Фразеологик ибарелерининъ услюбий имкянлары
Къырымтатар тилининъ фразеологиясында, башкъа тиллериндеки киби, тильнинъ озюне хас чизгилери, миллий хусусиетлери акс олуна. Мында халкънынъ зенгин тарихы, къырымтатар тилининъ кечмиши сакъланып къалгъандыр: далапкярны мал басар ат аркъасында догъмакъ; сакъынганъ козьге чёп кирер; озю йыкъылгъан а...
Gespeichert in:
| Datum: | 1999 |
|---|---|
| 1. Verfasser: | |
| Format: | Artikel |
| Sprache: | other |
| Veröffentlicht: |
Кримський науковий центр НАН України і МОН України
1999
|
| Schlagworte: | |
| Online Zugang: | https://nasplib.isofts.kiev.ua/handle/123456789/94249 |
| Tags: |
Tag hinzufügen
Keine Tags, Fügen Sie den ersten Tag hinzu!
|
| Назва журналу: | Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| Zitieren: | Фразеологик ибарелерининъ услюбий имкянлары / Э.Ш. Меметова // Культура народов Причерноморья. — 1999. — № 7. — С. 150-155. — Бібліогр.: 4 назв. — кр. тат. |
Institution
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine| id |
nasplib_isofts_kiev_ua-123456789-94249 |
|---|---|
| record_format |
dspace |
| spelling |
nasplib_isofts_kiev_ua-123456789-942492025-02-09T14:38:02Z Фразеологик ибарелерининъ услюбий имкянлары Меметова, Э.Ш. Вопросы духовной культуры – ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ Къырымтатар тилининъ фразеологиясында, башкъа тиллериндеки киби, тильнинъ озюне хас чизгилери, миллий хусусиетлери акс олуна. Мында халкънынъ зенгин тарихы, къырымтатар тилининъ кечмиши сакъланып къалгъандыр: далапкярны мал басар ат аркъасында догъмакъ; сакъынганъ козьге чёп кирер; озю йыкъылгъан агъламаз; аякъ басмагъа ер ёкъ; юрегини къырмакъ; башыны тик тутмакъ; чырайындан къар ягъа в.и. 1999 Article Фразеологик ибарелерининъ услюбий имкянлары / Э.Ш. Меметова // Культура народов Причерноморья. — 1999. — № 7. — С. 150-155. — Бібліогр.: 4 назв. — кр. тат. 1562-0808 https://nasplib.isofts.kiev.ua/handle/123456789/94249 other application/pdf Кримський науковий центр НАН України і МОН України |
| institution |
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| collection |
DSpace DC |
| language |
other |
| topic |
Вопросы духовной культуры – ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ Вопросы духовной культуры – ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ |
| spellingShingle |
Вопросы духовной культуры – ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ Вопросы духовной культуры – ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ Меметова, Э.Ш. Фразеологик ибарелерининъ услюбий имкянлары |
| description |
Къырымтатар тилининъ фразеологиясында, башкъа тиллериндеки киби, тильнинъ озюне хас чизгилери, миллий хусусиетлери акс олуна. Мында халкънынъ зенгин тарихы, къырымтатар тилининъ кечмиши сакъланып къалгъандыр: далапкярны мал басар ат аркъасында догъмакъ; сакъынганъ козьге чёп кирер; озю йыкъылгъан агъламаз; аякъ басмагъа ер ёкъ; юрегини къырмакъ; башыны тик тутмакъ; чырайындан къар ягъа в.и. |
| format |
Article |
| author |
Меметова, Э.Ш. |
| author_facet |
Меметова, Э.Ш. |
| author_sort |
Меметова, Э.Ш. |
| title |
Фразеологик ибарелерининъ услюбий имкянлары |
| title_short |
Фразеологик ибарелерининъ услюбий имкянлары |
| title_full |
Фразеологик ибарелерининъ услюбий имкянлары |
| title_fullStr |
Фразеологик ибарелерининъ услюбий имкянлары |
| title_full_unstemmed |
Фразеологик ибарелерининъ услюбий имкянлары |
| title_sort |
фразеологик ибарелерининъ услюбий имкянлары |
| publisher |
Кримський науковий центр НАН України і МОН України |
| publishDate |
1999 |
| topic_facet |
Вопросы духовной культуры – ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ |
| url |
https://nasplib.isofts.kiev.ua/handle/123456789/94249 |
| citation_txt |
Фразеологик ибарелерининъ услюбий имкянлары / Э.Ш. Меметова // Культура народов Причерноморья. — 1999. — № 7. — С. 150-155. — Бібліогр.: 4 назв. — кр. тат. |
| work_keys_str_mv |
AT memetovaéš frazeologikibarelerininʺuslûbijimkânlary |
| first_indexed |
2025-11-26T23:33:51Z |
| last_indexed |
2025-11-26T23:33:51Z |
| _version_ |
1849897815137845248 |
| fulltext |
Меметова Э.Ш.
