якой
вяскоўцы звязвалі свае надзеі на добры ўраджай, дастатак у
гаспадарцы, сямейны дабрабыт («…еслі пасха падымецца до-
бра, красіва, выпечацца харашэ…, то і ўраджай у гэтым го-
дзе Бог пашле добры, і ў гаспадарцы будзе поўна, у доме бу-
дзе ладна» (п. Пабядзіцель). Выпечаныя паскі невыпадкова
ўпрыгожваліся крыжыкамі, бо, як адзначылі інфарматары,
«пеклі булкі і ўпрыгожвалі хрэстом, бо Хрыста ж на крысце
распялі» (г. п. Лоеў).
Важны хрысціянскі атрыбут – пасвечаная ў царкве свечка –
валодала, паводле вераванняў, магічнай сілай уздзеяння, таму
і імкнуліся, каб «не патухла яна», бо «абладала тады магіяй, ёй
можна было акурваць хату, вокны, рысавалі крэсцікі ў апош-
нюю нядзелю» (в. Мохаў).
Вялікдзень займае важнае месца і ў народным календары
Жлобіншчыны, і да яго святкавання ў народзе адносяцца з вя-
лікай павагай. Свята ўваскрэсення Хрыста, як слушна адзначыў
У. П. Анікін, знаходзіць паралель у свяце ўваскрэсення егіпец-
кага Азірыса. Тыя ж возгаласы «Азірыс уваскрэс!», тое ж велі-
http://www.etnolog.org.ua
133
чанне і тыя ж велікодныя пацалункі. Само забойства Хрыста
ўключаецца ў язычніцкі рытуал аддання боства смерці дзеля
новага жыцця на зямлі [1, с. 115].
Сур’ёзна рыхтуюцца жыхары Жлобіншчыны да святка-
вання Вялікадня на працягу ўсяго тыдня. Асабліва значнымі
рытуаламі вылучаецца чацвер, які называюць «Вялікім» або
«Чыстым». Як адзначае Марыя Андрэеўна Грынкевіч, 1930 г. н.,
з в. Дзяніскавічы, «к Пасхе пачыналі гатовіцца з Вялікага ці
Чыстага чацверга. У гэты дзень красілі яйца, гатовілі пасху, пе-
клі кулічы. У гэты дзень стол рабілі багатым. Таксама ўкрашалі
стол і нават увесь дом цветамі. Абавязковым было, каб на ста-
ле быў куліч. Кулічы ўкрашалі крэсцікамі, цукеркамі, макам
звычайна ўкрашалі». Прыярытэтнымі ў сістэме велікодных
святкаванняў з’яўляліся наведванне царквы, удзел «у начной
службе», асвячэнне паскі і яек: «Усе не кладуцца спаць, а ідуць
у царкву. Ставяць свечкі, моляцца. А ў поўнач ідуць за плаш-
чаніцамі. Послі этага зноў ідзе служба, а пад ранак пачынае
бацюшка свяціць пасхальныя яйкі, пасхі і інш.» (запіса-
на ў в. Пірэвічы ад Сафіі Васільеўны Калядзенка, 1935 г. н.).
Фарбаваныя яйкі як важны атрыбут велікоднага застолля,
пасвечаныя ў царкве, клалі ў ваду і потым умываліся. Верылі,
што такім чынам можна забяспечыць здароўе: «на заўтра, калі
праснешся, нада мыцца вадой, у якой ляжала свяцонае яйка,
каб быць здаровым» (запісана ад Сафіі Васільеўны Калядзен-
ка, 1935 г. н.). У в. Верхняя Алба «ўранні такім крашаным яй-
кам умывалі твар, каб быў прыгожы» (запісана ад Наталлі
Ануфрыеўны Канаваленка, 1939 г. н.). На пытанне, чаму яйкі
фарбавалі ў чырвоны колер, быў атрыманы адказ: «Гэты колер
азначаў цвет крыві Іісуса Хрыста» (запісана ў в. Дзяніскавічы
ад Марыі Андрэеўны Грышкевіч).