ФРАЗЕОЛОГИК ИБАРЕЛЕРИНИНЪ УСЛЮБИЙ ИМКЯНЛАРЫ.
I. Къырымтатар фразеологиясынынъ услюбий байлыгъы.
Къырымтатар тилининъ фразеологиясында, башкъа тиллериндеки киби, тильнинъ озюне хас чизгилери,
миллий хусусиетлери акс олуна. Мында халкънынъ зенгин тарихы, къырымтатар тилининъ кечмиши
сакъланып къалгъандыр: далапкярны мал басар ат аркъасында догъмакъ; сакъынганъ козьге чёп
кирер; озю йыкъылгъан агъламаз; аякъ басмагъа ер ёкъ; юрегини къырмакъ; башыны тик
тутмакъ; чырайындан къар ягъа в.и.
Къырымтатар фразеологиясынынъ байлыгъы ялынъыз бу ибарелернинъ чокълугъынен исбатланмай,
мында мана яни семантика кенълиги ве фразеологик ибарелерине аит услюбий кейфиетнинъ чешитлиги де
козь огюне алыныр.
Фразеологик ибарелери,сёзлер киби, услюбий ренкке бакъкъанда, эписи бир олмалары мукмюн дегиль.
Онынъ ичюн олар бир джеэттен — китабий, лакъырдылы, адийнутукълы; дигер джеэтен — котеринки,
тантаналы, шакъый, мыскъыл, алгъышсызлав, ималлы /пренебр./ киби айырылырлар.
Шу ибарелернинъ услюбий хисиетнамесини беререк, фразеологизмлерде функциональ-услюбий ренк
эмоциональ-экспрессив ренки ве къыймет кесювнен берабер келюви сийрек олмагъаныны да къайд этмек
керек. Бойлеликнен, агъзы ачылып къалды фразеологик ибареси лакъырдылы ренкинен берабер тааджипни
да бильдире; бош къол ибареси де лакъырды тилине аит; лякин мында ич бир тюрлю дуйгъулыкъ
/эмоционаллик/ сезильмей тургъан алда шу инсангъа мусбет-алгъышлав менсубиети дуюлыр. Агъзына
бакъла сыланмай; акъылы ёкънынъ, зевкъы чокъ; кунь олса бир кимсеге догъмаз ибарелери —
лакъырдылы, экспрессив /нефрет ренкли/, менфий /алгъышсызлав/ къыймет кесювине аитлер.
Эбет, услюбий ренкнинъ башкъа бир эмоциональ-экспрессив ренкинен берабер келюви шарт дегиль.
Меселя, имдат бермек, заныма къалса, зека къалса ибарелери китабий фразеологизмлери олсалар да, не
экспрессивликке, не де эмоционалликке саип дегиллер.
Къырымтатар тилининъ аэнклиги эксерий алда фразеологиягъа табийдир. Фразеологик ибарелерининъ
баягъы къысмыны бир сез я да изаатландырмагъа мумкюн: джан огълу джын екъ — кимсеекъ; агъзына
бакъла сыланмай — лафазан; табанлары ерге тиймей — тез чапмакъ; копек сувармакъ — бир шей
япмамакъ; джума куню догъмакъ — мувафакъиетли олмакъ; чюрюк тахтагъа басмакъ — тез къачып
кетмек в.и.
Лякин фразеологизмлер синонимик сез ве изаат ибарелеринден — биринджиден /эм де бу эсасыдыр/
бильдирген экспрессиясы, экинджиден мана инджелигинен айырылып туралар, чюнки олар бир шей
адлавдан гъайры, лаф юрютке ннининъ шу предметке менсубиети, шу предмет я да адисенинъ
экспрессивлигини ифаде этелер, шу вакъиа я да адисе акъкъында тасавур догъуралар.
Фразеологизмерлинъ мундериджесинде адлав ве эмоциональ-къыйметли элементлерининъ бирдемлиги
тильнен къулланылгъанларгъа фикирнинъ мантыкъый мундериджесинден гъайры, образлы тасавурны
такъдим этмеге имкян бере.1 Мисаль оларакъ, йымырта косьтерип, бор туттырды ибареси бир тарафтан
ийлекярлыкъны тасвирлей, башкъа тарафтан исе бу акъта лаф эткен адамнынъ бойле алгъа менфий
менсубиетини косьтере; агъзы къулакъларынадже еткен деген ибаре исе эм яхшы кейфни косьтере, эм де
бу адамгъа мыскъылнен янашкъанларыны.
Бойле алгъа бакъмаздан, фразеологизм ичюн мана джеэти биринджи ерни тутмай. Олар нутукъта
/истила ве ресмий фразеологизмлеринден гъайры/ хусусан эмоциональ-экспрессив аэнклиги ичюн
къулланылалар. Къыясланъыз: ярылсын ер де ер тюбюне кетейим — пек утанмакъ; бир аякъ кирип
чыкъмакъ — аз вакъыткъа кирмек; козьлерини фалташ киби айландырмакъ — пек ачувланмакъ; агъзындан
бала сарысы кетмеди — пек яш бала; чомпараз атылды — ачувланмакъ.
Язма ве агъзавий нутукъта фразеологизмлернинъ къулланылувы онъа /шу нутукъкъа/ “тирилик”, даа
чокъ аэнклик, миллий хусусиетлик къошар.
Аэнклик — фразеологизмлернинъ специфик чизгисидир. Эбет, фразеологик \къырымтатар ибарелерине
аэнклигининъ /экспрессиянынъ/ чешит дереджеси аит. Мында ифадели ве атта парлакъ
сойлары: джума куню догъмакъ; балыкъ авындан; аякъкъа папуч ямпакъ; азнавур бичимли; дюнья къач
буджакъ олгъаныны косьтермек; эмоциональ ренкине коре битараф: дикъкъаткъа алмакъ; къушлукъ
маали; бу ишке къолтутмакъ; акъылда тутмакъ; бир фикирге кельмек; акъыл танышмакъ; ве
истилалаларгъа якъынлашкъан чешитлери: йымшакълыкъ ишарети; къалынлыкъ ишарети; гъиябий
болюк — расткелирлер.
Базы фразеологизмлернинъ эскирип лугъатнынъ пассив тутумына кечювлери тильде табий ал
олгъаныны да къайд этмек керек. Меселя, бизге ойле долаплар кечмез; фелекнинъ ченберинден
кечмишлерденмиз;2 не шиш янсын не кебап;3 адам сен де4 в.и.
Ама, онъа бакъмадан, нутукъ инкишафында /чокъусы алларда/ тильнинъ фразеологик ибарелери
сырасына кечкен тургъун сез бирикмелери де бар.
Фразеологизмлернинъ услюбий тарафларыны огренилюви тиль менимсевинде нутукъ медениетининъ
юксельтмесинде зарур бир къысымны теркип этмектедир.
II. Фразеологик ибарелерни къабул эткен услюбий парадигманынъ хусусиетлери.
Услюбий парадигматика тильнинъ эпси дереджелеринден кечип, эр биринде озюне хас хусусиетлерине
саиптир. Лексик-услюбий парадигмагъа сез къарамакъаршылыгъы аиттир: иракъ /кит./ — узакъ /бит./ —
авлакъ /лакъ./; эмрильмек /кит./ — эшильмек /бит./ — авдарылмакъ /лакъ./; зебан /кит./ — лисан /кит./ —
тиль /бит./; енгиль /бит./ — хафиф /кит./; зафер /кит./ — гъалебе /бит./ — енъиш /лакъ./.
Фразеологик ибарелери де сезлер иле синоним шеклинде кельмелилери ич шубе догъурмай.
Чокъусы фразеологизмлернинъ специфик хусусиетлери тиль системасы ве нутукъта айры сезлер ве
оларнынъ маналарына синоним яни парадигма вазифесинде чыкъмагъа имкян берелер. Щу специфик
хусусиетлери булардыр:
1. Фразеологизм — тургъун сез ибаресидир. Щу ибаренен къулланылув кетишатында, адети узьре,
эркянындаки сезлернинъ маналары денъишмей къала. Меселя, ашагъыдаки фразеологизмлер: бурун
сокъмакъ /киришмек/; козь тиймек /назарламакъ/; чибин авламакъ /бир шей япмамакъ/; отю патламакъ /пек
къоркъмакъ/; бурун котермек /зияде киббарланмакъ/; башы кокке тиймек /зияде къуванмакъ/ — озь
маналарыны тек шу сезлер эркянында сакълап келирлер. Эгер мында, ич олмагъанда, бир сёзни алып
денъиштирсек, олар озь маналарыны /къыясланъ: бурун котермек ве “къол котермек”, ”аякъ котермек”/
ве келишикли сезлерге синоним олып кельмеге къабилиетлерини джоярлар; я да сербест сез
бирикмелерине айланырлар: бурун сюртмек, аякъ сюртмек.
2. Эр бир фразеологизм, сез киби, нутукъ кетишатында яратылмайып, тильде азыр алда, тиль
системасында йыллар девамында къулланылгъан шекильде ишлетилир.
3. Белли бир дереджеде фразеологизмнинъ грамматик къурулышы да тургъундыр. Базы
фразеологизмлер къатып къалгъан шеклинде къулланырлар /делиден догъру джевап, урдым дуймаз, чеп
корьмеген чегирдек, боштан къуру/ дигерлерининъ теркибинде грамматик джеэттен мустакъиль ве,
демек, денъише бильген компоненти олмакъ мумкюн /турнаны козюнден урмакъ, турнаны
козюнден урдым, турнаны козюнден урды .../; айры алларда тургъун ибарелерининъ эписи компонентлери
денъише билир /отю патлады, отюм патлайджакъ, отюнъ патлагъан/.