Жыхары Жлобіншчыны пацвердзілі, што на Вялікдзень да-
ніну павагі аддавалі памерлым, хадзілі на могілкі: «А на Пасху
каталі красным яйцом на могілках, можна было і закапываць
http://www.etnolog.org.ua
134
каля крыста яйцо» (запісана ў г. Жлобін ад Веры Якаўлеўны
Ганчаровай, 1931 г. н.); «Кагда паелі, значыцца, усе ідуць на
кладбішча, нясуць яйкі, бублікі і выпіць. Памінаем сваіх
памёршых. Убіраем на магілках» (запісана ў в. Гарбачоўка ад
Валянціны Лявонцьеўны Маразевіч, 1932 г. н.). Аналагічны
рытуал памінання памерлых на Вялікдзень вядомы ў рускай
традыцыі: «Крашенные яйца святили в церкви вместе с пас-
кой и ходили с ними на кладбище поминать умерших род-
ственников. Принесенные яйца оставляли на могиле, пред-
варительно раскрошив. Когда разбрасывали крошки по
могиле, обращались к птицам с просьбой поклевать – помя-
нуть мёртвых» [4, с. 251].
Інфарманты з в. Гарбачоўка далі іншыя, супярэчлівыя ў
адносінах да вышэйпрыведзеных, звесткі адносна наведван-
ня могілак на Вялікдзень: «На кладбішча не хадзілі, а хадзі-
лі ўжэ на Радаўніцу. Астаўлялі толькі яйкі з Пасхі, каб зане-
сці на могілкі» (запісана ад Івана Мяфодзьевіча Чайдакова,
1926 г. н.). Заўважым, што традыцыя абходу валачобнікамі
хат аднавяскоўцаў на Вялікдзень характэрна для паўночна-
заходніх рэгіёнаў Беларусі, аднак, паводле ўспамінаў мясцовых
жыхароў, «калі на дварэ цямнела, хадзіць пачыналі вала-
чобнікі» (запісана ў в. Дзяніскавічы ад Марыі Ануфрыеўны
Грынкевіч, 1930 г. н.). Факт хаджэння валачобнікаў на Вялік-
дзень пацвердзілі і жыхары в. Верхняя Алба, падкрэсліўшы
пры гэтым, што ў іх ролі выступалі маладыя людзі, якія «сла-
вілі Хрыста», выконвалі песню, адрасаваную гаспадару:
Добры вечар, пане гаспадару!
Добры вечар, пане гаспадару!
Вясна красна на ўвесь свет.
Прыйшлі мы да пана, як да багача,
Хочам пана да й павітаць,
Яго панскае здароўе спытаць:
http://www.etnolog.org.ua
135
– Ці здароў пан, ці вясёл пан?
– Ці здарова панская жонка?
– Ці здаровы панскія дзеткі?
(запісана ад Сцяпана Васільевіча Байдакова, 1929 г. н., На-
таллі Ануфрыеўны Канаваленка, 1933 г. н.).
Асноўныя рытуалы традыцыйных велікодных
святкаванняў: гульня (з яйкамі) ў біткі, качанне яек з горкі,
качанне асвечаных яек на магілцы, выпальванне крыжыкаў
на касяках дзвярэй прынесенымі з царквы свечкамі («агань-
камі») з мэтай адагнаць усё дрэннае з хаты, засцерагчыся,
ваджэнне карагодаў, гушканне на арэлях – добра вядомы
на Жлобіншчыне, некаторыя з іх выконваюцца і сёння.
Спецыфічна адметным элементам мясцовай велікоднай
абраднасці з’яўляецца абліванне людзей вадой.
Калі характарызаваць велікодную абраднасць і паэзію
Хойнікшчыны, то найперш варта адзначыць факт актыўнага
бытавання такіх структурных элементаў, як наведванне мо-
гілак з мэтай памінання памёрлых родзічаў, фарбаванне і
асвячэнне яек, гульня ў біткі, хаджэнне валачобнікаў (гэта былі
дзеці, якія на Пасху па дамах хадзілі, спявалі – в. Навасёлкі,
а таксама «ў склад валачобнікаў уваходзілі хросны бацька і
хросная маці» – в. Веляцін), абменьванне «паскамі». У в. Вялікі
Бор «з пасхай хадзілі па суседзях, абменьваліся кускамі хлеба,
каб у дзярэўні была ўсё добра». Пры гэтым гучалі наступныя
славесныя прыгаворы:
– Хрыстос васкрэс!