4. Фразеологизмнинъ теркибине кирген сезлер фонетик джеэттен денъишмейлер. Эм де шу алямет
фразеологизмни сезден айыргъан эсас бир чизгидир, чюнки сезнинъ мана ташыгъан къысымлары яни
морфемалар мустакъиль ургъугъа саип олмаздан фонетик сезлер олмайлар. Фразеологизмнинъ дигер
компоненти — лексик манасы исе баягъы денъишмелерге огърай.
Фразеологик ибаре озюнинъ бутюн лексик теркибинен бир тюшюнджени анълата ве бу тюшюндже,
адети узьре, компонентлер бильдирген маналарынынъ къошулувындан келип чыкъмай. Тургъун
ибарелерде сезлернинъ номинатив я да кочьме маналары берильмей, мында В.В.Виноградовнынъ
фикирине коре, фразеологик джеэттен багълы маналары ифадесини тапалар. Айры алынгъан ава в е
къонушмакъ сезлери эр кезге озь маналарынен беллидирлер, лякин фразеологизмнинъ манасы
юкъарыдаки маналардан келип чыкъмаз. Демек, эр бир компонентининъ манасыны догърудан-догъру
анъламакъ — янъылыштыр. Шу ибарелер болюнген дегиль де, аксине бириккен, бутюн лексик мананы
ифаделейлер. Тамам шу ал фразеологик бирикмелерине сезлернинъ хусусий мана эквиваленти чыкъмагъа
мейдан ача.
Оларнынъ сезлерге къарама-къаршылыгъы эсасен дигер аляметлеринен багълыне — фразеологизмлер,
адети узьре, гъает аэнкли ве дуйгулыдырлар.
Фразеологияда ялынъыз фразеологизмлерни услюбий джеэттен къарама-къаршы къоюлувы пек сийрек
расткельген ал: ант этем /кит./ — къуран опейим /лакъ./; чаллар тюбюне кетмек /лакъ./ — акъылдан
таймакъ /ад. нут./ — акъылны ашамакъ /ад. нут./.
Чокъусы алларда услюбий ренкли фразеологизмлер, фразеологик ибарелерине дегиль де, айры
сезлерге къаршы чыкъып лексик-фразеологик услюбий парадигманы мейдангъа кетирелер: ине
ташламагъа ер екъ /лакъ/ — рыкъма-рыкъ /бит./; талагъы къатмакъ /лакъ/ — фышнамакъ /бит./; не сес не
седа /кит./ — сес-солукъ екъ /лак/ — сукюнет /бит./; чырайы къачыкъ /лакъ/ — агъаргъан /бит./; бош къол
/лакъ./ — джумерт /бит./ в.и.
Юкъарыдаки ал сезлер фразеологизмлерге манадаш олгъанлары себебинден олмалыдыр.
Лексик-фразеологик услюбий парадигма услюбий ренкли фразеологик ибарелерининъ битараф сезлерге
къаршы къоюлгъан синонимик сырасыны такъдим эте.
Шуны да къайд этмек ки базы фразеологизмлер мана джеэттен якъын кельген сезлернен дуйгъу-
маневий, ве идеографик синонимлерни мейдангъа кетирелер. Меселя, агъзы къулакъларынадже еткен
фразеологик ибареси къуванмакъ сезюне мана джеэттен якъын келе, лякин эм мана, эм эмоциональ
ренклери тарафындан айырылып келе. Демек, бу эмоциональ-маневий синонимлеридир
/къыясланъыз: козьлерим елда къалды — бекледим/.
Къаш къараргъанда фразеологик ибаре ве къаранлыкъ сезюни къыяслагъанда исе олар аляметнинъ
чешит дереджесини косьтергенлери ичюн идеографик синонимлери вазифесинде чыкъалар.
Булардан гъайры тилимизде рус тилинден калька вастасынен пейда олъган тургъун ибарелерини де
къайд этмелидир: джаилликни екъ этюв; топлашув кечирмек; Илимлер Академиясы; агъыр санайы; къол
топу5 в.и.
Къайд этильген ибарелер умумий лексикагъа аит олгъаны ичюн тильнинъ синонимик васталары
эркянына кирмейлер.
Бойлеликнен, фразеологик ибарелернинъ услюбий парадигмаларыны эки чешитке больмек мумкюн: 1.
фразеологик парадигма /бойле парадигмаларнынъ сайсы аздыр: козьлерим елда къалды — эки козюм
дерт олды; зифт къаранлыкъ — зифир къаранлыкъ; юфкъа юрекли — индже гонъюлли; таш устюнде таш
къалдырмамакъ — орталыкъны афан-туфан этмек; эвель-эзельден келип чыкъкъан — Катеринанынъ
кунюнден къалгъан; 2. лексик-фразеологик парадигма: анъламакъ — фаркъына бармакъ; гъамсыз
— первасына да екъ; селямлашмакъ — къол тутушмакъ; в.и.
Корьгенимиз киби лексик- фразеологик парадигмада фразеологизмлернинъ битараф олувлары пек
сийрек, атта асыл расткельмеген аллардан бири.
Лексик-фразеологик парадигманынъ азалары услюбий /функциональ- услюбий ве
эмоциональ-экспрессив/ ренк джеэтинден бири-бирине къаршы чыкъып, услюбий синоним вазифелеринде
келирлер. Бу парадигмаларнынъ услюбий битараф азалары — сезлердир: тааджипленмек /бит./ — айретте
къалмакъ /кит. ритор./ — шашып къалмакъ /лакъ/ — агъзыны ачмакъ /ад. нут. шакъый/; тез /бит./
— табанлары ерге тиймей /лакъ. шакъ./
Лексик-фразеологик парадигманынъ учь позициясы да олмакъ мумкюн: услюбий котеринки яни
китабий, битараф ве услюбий алчакълаштырылгъан яни лакъырдылы ве адийнутукълы — демек, толу
олувы мумкюн: сусмакъ /кит./ — тынъкъы чыкъмамакъ /лакъ./ — ин демемек /бит./; дарылмакъ /бит./
— бурун шиширмек /лакъ./ — элем этмек /кит./. Лякин эписи учь позициясы олгъан лексик- фразеологик
парадигмасы тильде пек сийрек расткельген ал.
Толу олмагъан, яни теркибинде эки позициясы олгъан / я битарафлынен котеринки, я битарафлынен
алчакълаштырылгъан/ лексик- фразеологик парадигмасы тильде чокъ расткелир. Меселя: багъышламакъ
/бит./ — афу этмек /кит./; сорамакъ /лакъ./ — изин сорамакъ /кит./; назарламакъ бит./ — козь тиймек
/лакъ./; безмек /бит./ — джаныма “такъ” этти /лакъ./.
Лексик-фразеологик парадигманынъ хусусиети бир позицияны даима бир дегиль де бир-къач
фразеологизмлернен толдурув имкянлыгъындадыр: дембеллешмек /бит./ — чибин авламакъ /лакъ./
— авагъа къонушмакъ /лакъ./ — копек сувармакъ /ад. нут./; нишанламакъ /бит./ — баш багъламакъ /лакъ./
— сез кесмек /лакъ./.
Лексик-фразеологик ве фразеологик парадигмаларнынъ чокълугъы тыпкъы текрар /дублет/
фразеологизмлер олувы ичюн мейдангъа келир: вазиет — къазанына коре къашыгъы — ергъанына коре
аякъларыны узатмакъ — къармагъына коре балыгъы — адамына коре урбаны пич — талына коре пытагъы
— йыртыгъына коре ямавы — атына коре арабасы; эки пычакъ бир къынгъа сыгъмаз — эки джанбаз бир
йипте ойнамаз.
Лексик дублетлери тильде чокъ яшамагъанлары белли, лякин лексик - фразеологик дублетлер тюрлю
ибарелернен тильнинъ дюльберлиги, аэнклигини акс эткенлери ичюн, аксине, тильде гъает чокъ йыллар
девамында яшап къулланылырлар.
Парадигма азалары сыфатында мустакъиль фразеологизм синонимлерден гъайры бир
фразеологизмнинъ чешит вариантлары да чыкъа билелер: къачмакъ — чюрюк тахтагъа басмакъ /лакъ./ —
табанларына къувет берди /ад. нут./; дарылмакъ — джан агъырмакъ /бит./ — элем этмек /кит./ — бурун
шиширмек /лакъ./.
Фразеологик вариантлары къомшу тургъан ибарелер арасында услюбий фаркъны косьтермеге имкян
догъуралар.
Тюрлю фразеологизмлерде услюбий парадигма чешит такъдим этильген.Фииль ве зарф типтеки
фразеологизмлерде кенъ даркъалгъан, къалгъанларында исе азджадыр.
Умумен алгъанда услюбий парадигмагъа кирген фразеологизмлер услюбий ренкли
фразеологизмлернинъ кучюк къысмыдыр. Лякин бойле парадигмалар тильнинъ услюбий къурулышында
битарафлыларгъа услюбий ренкли васталарынынъ къарма-къаршылыгъыны исбатлай.
Фразеологик ибарелернинъ услюбий ренки ялынъыз услюбий парадигма да озь аксини тапмай.
Услюбий джеэттен бир де бир конкрет фразеологик ибаресине я да айры бир сезге къарама-къаршы
кельмеген фразеологизмлернинъ сайысы чокъ, амма бунъа бакъмадан, олар бир де бир ренкке эсасланып
фразеологиянынъ муайен услюбий къатламына / битараф, китабий, лакъырдылы, адийнутукълы/ аит
олалар.
III. Функциональ-услюбий ве эмоциональ-экспессив ренкине коре фразеологик ибарелерининъ
болюнмеси.
Фразеологик ибарелерининъ услюбий болюнмесинде услюбий ренк, къулланылув саасы ве
эмоциональ-экспессивлиги муим ер тутмакъталар.