– Ва ісціну васкрэс.
Валачобныя – людзі добрыя,
Валачыліся, памачыліся.
Хрыстос васкрэс, сам Гасподзь!
Пачынальніку – чырвон залаты,
Механошу – хоць тры грошы,
А пяўцам – канец пірага.
http://www.etnolog.org.ua
136
(запісана ад Барыса Іванавіча Смірнова, 1930 г. н., Марыі
Сцяпанаўны Смірновай, 1933 г. н.).
Велікоднаму яйку надавалі магічнае значэнне, і фарба-
валі яйкі, як падкрэслілі жыхары в. Слабажанка, «таму што
Хрыстос уваскрэс». Калі хто-небудзь у сям’і памёр, то не фар-
бавалі яек, а проста так варылі» (в. Навасёлкі). З чырвоным
колерам велікоднага яйка звязвалі жыхары Хойнікшчыны, як
і іншых раёнаў Гомельшчыны, пакуты Ісуса Хрыста: «Краснае
яйка лічыцца сімвалам пралітай крові Іісуса Хрыста, і пагэтаму
ў красны цвет красілі яйкі» (в. Стралічава). Заслугоўваюць
увагі мясцовыя тлумачэнні прысутнасці на велікодным стале
такіх відаў рытуальнай стравы, як булак (гэта – «сімвал сонца і
цяпла, а мяска, як гавораць, свініна на стале – гэта каб зарадзі-
ла ніўка, ураджай быў харошы» – в. Стралічава). Сустракаюц-
ца сведчанні аб тым, што яйкі маглі фарбаваць у іншы колер:
«Можна красіць у зялёны колер» (в. Веляцін), «а хто красіў
краскаю разнаю… галубенькаю» (в. Навасёлкі).
У в. Веляцін шкарлупінне ад яек кідалі на агарод, каб
паспрыяць добраму ўраджаю, у в. Судкова пасвечанае ве-
лікоднае яйка захоўвалі да ворыва і клалі ў першую баразну
(«на ўраджай ілі ад чаго»). У в. Стралічава шкарлупінне ад
яйка закопвалі «ў землю ў градах, штоб харошы быў ураджай
і не пабіла яго градам». У в. Слабажанка верылі, што здароўе
і прыгажосць кожнага члена сям’і залежаць ад рытуала
ўмывання вадой, у якую клалі велікоднае яйка.
Велікоднае свята жыхары Чачэрскага раёна звязвалі з абу-
джэннем прыроды і пачаткам веснавых работ. Нейкі цэласны
велікодны абрад узнавіць сёння не ўяўляецца магчымым, ад-
нак актыўнасцю бытавання адрозніваюцца асобныя рытуа-
лы і дзеянні, сярод якіх магчыма адзначыць такія, як фарбаван-
не яек, прыгатаванне «багатых скаромных страў», выпяканне
пірагоў, «паскі», звычай «прабачаць адзін аднаму крыўды, ца-
лавацца (хрыстосавацца)», асвячэнне ў царкве яек і «паскі»,
http://www.etnolog.org.ua
137
ваджэнне карагодаў, качанне яек па дошках з гары, начное бо-
гаслужэнне, разгаўленне за велікодным сталом. Паводле
ўспамінаў Алены Максімаўны Янкоўскай, 1947 г. н., з в. Бабічы,
«сабіраліся на вуліцы на высокім месцы, пелі велікодныя песні
“Ой, на Вялікадне, на Вялікдзень”, вадзілі карагоды “Карагод
вялік, вуліца мала”, качалі яйкі, булкі і яйкі пасвяцалі ў царкве,
давалі скату, ігралі гарманісты, ладзіліся танцы». Асаблівай увагі
заслугоўваюць рытуалы, якія адбываліся ў Чысты чацвер і былі
звязаны з падрыхтоўкай да Вялікадня.