Лексикадаки киби фразеологияда да услюбиет джеэттен битарафлы фразеологик ибарелери ве шу
битарафлыларгъа къаршы къоюлгъан — китабий, лакъырды ве адийнутукълы услюбий ренкли
къатламларына айырыла.6
Битараф яни услюплерара фразеологик ибарелерининъ группасына бир де бир услюпнен багълы
олмагъан умумкъулланылгъан ибарелер кирелер.
Услюбий джеэттен битараф фразеологизмлернинъ сайысы аз. Оларнынъ базылары кечмиште образлы,
эмоциональ джеэттен ренкли олып лакъырды васта я да китабий лексикасына аит эдилер. Заман
кетишатынен оларнынъ услюбий аляметлери денъиштилер — эвеля яваш-яваш образылыкънен берабер
эмоциональ ренклери джоюлды ве оларнен берабер услюбий эмиетлик де екъ олып кетти.
Меселя, селямлашмакъ — къол тутушмакъ; бакъмакъ — козь ташламакъ синонимик сыралары
битараф къол тутушмакъ ве козь ташламакъ деген фразеологизмлерни къабул эте. Я да: ел сормаз —
атик; ель етмез — чабик в.и.
Битараф фразеологизмлерге услюбий ренкнинъ екълугъы аит — оларнынъ узеринде китабий
фразеологизмлери котеринки ренкинен, лакъырдылы исе — алчакълаштырылгъан ренкинен айырылып
туралар.
Битараф фразеологизмлернинъ эсас къысмыны умумкъулланылгъан бириккен адлавлар — тез
ярдым, чавдар отьмеги, Къара денъиз, Салгъыр озени; олардан гъайры фразеологик къошулмалары — сез
тутмакъ, унер алмакъ, баш котермек, ел бермек, дикъкъатны джельп этмек — теркип этелер.
Битараф фразеологизмлернинъ лексик-услюбий хусусиети оларны теркип эткен сезлернинъ
битарафлыгъындадыр, къыясланъыз: дикъкъат меркезинде олмакъ, бугунь-ярын, эр алда, аджеле суретте.
Битараф фразеологизмлери тек функциональ-услюбий джеэттен битараф чыкъалар,
экспрессив-эмоциональ тарафындан исе тюрлю олмалылар. Битараф фразеологизмлернинъ муайен
къысмына образылыкъ ве экспрессив-эмойиональ ренклиги аит. Меселя, ашагъыдаки фразеологизмлер
алгъышсызлав экспрессиясыны ташыйлар: къол къавуштырып отурмакъ, онынъ гемисинде юку
къыт, бурун котермек.
Битараф сезлерден фаркълы оларакъ битараф фразеологизмлер услюбий ренклилерге бакъкъанда сайы
джеэттен баягъы артта къалалар.
Битараф къатламындан юкъары китабий фразеологик ибарелерининъ къатламы ерлешкен. Китабий
фразеологизмлер хусусан язма нутугъында /ильмий, публицистик, ресмий - ишюрютюв услюплеринде/
къулланылырлар; булардан гъайры китабий фразеология бедий эдебиятта да кенъ даркъалып
яшамакътадыр. Китабий фразеологизмлери котеринкилик, эдебийликнен айырылып турмакъталар;
оларнынъ чокъусына экспрессив-эмоциональ чизгилери аиттир — тантаналыкъ /акъикъат ольмез, эски
чанлар бардакъ олды, фани дюнья/; назмиевийлик /акъын эйлемек, бусе вермек, ашкъ хазинеси, багъры
янмакъ, кельмез козюме юкъу, леблери мерджан окъугъандже ...в.и./.
Китабий фразеологизмлернинъ мисаллери: ант этмек, зифт къаранлыкъ, къаш къараргъанда, заныма
къалса, зека огретмек, къол тутушмакъ, омюр ташым, таш кесильмек в.и.
Ильмий ве ресмий-ишюрютюв услюплеринде экспрессив ренкли фразеологизмлернинъ
къулланылувы артыкъ сийрек. Шу услюплерде истилалы сез бирикмелеринен ишюрютюв ренкли тургъун
ибарелери къулланыла. Ильмий услюп фразеологиясы истила сез бирикмелери /къалкъан бези,
пирамидасиман кемирчеклери, алкъасиман кемирчеклери/ ве истила олмагъан тургъун сез
бирикмелеринден /из къалдырмакъ, иссе къошмакъ, нокътаий назар, актуаль мевзуда субет, дикъкъатны
джельп эттиререк/ ибарет.
Ресмий фразеология: кириш ве чыкъыш весикъалары, хусусий инд, конкурстан кечмек, реис
сыфатында, незарет нетиджесинде в.и.
Публицистик фразеологиясы тюрлюдир: кергин вазиет, миллий девлетчилик, сабыры тюкенмек,
нумайыш этмек, чаре олгъаны къадар, авдет елуна тюшмек, укъукъий весикъа, халкъ векили, биринджи
невбетте. Газетте образлыкъны косьтермек макъсадынен чыкъкъан метафорик тургъун сез бирикмелери
чокъ къулланылувы нетиджесинде стандарт яни газета штампына кечюви де ола биле: сез устасы, юксек
севие, девлет башы, дердине дерман, кучьлю арекет, шерефли енелиш, сувукъ тюшмек в.и.