Вялікдзень (Паска, Пасха) – гэта свята, у цырымоніі яко-
га на Мазыршчыне важнае месца адводзіцца як кананічным
хрысціянскім абрадам, так і язычніцкім звычаям. Велікодны
абрадавы комплекс Мазыра і Мазыршчыны вылучаецца
ўстойлівасцю захавання асноўных структурных элементаў і
багаццем мясцовай спецыфікі святкавання.
Сярод традыцыйных велікодных рытуалаў можна назваць
такія, як абавязковае наведванне жыхарамі царквы з мэтай ас-
вяціць ежу: «Свяшчэннік усё прынесенае людзьмі павінен быў
асвяціць. Усё асвечанае лічылася “святым”» (г. Мазыр, запіса-
на ад Вікторыі Паўлаўны Чырыч, 1921 г. н.), фарбаванне яек
(«Яйца красілі ў красны цвет. Кажуць, што «кроў красная ў
Хрыста» (г. Мазыр, запісана ад Валянціны Сяргееўны Бондара-
вай, 1923 г. н.; Валянціны Станіславаўны Станкевіч, 1927 г. н.),
выпечка «паскі», звычай гуляць у біткі («Мужчыны бралі яйца,
выбіралі, якія пакрапчэй і ў біткі гулялі. Бывае, адзін паб’е –
забірае. Бывае, цэлую кашолку назбіралі» (г. Мазыр, запісана
ад Фёдара Іванавіча Барысенкі, 1927 г. н.).
Было прынята наведваць начную «царкоўную службу»:
«У Чарнобыль нашы хадзілі – кіламетраў трыццаць. Там ста-
ялі ўжо ўсю ноч. Тады прыходзілі, хрыстосаліся, за стол са-
дзіцца начыналі» (г. Мазыр, запісана ад Рыгора Фядосавіча Ге-
расіменкі, 1925 г. н., перасяленца з Ельскага раёна). Паводле
ўспамінаў Вольгі Мікалаеўны Міткевіч, 1932 г. н.: «Нас бацька
http://www.etnolog.org.ua
138
павядзе пяшком у Мазыр, ён пеў, лезе наверх, дзе спяваюць,
а мы ўсю ноч стаім. Патом пачынаюць ужо свяціць паску, на
вуліцы, на двор выходзілі ўсе, выкладваюць кожны сваі клу-
ночкі, і бацюшка ўжэ ідзе і свеціць» (в. Козенкі).
Сярод страў, прынесеных у храм для асвячэння, важнае ма-
гічнае значэнне надавалася абрадаваму хлебу пад назвай «пас-
ка», сімволіку якой добра вызначыла жыхарка в. Козенкі Вера
Рыгораўна Савіч, 1930 г. н.: «Патом у суботу стараемся, штоб
да абеда всё было здзелано, паску пеком – ета сімвал жызні, за-
рождзенія».
Невыпадкова для асвячэння ў царкве бралі паску абавязко-
ва, прычым матывавалі, з якой мэтай гэта рабілі: «В суботу ве-
чером ідом на свешченіе, бяром з сабой хлеб, соль, паску – то
значыць, для дастатку в сем’е, ізобілья» (в. Козенкі, запісана
ад Веры Рыгораўны Савіч, 1930 г. н.).
Велікоднаму пасвечанаму яйку надавалі магічнае значэнне,
лічылі, што «трэба яйцом па шчоках павадзіць, пакатаць яго
па ліцу» (г. Мазыр (Бабры), запісана ад Марыі Аляксандраўны
Селязнёвай, 1934 г. н.; Серафімы Пятроўны Кандрашонак,
1926 г. н.). Растлумачыла магічны сэнс гэтага звычаю Марыя
Раманаўна Лабунец, 1944 г. н., з в. Іванкаўшчына Мазырскага
раёна: «Свяцонае яечко ў ваду клалі, і той вадой умываліся,
каб ліцо красівае было». Катэгорыя прыгажосці ў мясцо-
вай традыцыі іншы раз асэнсоўвалася даволі спецыфічна,
напрыклад, у в. Надаткі меркавалі, што «калі ўсталі ўтрам,
то трэба памыцца красным пасвяцоным яйцом, пакачаць
па ліцу, каб чырвоным быць». Верагодна, «чырвонае» ў ра-
зуменні вяскоўцаў і суадносілася з уяўленнямі аб знешняй
прыгажосці чалавека» (запісана ад Наталлі Кузьмінічны Ду-
бавец, 1923 г. н.; Ульяны Іванаўны Пазняк, 1940 г. н.).
Здаўна ў народнай свядомасці велікоднае яйка
выкарыстоўвалі ў магічных рытуалах «стымулявання» нівы,
скіраваных на павышэнне яе ўрадлівасці: «яшчэ бралі красное
http://www.etnolog.org.ua
139
яйцо, качалі яго па полю, каб жыто ўрадзіла» (в. Іванкаўшчына,
запісана ад Кацярыны Іванаўны Кадол, 1932 г. н.). Звычайна
яйкі фарбавалі ў чырвоны колер, але калі хтосьці з членаў сям’і
памёр у год святкавання Вялікадня, то выкарыстоўвалі іншыя
колеры фарбы: «Вот перад Пасхай у гэтым гаду памёр наш
брат, дык нам нада было красіць у чорны цвет, дак мы ў зялёны
красілі» (г. Мазыр (Навікі), запісана ад Марыі Адамаўны Га-
ляк, 1928 г. н.); «яйкі красілі ў красны цвет, а кагда ўмер хто-та,
то ў сіні, зялёны» (в. Козенкі, запісана ад Надзеі Міхайлаўны
Тарасюк, 1944 г. н.).
З выпечкай «паскі» звязвалі трываласць сямейных адно-
сін: «Калі выпякалі пасху, то баяліся, калі расколецца булка, то
расколецца сям’я» (г. Мазыр (Целепуны), запісана ад Таццяны
Аляксандраўны Целяпун, 1916 г. н.). Мазыранін Фёдар Івана-
віч Барысенка, 1927 г. н., узгадвае, што Вялікдзень святкавалі
два дні: «Первы дзень гулялі, а другі ўжо хадзілі, называлася
“валачобныя хадзілі”. Дзеці малыя к родственнікам хадзі-
лі, там ім падаркі давалі, давалі ім яйца крашаныя». Былая
ж жыхарка в. Ліхаўня Нараўлянскага раёна (з 1980 г. жыве ў
Мазыры) адзначае, што «празнік Пасхі быў тры дня. На трэці
дзень арганізовывалі танцы і маладзёж танцавала всю ноч».
З першым днём Вялікдня была звязана, паводле яе ўспамінаў,
забарона браць шлюб: «На первы дзень не разрешалася жа-
ніцца. На второй, на трэцій дзень можна было ўжо. На первы
дзень Пасхі празнаваць свадзьбу лічылася грахом» (г. Мазыр,
запісана ад Ганны Аляксандраўны Дзмітрыевай, 1922 г. н.).
Хоць валачобніцтва як абраднасць, прымеркаваная да
Вялікадня, не характэрна для фальклору Гомельшчыны,
але ж тэрмін «валачобнікі» сустракаецца, праўда, з іншай
семантыкай. Не з’яўляецца ў гэтых адносінах выключэннем і
рэгіён Мазыра і Мазыршчыны.
Жыхары в. Іванкаўшчына Мазырскага раёна падкрэслілі,
што «валачобнікі былі малыя дзеці. Дзяцей спецыяльна
http://www.etnolog.org.ua
140
ўгашчалі как взрослых» (запісана ад Кацярыны Іванаўны Ка-
дол, 1932 г. н.). Як адзначыла Таццяна Аляксандраўна Целя-
пун, 1916 г. н., «валачобнікі хадзілі: унучак хадзіў да бабы па
валачобнае, к хроснаму – таксама» (г. Мазыр (Целепуны);
«На другі дзень Паскі адведваюць хрэснікаў і носяць
валачобныя» (в. Скрыгалаў, запісана ад Клары Герасімаўны
Чараўко, 1930 г. н.); «Валачобнікі хадзілі, валачобнічалі, пра-
сілі валачобныя. Яйцы давалі, хто паску» (в. Касцюковічы, запі-
сана ад Марыі Канстанцінаўны Дзяркач, 1922 г. н.); «на дру-
гі дзень – валачобнае. Канфет, яец, булку хлеба – гасцінец
крышчэнікам» (в. Маісееўка, запісана ад Марыі Яўхімаўны
Граб, 1934 г. н.); «На другі, трэці дзень насілі валачобнае»
(в. Іванкаўшчына, ад Марыі Раманаўны Лабунец, 1944 г. н.).