Китабий фразеологизмлернинъ услюбий аляметлеринден бири шу фразеологизмнинъ теркибинде
къулланылгъан сезлернинъ китабий услюбий ренки ве онынънен берабер эскирген сезлернинъ
къулланылувыдыр.
Къырымтатар тилиндеки фразеологизмлернинъ эсас услюбий къатламыны лакъырды фразеологиясы
теркип этмекте. Битараф фразеологик ибарелеринден лакъырдылы фразеологиясы озь къулланылув
саасынен, агъзавий нутукъта къулланылувынен, услюбий алчакълаштырувынен айырылып тура,
месселя: тилини чыкъарып, тилинъни тишлеп айт, агъзынъдан ель алсын, акъыл торбасы, ур
патласын, тозуны къакъмакъ, къулагъынъа купе эт, йыкъылгъангъа бир тепме в.и.
Лакъырды фразеологизмлернинъ эсас чизгилеринден бири чешит тюрлю олгъан парлакъ
экспрессив-эмоциональ ренклигидир: шакъый /яш партия, бинънинъ ярысы — беш юз, о да бизде екъ,
акъай миллети, диваргъа урсанъ — япышмаз,элли — алынъ белли/; мыскъыл /бетине тюкюрсень —
ягъмур дер, къаш якъам деп козь чыкъармакъ, азыргъа дуаджы, иши екънынъ, зевкъы чокъ/;
алгъышсызлав /чибин авламакъ, авагъа къонушмакъ, агъзынъа шейтан тюкюрген, япкъан шейи чул
тутмады, ош копегим деген екъ, агъзына бакъла сыланмай, козь бояв, эль къавуштырып отурмакъ в.и./.
Лакъырды фразеологизмлернинъ парлакъ экспрессивлиги эм айры азаларындан, эм шу азаларынынъ
бирдемлиги нетиджесинде образлы/ метафорик манасындан келип чыкъа.
Лакъырды фразеологизмлернинъ мана джеэттен сойдаш сойларына айырмакъ мумкюн, меселя, инсан
чизгилерини къайд эткен группаны алмакъ мумкюн: олюге агъламаз, тириге кульмез /”шефкъатсыз”/; кунь
олса кимсенинъ устюне догъмаз /”хыянет”/; урдым дуймаз /”первасыз”/; чеп корьмеген чегирдек
/”корьмемиш”/; агъзына бакъла сыланмай /”лафазан”/; оле яткъангъа бир ютум сув бермез
/”къызгъаныч”/; догъгъанына пешман /”артыкъ сабырлы”/; я да арекет акъкъында: ачыкъ къапыны
зорламакъ /”нафиле чекишмек”/; турнаны козюнден урмакъ /”нишангъа урмакъ”/, озен корьмей папуч
чыкъармакъ /”нафиле ашыкъмакъ”/ в.и.
Ондан гъайры лакъырды фразеологизмлернинъ эркянында эр бири айны сезни къабул эткен
группасыны да айырмакъ мумкюн: козь боямакъ /”алдатмакъ”/, козюм батмай /”джесюрсизлик”/,
козьлерим елда къалды /”беклемек”/, козь тиймек /”назарламакъ”/, козь-къулакъ олмакъ /”мукайтлыкъ”/,
ачыкъ козь /”дикъкъатлы”/ в.и.
Лакъырды фразеологизмлернинъ бир чешити девамлы вакъыттан берли къулланып кельген къыяслама
ибарелеридир: чападжакъ ат киби /”синъирли къыбырдамагьа”/, топал ат киби /”акъсакълап”/,
къозлайджакъ тавукъ киби /”къычырмакъ”/, къазыкъ юткъан дайын /”къатып къалмакъ”/, союлгъан тана
дайын /”окюрмек”/, къуш башы дайын /”аз”/ в.и..
Лакъырды фразеологизмлернинъ услюбий аляметлери шу фразеологизмлернинъ теркибинде
къулланылгъан лакъырды ве адийнутукълы сезлер: ит масхарасы олмакъ, буны корьген тавукъ бир йыл
къозламаз, баба бурнундан тюшип къалгъан в.и.
Ондан гъайры, адети узьре лакъырды фразеологизм эркянында кочьме манагъа саип олгъан соматик
сезлерининъ кенъ къулланылувыны да къайд этмек керек: индже юрекли, кир котермек, териси тар
адам, козь боямакъ, турнаны козюнден урмакъ, табанларына къувет берди, козь юммакъ в.д..
Лакъырды фразеологизмлери лакъырды тилинен сыкъ багълы олып, шу услюпнинъ эсас
аляметлеринден биридир; лакъырды фразеологиясы бедии нутукъ ве публицистикада да кень
къулланылыр.