«На Вялікдзень мужчыны і хлопцы збіраліся ў вялікія (да 10–
20 чалавек) гурты валачобнікаў і хадзілі па сялу спяваць у
кожным двары валачобныя песні (“валачобнікі валачыліся”).
Іх абрадавы сэнс – велічанне селяніна, пажаданне яму на пачат-
ку палявых работ добрага здароўя, шчасця ў сям’і, прыплоду
ў хляве, плёну на ніве» [2, с. 103]. Жыхарка г. Мазыра Маіна
Станіславаўна Шмаргун, 1937 г. н., прадстаўніца грамадскага
аб’яднання «Саюза палякаў», расказала пра спецыфіку святка-
вання Вялікадня каталікамі: «На Вялікдзень красілі яйца, аб-
меніваліся аплаткамі. Аплаткі – это божа цяло (цела). Кагда
ўмер Ісус на крысту, то он аставіл сваё цяло в відзе хлеба. І мы
друг другу жалаем жывога Ісуса».
Вялікдзень (Пасха) – гэта свята, у рытуалах якога зна-
йшлі адлюстраванне не толькі аграрна-гаспадарчыя, але і
памінальныя матывы. Факт наяўнасці гэтых матываў пацвяр-
джаецца ўспамінамі інфарматараў: «Мне бабушка расказва-
ла. Ешчо даўно ў старіну эта была. Тожэ, говаріт, пакушалі,
паўжыналі, і на стале ешчо всё. Вот, значыт, сплю я, і прышлі
і за сталом сядзят дзяды. Я, гаваріт, закрою глаза, не віжу я,
а слышу, што разгаварвают» (г. Мазыр (Навікі), ад запісана
http://www.etnolog.org.ua
141
Тамары Паўлаўны Наканечнай, 1930 г. н.). Не ва ўсіх мясцовых
традыцыях Мазыршчыны хадзілі на Вялікдзень на могілкі па-
мінаць памерлых. Напрыклад, у в. Белае: «На кладбішча ха-
дзілі на аўторак, на Радаўніцу, яйцы няслі, раньшы не хадзілі»
(запісана ад У. І. Майстровіч, 1928 г. н.); в Слабада: «На Паску
на кладбішча не хадзілі» (запісана ад Таццяны Іванаўны Рух-
ло, 1927 г. н.); г. Мазыр: «На кладбішче абычна хадзілі на Рада-
ніцу, а ў некаторых местах і на саму Пасху» (запісана ад Ганны
Аляксандраўны Дзмітрыевай, 1922 г. н.).
Сэнс рытуалу «качаць велікоднае яйка па магілцы»
інфарматары тлумачаць так: «штоб памёрлыя ўзналі, што
Хрыстос уваскрэс» (в. Козенкі, запісана ад Веры Рыгораўны
Савіч, 1930 г. н.). Невыпадкова інфарматары падкрэсліваюць,
што на «Пасху заўсёды хадзілі на кладбішча ў васкрасенне. Мы
всегда ў васкрасенне хадзілі, но нічога не насілі, толькі цветы,
а паміналі ўжэ ў хаце» (г. Мазыр (Навікі), запісана ад Ядзвігі
Міхайлаўны Лузай, 1923 г. н.).
Першым, паводле народных уяўленняў, трэба было з’есці
пасвечанае яйка: «Первае яйцо мы асвецім, разрэжам на
тарэлачку, солькай свяцонаю пасыпім і між всіх падзелім.
Первым всегда нада папробаваць пасвечанае яйцо» (г. Мазыр
(Навікі), запісана ад Ядзвігі Міхайлаўны Лузай, 1923 г. н.).