Лакъырды фразеологиясындан услюбий джеэттен даа чокъ алчакълаштырылгъан адийнутукълы
фразеологияны айырмакъ керек.
Адийнутукълы фразеологизмлерге кескинлик, теклифсизлик /фамильярность/ аиттир. Адийнутукъкъа
кирген фразеологизмлер эдебий тильнинъ энъ четинде ерлешелер.
Адийнутукълы фразеологизмлери специфик эмоциональ-экспрессив ренкинен айырылып туралар
/къаба-теклифсиз, нефрет, кескин-мыскъыл, къаба/ ве чокъусы алларда шу алямет я да предметке менфий
мунасебетни ифаде эетлер. Шу фразеологизмелер /къуру коттен артына къалдым, артына аджджы бибер
къыстыргъан дайын, имамнынъ сувурмасы, дерт тарафы къыбла, агъзынъа агач
кирсин, анасыны-силясыны айдады, дели макътай озюни, будала-къызыны, штангъа алышмагъан
кот, имам осурса, джемаат сычар, сийгендже токътасанъ, сычкъандже чапарсынъ, делиден догъру джевап,
котны тутып кельмек, тойдан сонъ къынаны котке сюртелер, ороспылыкънынъ сонъу — моллалыкътыр/
озъ къабалыгъы ве чиркинлигинен нутукъны бозалар, онынъ ичюн эдебий тильде къулланылмазлар.
Бедий эдебиятнынъ тилинде адийнутукълы фразеологизмлери хусусан къараманларнынъ специфик
нутугъыны акс этмек ичюн къулланылалар.
***
Бойлеликнен, фразеологик ибарелернинъ услюбий хисиетнамеси лексиканынъ услюбий
хисиетнамесинен къыяслагъанда, бир тарафтан ошав чизгилерини къаплап ала, дигер тарафтан исе базы
бир чизгилеринен айырылып тура.
Фразеологияда лексикадаки киби айны услюбий къатламлар айырылыр. Фразеологизмнинъ мана
шекили ве услюбий тарафкъа чекилюви арасында олгъан багъ сезилип тура. Фразеологик бирикме ве
чокъусы чатышмалар лакъырды- адийнутукълы ренкни ташымакъталар. Фразеологик къошулмаларда исе
битараф фразеологизмлеринен берабер, ресмий-ишюрютюв ве публицистик услюплеринде къулланылгъан
китабий фразеологизмлери бар ильмий ве ишкузар сааларында лакъырды-адийнутукълы лексика ве
фразеология къулланылувынынъ ясагъы кескин тутула. Аталар сезлеринен берабер айтымлар да лакъырды
фразеологиясына мунасип.
Эписи услюплерде къулланылгъан ве экспрессив-эмоциональ ренкине саип олмагъан
фразеологизмлернинъ сайысы аз. Сезлерден фаркълы оларакъ, фразеологизмлернинъ чокъусы услюбий ве
экспрессив джеэтлеринден ренклидир. Экспрессив-эмоциональ фразеологизмлери лакъырды-турмуш,
публицистик ве бедий нутугъында кенъ къулланылырлар.
Фразеологик ибарелеринде, лексикагъа бакъкъанда, экспрессивликнинъ даа зияде ифаделенювини
айрыджа къайд этмек керек.
Литература
1. Федоров А.И. Синонимия в языке и речи, Новосибирск, 1970.
2. - Хайыр, эфендим, бизге ойле долаплар кечмез. Биз фелекнинъ ченберинден кечмишлерденмиз.
/У.Ипчи, Мырзанынъ хатире дефтеринден./
3. Лякин олсын эр аткъан
Адымлары ишке бап.
Ич бир кимсе сезмесин,
“Не шиш янсын, не кебап”. /Э.Шемьи-заде, Козьяш дивар/
4. “Адам сен де!..” дейлер Ай-Петри якътаки койлюлер. Къулакъ асма! — деген манада. /Ш.Алядин.
Иблиснинъ зияфетине давет./
5. А.М.Меметов, Русские кальки в крымскотатарском языке, Советская тюркология, 1986, №4.
6. Шанский Н.М. Фразеология современного русского языка, 2-е изд., испр., доп., М., 1969.,
Чижик-Полейко А.И. Стилистика рус. џзыка, ч.2 Воронеж, 1964. Федосов И.А. Функц.-стил.диф.рус.
фразеологии, Р-на-Дону,1977.
Эдебият
1. П.Г.Черемисин Русская стилистика, М., Просвещение, 1979.
2. В.Д. Бондалетов и др. Стилистика русского языка, М., Просвещение, 1982.
3. М.Н.Кожина Стилистика русского языка, М., Просвещение, 1983.
4. Пословицы, поговорки и приметы крымских татар, собранныя А.А.Боданинским, Э.Л.Мартино,
О.Мурасовым под ред. А.Н.Самойловича и П.А.Фалева Симферополь 1914.
Литература
|