На пытанне, чаму так прынята рабіць, інфарматары адказва-
лі, «каб здаровым быць, першым трэба было з’есці пасвяцо-
нае яечка» (г. Мазыр, запісана ад Анастасіі Фёдараўны Ліцке-
віч, 1929 г. н.). Жыхары в. Надаткі Мазырскага раёна верылі,
што калі пасвечанае яйка падзяліць паміж усімі членамі сям’і,
то ніколі не будзе сварак: «Трэба ўзяць яйцо свяцонае і падзя-
ліць паміж усёй сям’ёй, каб дружная сям’я была» (запісана ад
Галіны Міхайлаўны Пікуза, 1941 г. н.; Наталлі Кузьмінічны Ду-
бавец, 1923 г. н.).
Каб атрымаць добры ўраджай бульбы, меркавалі, што
рэшткі мясных страў ад велікоднага стала варта закапаць на
http://www.etnolog.org.ua
142
полі: «Калі мясное свяцілі, то самую большую костку закап-
валі ў землю, калі саджалі картошку. Гэта, каб яна здаровая
була» (г. Мазыр, запісана ад Анастасіі Фёдараўны Міцкевіч,
1929 г. н.).
Такім чынам, прааналізаваны намі фактычны матэрыял
сведчыць аб захаванні агульнаэтнічнай асновы каляндарна-
абрадавай паэзіі, а таксама пацвярджае факт разнастайнас-
ці і багацця мясцовых асаблівасцей бытавання велікодных
абрадаў і звычаяў.
ЛІТАРАТУРА
1. Аникин В. П. Русское устное народное творчество : учеб. / В. П. Ани-
кин. – М. : Высшая школа, 2001. – 726 с.
2. Беларуская міфалогія: Энцыклапед. слоўн. / С. Санько [і інш.] ; склад.
І. Клімковіч. – 2-ое выд., дап. – Мінск : Беларусь, 2006. – 599 с.
3. Каляндарна-абрадавая паэзія / А. С. Ліс, А. І. Гурскі, В. М. Шарая,
У. М. Сівіцкі ; навук. рэд. А. С. Фядосік. – Мінск : Беларуская навука,
2001. – 515 с.
4. Морозов И. А. Духовная культура Северного Белозерья: Этнодиа-
лектный словарь / И. А. Морозов, И. С. Слепцова. – М. : Институт этно-
логии и антропологии РАН, 1997. – 432 с.
SUMMARY
The article deals with the regional-local features of the maternity-
christening ceremonies of Gomel Polesie, focuses on the ritual structural
components and related mythological representations.
The rich practical material kept in Gomel State University named after
F. Skorina and connected with maternal and baptismal ceremonies allows
us to reconstruct the main traditions and define their local peculiarities.
The main ritual moments of maternal and baptismal ceremonies are
as following: the omens and superstitions connected with conservation of
pregnancy, choosing of a godfather and godmother, cooking ritual por-
ridge by a midwife, the rite of baptism for children, baptismal feast, the
rite of breaking the pot with porridge and sharing it with the guests, giv-
http://www.etnolog.org.ua
143
ing presents to the midwife and the woman recently confined, singing
maternal and baptismal songs devoted to godparents and the midwife.
The process of choosing godparents was paid much attention to.
That mission was usually carried out by father who was to come in with
a loaf of bread and vodka and he was to invite godparents in the stand-
ing position. According to popular beliefs godparents couldn’t reject
the invitation.
The citizens of the village of Staroye Selo confirmed that godparents
were chosen from relatives as they were to take care of a newborn.
A significant role was played by the midwife, whose function was to
give the newborn a bath. That procedure required responsibility and pro-
fessional skills as well as practical experience.
A lot of actions performed by the midwife during bathing the new-
born were based on the concepts of imitative magic. There were certain
traditions connected with bathing the newborn depending on whether it
was a boy or a girl.
The rite of baptism was one of the final phase in the rites of including
the newborn into a social structure. Usually people got ready for the rite
of baptism in advance. The beliefs that a child was not protected from any
curse or could be substituted by devilry were predominant. In all Gomel
regions there was a regulation that a godfather was to carry out the rite of
buying out the pot with porridge cooked by the midwife.
All the information about maternal and baptismal rites allows us to
conclude that all these actions differ from region to region, therefore they
have certain similarities and local peculiarities at the same time.
Keywords: Easter, rite, ritual, ritual food, magic qualities, local pecu-
liarities, round dance, Christian elements.
http://www.etnolog.org.ua
|